Iwona Kulpa-Szustak Joanna Wojtulewicz
Matura 2015 z języka polskiego
– część ustna egzaminu
Skrypt opracowany w ramach działalności
Instytutu Badań nad Demokracją
i
Studium Prawa Europejskiego w Warszawie
Al. Jerozolimskie 151, kl. I, lok. 2222, 02-326 Warszawa tel./fax. 22/833-38-90; 833-39-90
www.spe.edu.pl e-mail: info@spe.edu.pl
Copyright by
Spis treści
I . Wstęp 4
II. Zadania typu maturalnego zawierające teksty ikoniczne:
1. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (malarski) 6 2. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (rzeźba) 11 3. Zadanie typu maturalnego zwierające polecenie oraz tekst ikoniczny (plakat) 15 III. Przykłady tematów wykorzystujących teksty ikoniczne, które nie pojawiły się w Informatorze
Matura 2015:
1. Zdanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (fotografię) 18 2. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (architekturę) 21 3. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (kadr filmowy) 24 IV. Zadania typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst literacki (liryka) 28 V. Zadania typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst literacki (epika) 35 VI. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie tekst dotyczący nauki o języku 44 VII. Zbiór pomysłów do wykorzystania w pracy z uczniami pod kątem przygotowań do ustnego
egzaminu maturalnego 48
VIII. Tworzenie baz danych, katalogów problemowych, katalogów terminów plastycznych 49
IX. Zakończenie 50
X. Bibliografia 51
I. Wstęp
Drogi Nauczycielu,
niniejsza publikacja adresowana jest do polonistów pracujących w szkołach ponadgimnazjalnych. Jej celem jest pokazanie, jak planować pracę z uczniami, by przygotować ich do ustnego egzaminu maturalnego z języka polskiego przy zmniejszonej liczbie godzin i jednocześnie zwiększonych wymaganiach na egzaminie maturalnym z języka polskiego od 2015 roku.
Najistotniejszą zmianą w części ustnej egzaminu, o której musimy pamiętać, jest fakt, iż uczeń nie wybiera tematu, który opracowuje przez wiele miesięcy, a jedynie losuje pytanie. Następnie przygotowuje się do odpowiedzi przez piętnaście minut i wygłasza wypowiedź monologową w ciągu około 10 minut. Ostatnim elementem jest udział w rozmowie z komisją, wypowiedź dialogowa.
Taka formuła egzaminu oznacza, że treści poruszane na lekcji, analizowane lektury, mogą być wykorzystane jako argumentacja w wypowiedzi monologowej lub dialogowej. Istotne jest, aby uczeń poznał wiele różnych tekstów kultury i umiał w wypowiedzi, podczas egzaminu, powołać się na nie, formułując argumenty. Ważne jest, aby uczniowie pozbyli się nawyku „szufladkowania wiedzy” na poszczególne przedmioty. Dzieła sztuki poznane na wiedzy o kulturze mogą stanowić doskonałą argumentację dla postawionej tezy w dziedzinie literatury, podobnie jak wiedza z historii umożliwia odczytanie dzieła w kontekście minionych dziejów. Ważne jest, aby uczeń z tej wiedzy umiejętnie korzystał.
Najistotniejszym zadaniem stojącym przed nauczycielem, będzie doskonalenie umiejętności konstruowania przez uczniów dłuższej, spójnej, logicznej wypowiedzi argumentacyjnej, która niekoniecznie musi odpowiadać schematowi: teza, argumenty, wniosek. Wypowiedź monologowa może równie dobrze zaczynać się od sformułowania hipotezy bądź analizy tekstu kultury. Następnie, oprócz argumentów popierających określone stanowisko, może zawierać kontrargumenty. W skrypcie zamieszczone zostały przykłady poleceń i zadań tworzących sytuacje problemowe, które zmuszają uczniów do wejścia w dialog i do obrony własnego stanowiska. Aby podkreślić, że nie ma jednej wzorcowej realizacji tematu, każda propozycja ma nieco inną formę, co widoczne jest również w układzie graficznym przykładowych planów wypowiedzi. Wszystkie propozycje realizacji tematów wykorzystują teksty kultury uwzględnione w podstawie programowej z języka polskiego.
Egzamin maturalny z języka polskiego w części ustnej nie dzieli się na poziom podstawowy i rozszerzony, oznacza to, że wszyscy uczniowie zdają go na jednym poziomie.
Ważne, aby nauczyciel zaplanował sobie pracę i wykorzystywał każdą nadarzającą się okazję do ćwiczenia umiejętności wymaganych na egzaminie maturalnym.
W skrypcie prezentujemy Państwu szereg różnorodnych pomysłów ćwiczeń do wykorzystania na lekcjach poświęconych analizom dzieł z danej epoki oraz na zajęciach systematyzujących
W informatorze Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, zamieszczone zostały zapisy, które stanowią, że egzamin maturalny sprawdza wiedzę nabytą podczas kształcenia na III i IV etapie edukacyjnym.
Pamiętajmy, iż w praktyce oznacza to, że egzamin maturalny opiera się również na wymaganiach całej podstawy programowej z języka polskiego, więc oprócz trudnych, złożonych i wieloetapowych poleceń, mogą pojawić się zadania łatwiejsze i wówczas można przeznaczyć ich wykonanie uczniom o mniejszych możliwościach percepcyjnych.
W niniejszej publikacji znajdą się zadania maturalne, skonstruowane zgodnie z typami poleceń występującymi w informatorze maturalnym Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Ponadto zamieszczone są przykłady poleceń, które nie występują w informatorze CKE, ale mogą wystąpić na egzaminie maturalnym (tekst ikoniczny: fotografia, kadr filmowy, architektura). Po zaprezentowaniu każdego typu zadań znajdą Państwo komentarz ułatwiający tworzenie własnych pomysłów. Osobno zamieszczone zostały rozdziały poświęcone tworzeniu sytuacji problemowych do dyskusji i debat oraz tworzeniu katalogów tematycznych.
Mamy nadzieję, że zaproponowane ćwiczenia i zadania zainspirują Państwa do własnych poszukiwań twórczych oraz ułatwią planowanie pracy z uczniami.
II. Zadania typu maturalnego zawierające teksty ikoniczne
1. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (malarski)
W jaki sposób realizowany jest w kulturze wzorzec rycerza? Odpowiedz na pytanie, analizując i interpretując obraz Hansa Baldunga Griena Rycerz dziewczyna i śmierć oraz dowolny tekst literacki z wybranej przez ciebie epoki.
Hans Baldung Grien Rycerz, dziewczyna i śmierć 1505 Muzeum Luwr, Paryż
http://www.wga.hu/art./b/baldung/1/01knight.jpg
Przykładowa realizacja zadania (wersja A) Pytania wprowadzające:
Jakie są źródła wzorca rycerza w kulturze europejskiej?
Źródeł powstania wzoru rycerza możemy poszukiwać w kulturze starożytnej - literaturze greckiej.
Przykładem może być „Iliada” Homera, w której autor zaprezentował postacie starożytnych wojów - Hektora i Achillesa. Reprezentowali oni ideał kalokagatii (greckie kalokagathia); pojęcie oznaczające połączenie piękna i dobra.
Jakie najważniejsze cechy powinien prezentować rycerz?
Rycerz w starożytności powinien łączyć piękno fizyczne z mądrością, szlachetnością i pięknem wewnętrznym. Przykładem może być Hektor z „Iliady”, który przed pojedynkiem z Achillesem proponuje rywalowi układ, mający zagwarantować godny pochówek wojowi pokonanemu w walce.
w „Ethos rycerski i jego odmiany”, powinien być dobrym chrześcijaninem, wiernym królowi, swemu panu, honorowym, szlachetnym. Jego akcesoria to miecz, który przynosi mu chwałę w boju i na turniejach rycerskich oraz koń, z którym łączy go niezwykła więź. Rycerz powinien służyć wybrance swego serca, być dwornym wobec kobiet.
Pytania umożliwiające określenie problemu, postawienie tezy:
W jaki sposób przedstawiana jest postać rycerza w kulturze?
Motyw rycerza jest niezwykle żywotny w kulturze. W zależności od wyboru tekstu literackiego, można zaproponować różne ujęcia tego tematu, np. apologiczne ujęcie motywu w średniowieczu, parodystyczne w renesansie, natomiast w kolejnych epokach na przemian nawiązywanie do wzorca średniowiecznego lub parodiowanie wizerunku, przetwarzanie i upraszczanie w kulturze współczesnej.
Próba rozwiązania problemu:
Co jest głównym tematem obrazu?
Na pierwszym planie przedstawiony został rycerz z dziewczyną na pędzącym koniu, mężczyzna ratuje dziewczynę przed śmiercią. Scena ukazana na obrazie pokazuje typowy dla średniowiecza motyw śmierci w ujęciu alegorycznym (malarz stworzył ten obraz w 1505, a więc w epoce renesansu).
W jaki sposób została przedstawiona postać rycerza?
Rycerz ukazany w czerwonym stroju – kolor podkreśla dostojeństwo i pozycję społeczną mężczyzny, wzmocnienie efektu – na głowie biały pióropusz, elementy zbroi, strój dworski, buty z wysokimi cholewami znamionujące bogactwo. Rycerz jedzie konno; często ukazywano władców, rycerzy na koniu, aby podkreślić ich wielkość, dostojeństwo – rycerz to postać zajmująca wysoką pozycję w hierarchii społecznej.
W jaki sposób ukazana jest na obrazie dziewczyna?
Dziewczyna wtula twarz w ramiona rycerza, jej poza świadczy o przerażeniu, jest to osoba szlachetnie urodzona, na co wskazuje suknia z pięknej tkaniny; włosy ma schowane pod białym czepkiem, co świadczy o skromności i obyczajności.
W jakiej relacji względem siebie pozostają kobieta i mężczyzna?
Możemy zauważyć bliskość, intymność, głęboki związek kobiety i mężczyzny, o czym świadczy silne objęcie rycerza i ufność kobiety, która chowa głowę w jego ramieniu, cechuje ich wzajemne zaufanie.
Rycerz broni kobiety, jest jej wybawcą i jedynym ratunkiem.
W jaki sposób ukazana została śmierć na obrazie?
Śmierć została ukazana w sposób alegoryczny, jako rozkładający się trup, można mówić też o groteskowym wizerunku śmierci, w zębach trzyma skrawek sukni dziewczyny, próbuje ją zabrać ze sobą, ale nie ma szans, gdyż rycerz nie pozwoli jej skrzywdzić.
W jaki sposób malarz buduje nastrój?
Postać śmierci jest odrażająca, turpistyczna, na obrazie widać wylewajce się wnętrzności poprzedniej ofiary śmierci; z drugiej strony skrawek sukni w zębach może wywoływać śmiech, jest to wizerunek groteskowy; wyraz twarzy rycerza- maluje się na niej zdziwienie, niedowierzanie, odraza; poza konia, uniesiony ogon, odsłonięte zęby, ułożenie kończyn – galop, wzmacniają przedstawiona sytuację ucieczki.
Jakie jest usytuowanie rycerza, dziewczyny, śmierci?
Rycerz i dziewczyna w centralnym punkcie obrazu, śmierć z boku, w dole, przyczajona i gotowa do ataku.
Jak wygląda tło, drugi plan?
W tle widać góry i błękitne niebo z chmurami, po prawej stronie ludzkie osady, drzewa, dachy domów, elementy tła tworzą baśniowy krajobraz. Rycerz z dziewczyną uciekający przed śmiercią to motyw kojarzący się z baśnią, ale być może odwołujący się do autentycznych wydarzeń, w Europie w dawnych wiekach pojawiały się epidemie, które dziesiątkowały ludność.
Jaka jest kolorystyka obrazu?
Na pierwszym planie mocne ciepłe kolory, kolejne plany malowane jaśniejszymi, chłodnymi barwami (perspektywa barwna).
Pytania dotyczące wybranego utworu literackiego:
W jaki sposób motyw rycerza ukazany jest w „Dziejach Tristana i Izoldy” Josepha Bédiera?
Tristan z „Dziejów Tristana i Izoldy” to wzór rycerza wzbogacony o cechy idealnego kochanka:
waleczny – pojedynek z Morhołtem, służy swemu panu – królowi Markowi (przywozi Izoldę), przez przypadek wypija wraz z Izoldą napój przygotowany dla króla Marka, zakochuje się ze wzajemnością w przyszłej żonie, króla, broni swej ukochanej, jest rozdarty wewnętrznie, gdyż przeżywa konflikt pomiędzy miłością a honorem rycerskim.
Podsumowanie wywodu:
Wizerunek rycerza w kulturze ukazywany bywa w różny sposób, ale pojawiają się stałe cechy tej postaci:
honor, szlachetność, służenie kobietom, posłuszeństwo swemu panu. Autorzy posługują się językiem charakterystycznym dla danej dziedziny sztuki (malarstwo, literatura), ale prezentują te same cechy rycerza.
Przykładowa realizacja zadania (wersja B) Wstęp:
Wzorzec rycerza jest żywotny w kulturze, bywa nieustannie wykorzystywany przez artystów, malarzy i pisarzy różnych epok, przetwarzany i parodiowany.
Teza:
Nawiązywanie do wzoru rycerza służy heroizacji bohaterów literackich:
1. Przedstawienie wzoru rycerza średniowiecznego.
2. Rycerz ukazany na obrazie Hansa Baldunga Griena jako wyraz ideałów średniowiecznych.
Opis obrazu:
Rycerz na obrazie Griena:
• odważny, szlachetny - ratuje dziewczynę ze szponów monstrum;
• elegancki, pełen godności i dostojeństwa - co podkreśla czerwony kolor stroju, biały pióropusz, buty z cholewami, elementy zbroi;
• waleczny - walczy ze śmiercią, czyli przeciwnikiem o wiele silniejszym od siebie.
Tło obrazu:
• góry, błękitne niebo, domy i przyroda wprowadzają atmosferę baśniowości.
Interpretacja:
Rycerz na obrazie Hansa Baldunga Griena „Rycerz, dziewczyna i śmierć” jest ukazany w konwencji realistycznej z elementami baśniowymi. Przedstawiona sytuacja podkreśla tradycyjnie przypisywane mu cechy. Obraz nawiązuje do popularnego w średniowieczu motywu rycerza ratującego dziewczynę od nieszczęścia, potwora, zagrożenia.
Przykład literacki: Henryk Sienkiewicz „Potop”
Postać „małego rycerza”, pana Michała Wołodyjowskiego, ukazana m. in. w „Potopie” Henryka Sienkiewicza - bohater szanuje kobiety, ratuje Oleńkę i staje do walki z Kmicicem w jej obronie, jest honorowy, nie dobija rannego w pojedynku, stara się pozyskać go do walki w słusznej sprawie, jest wierny królowi Janowi Kazimierzowi, nie akceptuje zdrady księcia Janusza Radziwiłła w Kiejdanach.
Walczy mężnie z przeciwnikiem, jest wzorem do naśladowania, przypomina mitycznego woja lub średniowiecznego rycerza.
Wnioski:
Sienkiewicz, tworząc postać Michała Wołodyjowskiego na wzór rycerza średniowiecznego, daje czytelnikowi wzór do naśladowania i podporządkowuje obraz postaci idei „ku pokrzepieniu serc”. Dla wielu Polaków w II połowie XIX wieku i później, Wołodyjowski staje się wzorem męstwa, szlachetności,
prawości, a przywołany ideał rycerza skłania czytelników do podjęcia trudu kształtowania własnego charakteru.
Podsumowanie:
W kulturze bardzo często pojawiają się odwołania do średniowiecznego wzorca rycerza, w dawnych czasach powstał ideał, który był naśladowany, propagowany lub przetwarzany i dostosowywany do potrzeb danej epoki. Poprzez nawiązywanie do postaci rycerza, pisarze kształtowali postawy, wpływali na czytelników, tworząc nowe, dostosowane do potrzeb, wzorce do naśladowania.
Praca z malarskim tekstem kultury, czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Pracę z malarskim tekstem kultury należy prowadzić równolegle z nauczaniem analizy i interpretacji tekstów. Warto wykorzystywać ilustracje zamieszczone w podręczniku, konstruować prace domowe w ten sposób, aby włączyć malarstwo do tworzenia wypowiedzi argumentacyjnej. Można również konstruować katalogi pojęć związanych z różnymi tekstami kultury i wzbogacać je po kolejnej analizie obrazów. Można zaproponować ćwiczenia w grupach, które będą polegały na przygotowaniu konspektu wypowiedzi na dany temat. Jako zadanie domowe można polecić napisanie pracy na ten sam temat, który był opracowany na lekcji, podać tylko inny tekst ikoniczny (można wykorzystać powyższy przykład i wymienić obraz Hansa Baldunga Griena na inny wizerunek rycerza).
Warto pokazywać uczniom, w jaki sposób zmienia się interpretacja dzieła malarskiego w zależności od doboru tekstu literackiego, który ma zilustrować zagadnienia postawione w temacie.
Najważniejszą kwestią, jeśli chodzi o pracę z tekstem ikonicznym, jest otwarcie nauczyciela i ucznia na różne interpretacje dzieła. Jeśli interpretacja obrazu jest uzasadniona, np. na obrazie „Rycerz, dziewczyna i śmierć” widoczna jest postać monstrum pożerająca swą ofiarę i ten wizerunek ewokuje interpretację związaną z baśniowym motywem rycerza ratującego piękną dziewczynę. Uczeń może zinterpretować ten wizerunek nieco inaczej, np. dwie postacie przedstawione w częściowym rozkładzie złączone w uścisku mogą być wizerunkiem rycerza i dziewczyny w przyszłości i wówczas mogą pojawić się interpretacje związane z motywem „memento mori” lub „miłości przezwyciężającej śmierć”.
Należy pamiętać, że nie ma jednej właściwej, nadrzędnej interpretacji, możemy uznać wszystkie odczytania dzieła, które odwołują się do treści obrazu. Nie powinniśmy obniżać oceny za konspekt wypowiedzi (na początku drogi do osiągnięcia biegłości w realizacji wypowiedzi ustnej z wykorzystaniem tekstu ikonicznego możemy oceniać przygotowany plan wypowiedzi), czy też za wypowiedź, jeśli nie ma w niej fachowych terminów plastycznych. Tekst ikoniczny ma być punktem wyjścia do rozważań na temat literatury, ale wzbogacając słownik pojęć plastycznych, w którymś momencie wypracujemy sprawne posługiwanie się tymi terminami, tym bardziej, że uczeń poznawał je w trakcie kształcenia w szkole podstawowej i gimnazjum na lekcjach plastyki. Warto zapoznać się
„Plastyka”, Wydawnictwa Juka (podręcznik w formie segregatora, z którego można wyjmować potrzebne fragmenty oraz płyta CD) i odwoływać się do wiedzy z poprzednich etapów kształcenia.
2. Zadanie typu maturalnego zawierające temat oraz tekst ikoniczny (rzeźba)
Jaką rolę w życiu człowieka odgrywa zaduma, przemyślenie, refleksja? Odpowiedz na pytanie, interpretując rzeźbę Augusta Rodina „Myśliciel” oraz wybrane teksty literackie.
August Rodin Myśliciel, 1902 Muzeum Rodina, Paryż
http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:The_Thinker_close.jpg
Przykładowa realizacja zadania (wersja A) Konspekt wypowiedzi monologowej ucznia:
Wstęp: Rzeźba Augusta Rodina powstała na początku XX wieku, jest przykładem dzieła, które wpłynęło na sposób ukształtowania rzeźby współczesnej w XX i XXI wieku. Jest dziełem znanym, zakorzenionym w kulturze, można nazwać je znakiem kultury, symbolizuje wartość myślenia, rozumu, intelektu.
Opis dzieła: Rzeźba przedstawia mężczyznę, nagiego, siedzącego na kamieniu, jest on dobrze zbudowany, umięśniony, podpiera głowę, łokieć prawej ręki umieszczony jest na lewym kolanie, wierzch dłoni podtrzymuje głowę, płaszczyzną styczności jest broda mężczyzny, postać ma pochylone plecy.
Interpretacja rzeźby:
Dlaczego myśliciel jest mężczyzną? W tradycji kulturowej myśliciel, filozof przedstawiany był jako mężczyzna.
Dlaczego postać mężczyzny jest naga?
Autor dzieła nawiązuje również do tradycji klasycznej, antyku, renesansu i ukazuje piękno ciała ludzkiego, dlatego mężczyzna jest nagi.
W jaki sposób można zinterpretować sposób ukazania mężczyzny? Z jednej strony nagość, piękne ciało, z drugiej, układ postaci wyraża głęboką zadumę.
Połączenie nagości i piękna ciała mężczyzny z zamyśleniem, pozą wskazującą na rozważania dotyczące ważnych problemów, może wskazywać na chęć pokazania harmonii pomiędzy fizycznością a duchowością człowieka.
Co wyróżnia człowieka spośród świata przyrody?
Fizyczność człowieka związana jest ze sferą biologiczną, natomiast myślenie, zgłębianie zagadnień, rozwiązywanie problemów, zastanawianie się nad sobą - to cechy typowo ludzkie.
Sproblematyzowanie: Istotą człowieczeństwa jest myślenie, rozwój intelektualny, poszukiwanie odpowiedzi na nurtujące pytania nadają sens ludzkiemu życiu. Taką ideę można odnaleźć w przesłaniu rzeźby Augusta Rodina „Myśliciel”.
Przykłady z literatury:
Przykładem literackim, w którym myślenie, rozpamiętywanie odgrywa bardzo ważną rolą w odbudowaniu światopoglądu, który legł w gruzach po wielu latach budowania jest cykl XIX „Trenów”
Jana Kochanowskiego. Zanim dosięga poetę straszliwa tragedia – śmierć ukochanej córki, Urszulki, Kochanowski przez całe życie dąży do ideału bycia mędrcem, hołduje filozofii stoickiej,(„Pieśń o cnocie”), którą uważa za podstawę do stworzenia spokojnego, szczęśliwego i harmonijnego życia, łączy te poglądy z postawą horacjańską „carpe diem” oraz filozofią epikurejską („Pieśni”), a także religią chrześcijańską („Czego chcesz od nas, Panie…”). Jako filozof, humanista, „poeta doctus” pomimo załamania i odrzucenia dotychczas wyznawanych wartości, odbudowuje swój światopogląd. W Trenie XIX ukazuje mu się Matka z Urszulką na ręku i pociesza syna. Mówi mu, jakich trosk uniknęła dziewczynka, tak młodo umierając. Kochanowski odzyskuje spokój i odbudowuje swoją filozofię, wzbogacając ją o nowe elementy, poeta rozumie, że bycie człowiekiem to także dopuszczanie płaczu i rozpaczy. Duchowe, bolesne przeżycie przefiltrowane przez rozum, przemyślane i zgłębione, doprowadziło do uspokojenia i odbudowania filozofii wzbogaconej o ważny element chrześcijański.
Wniosek:
Myślenie to ważny temat literatury i sztuki. Odgrywa ono bardzo istotną rolę w życiu człowieka, nawet wówczas, gdy problem do rozwiązania ma charakter głęboko emocjonalny. Rodin i Kochanowski przedstawili w swych dziełach istotne wartości - proces myślenia, zadumę, refleksję. U Rodina jest to
motyw w kulturze, u Kochanowskiego – ważne narzędzie w budowaniu, a potem odbudowywaniu swego światopoglądu.
Przykładowa realizacja zadania (wersja B)
Wstęp: Rzeźba Augusta Rodina „Myśliciel” to przykład dzieła należącego do kręgu kultury francuskiej, reprezentuje sztukę XX wieku.
Opis dzieła:
Nagi mężczyzna w pozie ukazującej zamyślenie, pochylona głowa i plecy. Pozycja siedząca i pochylenie ciała. Bryła ciała wskazuje na podejmowany wysiłek.
Interpretacja:
Nagość mężczyzny symbolizuje jego bezbronność, sugeruje słabość w podejmowanej walce z przeciwnościami losu. Pochylenie głowy i ciała wskazują na postawę introwertyczną, skupienie na własnym wnętrzu, przeżyciach osobistych. Myślenie, rozpamiętywanie czy też szukanie odpowiedzi na ważne pytania wymagają dużo wysiłku, ale nie fizycznego, lecz psychicznego, intelektualnego. Refleksje dotyczące życia mogą być gorzkie i nie napawać optymizmem. „Myśliciel” jest samotny, pogrążony w rozpamiętywaniu przeszłości lub szukający odpowiedzi na pytania dotyczące przyszłości.
Postawienie tezy:
Sytuacja rozmyślania, zadumy, poszukiwania odpowiedzi na nurtujące człowieka pytania jest jedną z ważniejszych sytuacji w życiu każdego człowieka.
Przykłady z literatury:
Wiele przykładów zadumy bohaterów nad światem, losem, szczęściem odnajdziemy w „Lalce”
Bolesława Prusa. Rozmyślania Stanisława Wokulskiego dotyczące problemów społecznych mieszkańców Warszawy, analizowanie zachowań panny Izabeli Łęckiej; rozmyślania Ignacego Rzeckiego nad zmianami, jakie zachodzą w świecie, dzielenie się osobistymi przemyśleniami doktora Szumana ze Stanisławem Wokulskim pozwalają nam lepiej poznać bohaterów, określić ich osobowość, dostrzec najważniejsze wartości, jakimi się kierują. Myślenie i zgłębianie wiedzy, różnorodnych problemów prowadzi do interesujących pomysłów, np. plan zagospodarowania Powiśla; analizowanie zachowań ludzkich umożliwia Stanisławowi Wokulskiemu, chociaż przez chwilę, właściwą ocenę relacji pomiędzy nim a Izabelą. Ignacy Rzecki rozmyśla nad naturą świata, zauważa pewne prawidłowości dotyczące funkcjonowania jednostek w społeczeństwie, pojawia się w jego wypowiedziach wizja
„teatrum mundi”, kiedy zestawia zachowania ludzkie z zabawkami poruszającymi się na wystawie sklepu.
Innym przykładem mogą być bohaterowie „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, którzy rozmyślają o swojej roli w społeczeństwie, o powinnościach (Dziennikarz – zarzuca sobie, że nie wzywa rodaków do czynu zbrojnego, a zamiast tego usypia naród; Gospodarz nie przyjmuje od Wernyhory roli przywódcy, przekazuje „złoty róg” Jaśkowi, Poeta – zamiast tworzyć poezję patriotyczna, tyrtejską, karmi swych
czytelników utworami o charakterze dekadenckim). Rozmyślania, odsuwanie od siebie zadań, które narzuca sytuacja polityczna prowadzą do natrętnych onirycznych wizji, które maja pobudzić bohaterów do działania.
Wniosek:
Postawa rozmyślania to postawa charakterystyczna dla istoty ludzkiej, motyw ten pojawia się w sztuce i literaturze, bohaterowie rozmyślają nad losem, światem, bieżącymi wydarzeniami, które niesie życie, nie zawsze jednak udaje im się rozwiązać problem.
Praca z ikonicznym tekstem kultury (rzeźba), czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Praca z rzeźbą na lekcjach w szkole jest dość trudna, ponieważ jest to obiekt trójwymiarowy i należy oglądać go z różnych stron, natomiast na lekcjach możemy obejrzeć jedynie fotografie, nie zawsze prezentują one wszystkie rzuty dzieła rzeźbiarskiego.
Obraz w porównaniu z rzeźbą jest obiektem, który łatwiej przeanalizować, możemy mówić o wizerunkach ludzi, zwierząt, kolorystyce, symbolice poszczególnych przedmiotów itp. Uczniowie są przyzwyczajeni do analizowania obrazów, proces ten przebiega od początku nauki w szkole.
O ile terminy z zakresu analizy dzieła malarskiego są zazwyczaj dobrze przyswojone, przynajmniej na poziomie podstawowym (kolorystyka, kompozycja, plany), o tyle terminologia, jaką posługuje się uczeń, związana z analizą rzeźby, nie jest zbyt bogata.
Praca nad rzeźbą na lekcjach języka polskiego to przede wszystkim praca nad odczytaniem głównego przesłania dzieła, aby wzbogacić słownik pojęć związanych z tą dziedziną sztuki, warto zaproponować wyjście do muzeum lub galerii na lekcję poświęconą rzeźbie. Uczniowie będą mieli wówczas sposobność obejrzenia dzieła z różnych punktów, w różnych planach, a dzięki nauczycielowi plastyki czy też przewodnikowi po muzeum lub galerii zdobędzie podstawowy zbiór pojęć przydatnych do analizy i interpretacji dzieła.
3. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (plakat)
Do jakich problemów ukazanych w „Makbecie” Szekspira nawiązuje zamieszczony poniżej plakat teatralny? W odpowiedzi wykorzystaj znajomość całego utworu.
Plakat Jana Lenicy „Makbet”
Teatr Powszechny w Warszawie
http://news.o.pl/2011/05/10/jan-lenica-roman- cieslewicz-plakaty-teatralne-galeria-w-hallu-ckis- kalisz/plakaty-teatralne-lenica-makbet/
Przykładowa realizacja tematu (1):
1. Wprowadzenie: Plakat autorstwa Jana Lenicy wskazuje na niektóre aspekty dramatu poruszone przez Szekspira, głównie ukazanie dwoistości ludzkiej natury i złożoność sytuacji, w której się ona ujawnia.
2. Opis plakatu: tło białe, z którym mocno kontrastuje tytułowa postać króla Makbeta. Makbet ukazany został z profilu, na głowie ma koronę, w ręku trzyma miecz, który posłuży mu nie tylko do rządzenia, ale również do dokonania zbrodni.
Kontur mocny, główna postać ukazana w konwencji komiksowej, uproszczona, niczym wyjęta z kreskówki, pozbawiona cech indywidualnych.
Gama kolorystyczna zastosowana na plakacie: uboga, obejmuje tylko trzy barwy: czerń, biel i żółty/złoty. Czerń symbolizuje to, co mroczne w człowieku, tajemnicze, zaskakujące, nieodgadnione; złoty/żółty, to kolor majestatu władzy, zaszczytów i splendorów, ale również zdrady (Judasz w żółtej szacie). Ponadto znaczenie symboliczne można przypisać figurom geometrycznym: koło znajdujące się za plecami bohatera oznacza harmonię i doskonałość, zaś kwadrat i ucięte prostokąty to ich przeciwieństwo.
Kompozycja wertykalna, wszystkie linie wykreślone w pionie pozwalają na wyeksponowanie momentu rozłamu (dychotomii) w osobowości bohatera, który zaczyna się najpierw w umyśle człowieka.
Wyróżnić można tu lewą (złą) stronę człowieka, symbolizuje ją trzymany w ręku rekwizyt-miecz, oraz prawą (dobrą) stronę, która niejako zostaje za bohaterem. Mamy tutaj daleką analogię do
średniowiecznego podziału przestrzeni oraz przekonanie o wpływie sił boskich i szatańskich na człowieka (związki z moralitetem średniowiecznym).
3. Związki z tekstem dramatu:
Plakat eksponuje następujące treści dramatu: moment przemiany bohatera po usłyszeniu przepowiedni czarownic, mówiącej o tym, że Makbet zostanie w przyszłości królem, walkę wewnętrzną, jaką toczy bohater sam ze sobą, ostateczne zwycięstwo sił zła, żądz i namiętności, które tkwią w jego duszy. Wyraźnie widać, że bohater musi sam podjąć tę decyzję, nie uczestniczy w niej Lady Makbet. Autor plakatu pomija również krwawy aspekt rządów Makbeta.
Ale miecz wzniesiony ku górze oznacza gotowość do walki, w myśl zasady „kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie”.
4. Wniosek: W każdym człowieku kryje się jego druga natura; Lenica skupił się na problematyce etycznej, walki dobra ze złem; chwila nieuwagi, uśpienia czujności etycznej, powoduje wyswobodzenie sił zła, a potem skutki tego są już opłakane.
Przykładowa realizacja tematu (2):
1. Autorem plakatu jest Jan Lenica. Nadał on swojemu dziełu zupełnie nowe znaczenie. Może być ono odczytywane w kontekście treści Makbeta, ale również innych utworów.
2. Plakat wykonany został w prostym stylu bliskim prymitywizmowi.
3. Widniejąca na pierwszym planie postać wykreowana została na wzór kreskówek dla dzieci.
Pozbawiona jest cech indywidualnych. Ostro zarysowany profil, duży nos, broda oraz strój pozwalają na odróżnienie płci. Po tym, że ma koronę na głowie i złoconą szatę, wnioskować można, że jest władcą.
4. Dominantą kompozycyjną na tym plakacie są centralnie wyznaczone dwie lekko ukośne linie, które wskazują na rozłam, wewnętrzne pęknięcie w psychice człowieka, prowadzące do ostatecznej destrukcji. Podkreślają to wzory na szacie królewskiej, głowa i korona przedzielone na pół.
5. Źródłem takiego rozpadu jest zawsze umysł ludzki, w którym ma swój początek każda zbrodnicza lub destrukcyjna idea, wchodzi ona w konflikt z obowiązującymi zasadami.
6. Odniesienia do utworu: w wyniku złamania zasad wewnętrznych tytułowy bohater zamienił swoje życie w piekło, nękały go wyrzuty sumienia, nie zaznał już nigdy spokojnego snu, miał przywidzenia, omamy; podobnie jego żona nękana obsesją popełnionej zbrodni, usilnie próbowała zmyć z dłoni krew.
7. Wniosek: plakat odwołuje się do uniwersalnej problematyki psychologicznej, postępowanie wbrew przyjętym zasadom prowadzi człowieka do wewnętrznego rozkładu oraz zewnętrznej destrukcji. Niczego nie uda się już ponownie ułożyć w harmonijną całość.
Praca z ikonicznym tekstem kultury (plakat), czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Zaproponowane powyżej ćwiczenie wykorzystuje klasyczny plakat Jana Lenicy. Warto realizując ten temat, polecić uczniom zmierzenie się z odczytaniem znaczeń ukrytych w plakatach odwołujących się do najnowszych inscenizacji Szekspirowskiego „Makbeta”, a wystawianych, np. przez Teatr im.
S. Wyspiańskiego w Katowicach, Operę Bałtycką czy Teatr im. S. Jaracza w Łodzi. Każdy z nich akcentuje inne odczytanie utworu: pierwszy ukazuje wrzosowisko, gdzie usłyszana przepowiednia zapoczątkowała przemianę bohatera i ciąg tragicznych zdarzeń. Drugi z kolei plakat z portretem małżonków naznaczonych czerwonym krzyżem, wskazuje na aspekty psychologiczne - tajemnica zbrodni niszczy każdy związek. Natomiast trzeci z nich wpisuje opowieść o Makbecie w polską historię, stąd morze krwi, a rękojeść wbitego sztyletu ma kształt Pomnika Poległych Stoczniowców w Gdańsku, odczytanie podstawowych znaczeń wymaga odwołania do najnowszych dziejów Polski.
Jak przygotować uczniów do interpretacji plakatów? Dobrą praktyką jest organizowanie przy podsumowaniu lektury, takich utworów dramatycznych jak, np. „Król Edyp”, „ Makbet”, „Dziady” cz.
III, „Wesele”, sesji interpretacji plakatów. Należałoby zadać uczniom wyszukanie różnych plakatów, następnie wybrać najciekawsze i polecić odczytanie ukrytych znaczeń w odniesieniu do treści całego dramatu. Jest to dobry materiał na powtórzenie lekcji i jednocześnie ćwiczenie analizy tekstów ikonicznych. W zakresie analizy języka plakatu uczniowie nie muszą wykazywać się pogłębioną znajomością pojęć z historii sztuki, wystarczy, jeżeli w swojej wypowiedzi uwzględnią niektóre z podanych elementów: kształt, linia, kolor, światło, postacie, kompozycja i zauważą wpływ tych elementów na odczytanie głównej myśli plakatu.
W pracy nauczyciela dużą pomocą w analizowaniu i interpretowaniu plakatu może być prezentacja Power Point Anny Ślósarz „Plakat i reklama na lekcjach języka polskiego. Poradnik z ćwiczeniami dla nauczyciela” zamieszczona na stronie ORE:
http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=2175:plakat- i-reklama-na-lekcjach-jzyka-polskiego-w-liceum-i-technikum-poradnik-dla-nauczyciela-z-
wiczeniami&id=199:matura-2015&Itemid=1661
Czy pamiętasz?
1. Czy istnieje jedna zasadna teza interpretacyjna dzieła?
2. Jaką formułę powinien mieć plan wypowiedzi ucznia?
3. Jakie rodzaje tekstów ikonicznych uwzględnione zostały w informatorze maturalnym CKE?
4. Jak przygotować uczniów do odczytania plakat teatralnego?
5. Czy uczeń powinien znać specjalistyczną terminologię z zakresu analizy dzieła malarskiego i rzeźbiarskiego?
III. Przykłady tematów wykorzystujących teksty ikoniczne, które nie pojawiły się w Informatorze Matura 2015 (fotografia, architektura, kadr filmowy), ale mogą wystąpić na egzaminie ustnym z języka polskiego w 2015 lub później
1. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (fotografia)
Dorothea Lange „Matka tułaczka”
http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Lange-MigrantMother02.jpg
Jaki wizerunek matki i jej relacji z dziećmi odnajdujesz w tekstach kultury? Odpowiedz na podstawie interpretacji zamieszczonej fotografii i wybranych tekstów literackich.
Przykładowa realizacja tematu (1):
Wstęp: Wizerunek matki i jej dzieci występuje w kulturze od zarania dziejów i przedstawiany jest zgodnie z mitologicznym archetypem matki kochającej swe potomstwo i pragnącej jego szczęścia; takim archetypem jest Demeter.
Teza: Matka zawsze była ukazywana jako osoba zatroskana o los swoich dzieci.
Opis fotografii:
- Jaki jest temat fotografii? Zdjęcie jest przykładem portretu.
- Kto ukazany został na fotografii? Na fotografii mamy ukazane cztery postaci: matka wraz z trojgiem małych dzieci, w tym najmłodsze z nich trzyma jeszcze na ręku.
- Opisz wygląd postaci. Kobieta ma zmęczoną i pooraną zmarszczkami twarz, zniszczone pracą dłonie, z kolei twarze dzieci są niewidoczne; zwracają uwagę rozczochrane włosy dzieci. Strój – podarte i przybrudzone ubranie świadczy o tym, że osoby te należą niższej warstwy społecznej.
-Zwróć uwagę na sposób kadrowania. Zdjęcie zostało idealnie wykadrowane, ukazuje wszystkie najistotniejsze elementy i tworzy przemyślaną kompozycję.
- Określ kompozycję fotografii - Kompozycja tej fotografii jest nieomal symetryczna, uwagę skupia przede wszystkim twarz kobiety, która z lękiem patrzy w dal, na jej licu maluje się smutek i zatroskanie.
Dziewczynki wtuliły się w ramiona matki, szukając w nich schronienia.
- Jaką rolę pełni światło? Światło pada centralnie, oświetlając twarz i dłonie kobiety.
- Jakie kolory zastosowano w fotografii? Czarno-biała kolorystyka zdjęcia potęguje dramatyzm sytuacji i nadaje fotografii charakter dokumentarny.
Przykłady z literatury: W literaturze odnajdujemy wiele obrazów matki kochającej swoje dzieci i będącej dla nich ostoją. Przykładem jest bohaterka „Lalki” B. Prusa - pani Stawska, która po tajemniczym zniknięciu męża, podejmuje trud pracy zarobkowej, aby utrzymać dom i zapewnić swojej córce Helusi wykształcenie. Udziela lekcji gry na fortepianie, a następnie podejmuje pracę w sklepie.
Podobnie tytułowa bohaterka „ Marty” E. Orzeszkowej nie szczędzi trudu, aby dać swojemu dziecku wszystko, co najlepsze. Innym przykładem literackim pokazującym więź matki z dzieckiem jest pani Rollisonowa (bohaterka III cz. „Dziadów” A. Mickiewicza), starsza, niewidoma kobieta, zniesie każde upokorzenie, by błagać o łaskę dla swojego syna.
Wniosek: Utrwalony w mitologii archetyp matki kochającej i zatroskanej o los swoich dzieci znajduje odzwierciedlenie w różnych tekstach kultury - literackich i ikonicznych powstałych na przestrzeni wieku.
Przykładowa realizacja tematu (2)
Wstęp: Motyw matki w kulturze prezentowany był w różnorodny sposób. W literaturze dawnej, do XIX wieku, dominuje tradycyjne archetypowe przedstawienie matki jako osoby kierującej się życiu instynktem macierzyńskim, kochającej swoje dzieci i poświęcającej im własne życie. Jednak przemiany kulturowe w świecie, tendencje emancypacyjne, a później feministyczne spowodowały, że kobiety większą uwagę skupiały na sobie, swoim życiu wewnętrznym i rozwoju własnej osobowości, spełnieniu się nie tylko jako żona i matka, ale również jako kobieta – kochanka; ponadto kobiety dążyły do niezależności materialnej i koncentrowały się na podążaniu ścieżką kariery zawodowej. Rola matki stawała się jedną z wielu ról przypisywanych kobiecie, nie była już tą najważniejszą.
Teza: W kulturze odnajdujemy różne wizerunki matek.
Opis fotografii:
- Jaki tytuł nosi fotografia? Tytuł fotografii „Matka tułaczka” wskazuje nam na kierunek interpretacyjny.
- Fotografia kreatywna czy dokument? Przykładem jakiego rodzaju fotografii jest to zdjęcie? Fotografia jest przykładem dokumentu.
- Kto został ukazany na fotografii, jakie relacje łączą te osoby? Kobietę z dziećmi łączą bliskie relacje, wiemy również, że osoby te pozbawione są domu. Być może straciły go w wyniku kataklizmu lub trudnej sytuacji materialnej.
- Jaki jest status społeczny/materialny tych osób? Sądząc po zniszczonym ubraniu przedstawionych osób, domyślamy się, że ich sytuacja materialna była naprawdę trudna.
- Który element fotografii najbardziej skupia uwagę? Uwagę przyciąga twarz kobiety, jej zamyślenie, daleko sięgający wzrok.
- O czym myśli kobieta? Być może martwi się o przyszłość swoją i dzieci, a może myśli o sobie, straconych marzeniach, zaprzepaszczonych planach? Tego nie wiemy…
Przykłady z literatury: W literaturze odnajdujemy różnorodne wizerunki matki.
Przykładem matki zatroskanej o przyszłość swojego dziecka jest pani Daszkowska („Ludzie bezdomni”
Stefana Żeromskiego), kobieta ciężko chora na gruźlicę. Podczas wizyty Tomasza Judyma w jej domu, żali się doktorowi, martwiąc się, co stanie się z jej synem, kiedy zabraknie mu matki. Zupełnie odmienny wizerunek matki odnajdujemy w „Granicy” Zofii Nałkowskiej, matka Elżbiety Bieckiej, pani Niewieska – piękna, zawsze zadbana kobieta, chłodna i niedostępna dla innych, pozostawiła córkę na wychowanie kuzynce, sama zaś wyjechała w świat, by układać swoje życie. Podobnie Róża Żabczyńska – bohaterka
„Cudzoziemki” Marii Kuncewiczowej, traktuje swoje macierzyństwo jako przeszkodę w rozwijaniu talentu artystycznego, a kiedy dzieci dorosną, ingeruje w ich życie, by zaspokoić jedynie własne ambicje, urażoną dumę.
Wniosek: Wizerunek matki na przestrzeni wieków ulegał przemianie związanej z rozwojem cywilizacyjnym. Obok kobiet - matek bezgranicznie oddanych swoim dzieciom, mamy wizerunki kobiet - matek, które dążą do spełnienia osobistych marzeń i celów. Rola matki stała się jedną z wielu ról, jakie kobiety pełnią.
Praca z ikonicznym tekstem kultury (fotografia), czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Fotografia jest tekstem kultury, który zyskał popularność w XX wieku. Wiele zdjęć dokumentuje najważniejsze wydarzenia historyczne, zjawiska społeczne, przemiany w kulturze i obyczajowości. Nie oznacza to jednak, że trzeba fotografię zestawiać tylko z XX-wiecznymi tekstami kultury. Można, a nawet trzeba, dla podkreślenia uniwersalizmu tematyki, zestawiać fotografię z dawnymi tekstami
zostało na zdjęciu przedstawione, ale również mogą zastanowić się nad sposobem ukazania. Ułatwią realizację tego celu pytania pomocnicze odnoszące się do fachowej terminologii z zakresu języka fotografii: światło, kadrowanie, kompozycja, fotografia dokumentacyjna, fotografia kreatywna, kolorystyka, tytuł, temat fotografii (portret, akt, pejzaż, martwa natura). Ciekawym pomysłem jest wykorzystanie fotografii kreacyjnej, która inspiruje się mitami, baśniami, legendami, dawnymi tekstami literackimi. Na szczególna uwagę zasługują prace Annie Leibovitz.
2. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (architektura)
Villa Rotonda
Projektował Andrea Palladio
http://pl.wikipedia.org/wiki/Villa_Rotonda
Temat: Jakie informacje o świecie przekazuje renesansowy obiekt architektoniczny? W odpowiedzi odwołaj się do wybranych tekstów kultury.
Przykładowa realizacja tematu (1)
Wprowadzenie: W epoce renesansu obserwujemy większe zainteresowanie życiem ziemskim i tym, co człowieka zewsząd otacza. Ceni on sobie doczesność, czerpie z jej uroków, cieszy się chwilą. Chce żyć w komforcie i wśród wygód oraz otaczać się pięknymi przedmiotami.
Teza: Architektura jest odzwierciedleniem świata, w którym żyje człowiek.
Opis dzieła: Budynek renesansowy, willa zbudowana na planie kwadratu, ze wszystkich czterech stron posiadająca kolumnowy fronton zwieńczony trójkątnym tympanonem i ozdobiony rzeźbami. Wejścia eksponują wysokie schody. Ponadto wyróżnić można jeszcze następujące cechy: okna prostokątne i kwadratowe ułożone symetrycznie, dekoracje nieliczne oraz wyważone proporcje całego obiektu. Dzieło wyraża tęsknotę człowieka renesansu za ładem, harmonią i porządkiem. Taki kanon estetyczny nazywany bywa klasycyzmem i jest obecny w wielu tekstach kultury renesansu i późniejszych epok.
Przykłady z literatury:
Podobny obraz świata i człowieka przedstawił Jan Kochanowski w hymnie „Czego chcesz od nas, Panie”, świat jawi się w nim jako doskonałe, harmonijne i piękne dzieło sztuki. Człowiek zaś czuje się tu bezpiecznie i spokojnie. Kontynuację nurtu klasycznego odnajdujemy w twórczości Leopolda Staffa w wierszu „Przedśpiew”, będącym akceptacją wszelkich doświadczeń, jakie zsyła człowiekowi los.
Podobnie w wierszu Czesława Miłosza „Dar” odnajdujemy pełną afirmację otaczającego świata i wyraz harmonii duchowej człowieka.
Wniosek:
Renesansowa potrzeba ładu i porządku oraz przekonanie o celowości istnienia wyraża odwieczne dążenie człowieka i znajduje odzwierciedlenie również w wielu późniejszych epokach.
Przykładowa realizacja tematu (2)
Wstęp: Wraz z ucieczką greckich uczonych z Konstantynopola do Włoch przed Turkami i przewiezieniem na Półwysep Apeniński zabytków sztuki antycznej, nastąpiło odrodzenie kultury starożytnej. Powstało budownictwo wzorowane na sztuce greckiej, odrodziła się myśl filozoficzna, antyczne kanony estetyczne.
Teza: Willa Rotonda jest wyrazem zamiłowania twórców późniejszych epok do kanonów estetycznych antyku.
Rozwiniecie: Antyczne nawiązania widzimy w poziomym układzie budowli, kolumnowych frontonach zdobiących wejście, symetrii bryły architektonicznej oraz umiarze w stosowaniu elementów dekoracyjnych. Oglądając budynek z zewnątrz, odnosi się wrażenie, że układ przestrzeni w środku jest również przemyślany i uporządkowany.
Przykłady w innych tekstach kultury:
• Nawiązanie do myśli filozoficznej antyku: stoicyzmu i epikureizmu, np. we fraszce J. Kochanowskiego „ Na dom w Czarnolesie”, czy pieśni „Chcemy sobie być radzi”.
• Odwołania do literatury starożytnej, w szczególności Horacego, wykorzystanie motywu: non omnis moriar, exegi monumentum, na przykład w wierszu Juliana Tuwima „Do losu”.
• Kontynuowanie gatunków starożytnych, eposu homeryckiego, np. w twórczości Adama Mickiewicza - „Pan Tadeusz”.
• Odwołanie do starożytnej myśli filozoficznej, cytowanie i parafrazowanie sentencji na przykład Heraklitowa myśl „Wszystko płynie” powracająca w wierszu Wisławy Szymborskiej „Nic dwa razy”.
• Miłosna poezja kobieca Safony znalazła swoją kontynuatorkę w osobie Marii Pawlikowskiej – Jasnorzewskiej, autorce epigramatycznych wierszy poświęconych przemijaniu, utracie urody i kobiecego wdzięku.
Wniosek: Antyk jest źródłem inspiracji, odwołań i naśladowań dla twórców różnych epok.
Praca z architektonicznym tekstem kultury, czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Obiekt architektoniczny najlepiej interpretować dwukrotnie przy wprowadzeniu do epoki, kiedy przybliżamy uczniom kulturę danego okresu oraz przy powtórzeniu i systematyzowaniu materiału programowego dotyczącego danej epoki: antyku, średniowiecza, renesansu, baroku itd. Warto wybrać wówczas budowlę reprezentatywną dla danego okresu. Uczniowie nie muszą posługiwać się specjalistyczną terminologią, mogą jedynie zwrócić uwagę na tak podstawowe elementy jak:
przeznaczenie obiektu, układ poziomy, pionowy, rozmieszczenie i kształt okien, obecność elementów dekoracyjnych, proporcje, występowanie kolumn, rozplanowanie budowli. Architektura doskonale obrazuje system filozoficzny obowiązujący w danym okresie, polityczną rolę różnych instytucji lub warstw i grup społecznych, upodobania estetyczne i styl życia popularny w omawianej epoce oraz nawiązania do wcześniejszych czasów. Budowle, szczególnie współczesne, najlepiej ilustrują zjawisko postmodernizmu w kulturze, zjawisko cytowania, przetwarzania, żonglowania motywami minionych epok, wykorzystywania ich w nowych połączeniach i zestawieniach.
3. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst ikoniczny (kadr filmowy)
Jaką funkcję w kulturze pełni motyw tańca? Odpowiedz na pytanie, interpretując kadr z filmu Andrzeja Wajdy „Pan Tadeusz” oraz wybrany tekst literacki.
Kadr z filmu "Pan Tadeusz", reż. Andrzej Wajda. Na zdjęciu: Alicja Bachleda-Curuś (na pierwszym planie), fot. Mirek Noworyta / Agencja SE / East News.
http://culture.pl/pl/dzielo/andrzej-wajda-pan-tadeusz
Przykładowa realizacja zadania (wersja A) Pytanie wprowadzające:
Jakie znaczenie ma taniec w kulturze?
Taniec towarzyszy człowiekowi od czasów prehistorycznych, dawniej miał znaczenie obrzędowe, szczególnie w kulturach pierwotnych, później miał charakter towarzyski, wyrażał radość, był sposobem budowania więzi międzyludzkich, do dziś towarzyszy obrzędom weselnym i innym uroczystościom o charakterze ludycznym.
Pytanie umożliwiające określenie problemu, postawienie tezy:
Jaką funkcję pełni taniec?
Taniec może towarzyszyć ważnym wydarzeniom danej społeczności, może mieć też znaczenie
Próba rozwiązania problemu:
Co przedstawia kadr filmowy?
Ukazuje finałową scenę filmu, taniec – polonez, korowód tancerzy przemierza przestrzeń przed dworkiem, w pierwszej parze widzimy Zosię ubraną w odświętny strój oraz Sędziego Soplicę w kontuszu.
Co ukazuje drugi plan?
W tle widzimy pobielone ściany dworku w Soplicowie, a także zieleń drzew, korowód tancerzy przemierza przestrzeń przed dworkiem.
Jaki plan filmowy wykorzystano w tym kadrze?
Jest to plan pełny, który najczęściej wykorzystywany jest w filmie do ukazania postaci w ruchu.
Jakie światło ukazane jest w kadrze?
Naturalne światło słoneczne, rozproszone, podkreśla radosny moment zaręczyn Zosi i Tadeusza, buduje nastrój szczęścia, drzewa prześwietlone słońcem tworzą bajkowy, niezwykły obraz.
Jak można określić kolorystykę?
Jasne kolory sukni kobiet skontrastowane z ciemnym kolorem kontusza Sędziego Soplicy, akcenty kolorystyczne to korale Zosi, wzory na sukniach kobiet.
Interpretacja:
Kadr z filmu Andrzeja Wajdy „Pan Tadeusz” ukazuje taniec towarzyszący zaręczynom Zosi, kompozycja kadru, światło, kolorystyka wyrażają radość, i wagę tego momentu, taniec służy podkreśleniu jedności wszystkich przedstawicieli społeczności szlacheckiej. Polonez jest tańcem charakterystycznym dla polskiej kultury, wykonywanym w wyjątkowych, uroczystych momentach.
Pytania dotyczące wybranego utworu literackiego:
Stanisław Wyspiański „Wesele”
Co symbolizuje taniec gości w chacie bronowickiej?
Na weselu inteligenta i chłopki spotkali się w jednym miejscu przedstawiciele dwu grup społecznych:
inteligencji krakowskiej oraz chłopstwa. Chata bronowicka ukazuje relacje pomiędzy Dziennikarzem a Czepcem, Radczynią a Kliminą. Postacie prowadzą rozmowy ,a w tle gra muzyka, tańczą weselnicy.
Taniec gości w chacie bronowickiej w trakcie wesela może symbolizować relacje pomiędzy członkami społeczeństwa polskiego, w którym żyją obok siebie inteligenci, chłopi, katolicy, żydzi, osoby mające poglądy konserwatywne i liberalne. Polaków łączy i dzieli jednocześnie skomplikowana historia.
Co symbolizuje chocholi taniec?
Chocholi taniec symbolizuje powtarzalność historii, powtarzalność tych samych błędów w koncepcji powstań narodowych i ich realizacji, uśpienie, niemoc. Chociaż w czasie wesela zjawił się legendarny Wernyhora i wręczył „złoty róg” Gospodarzowi, szansa na odzyskanie niepodległości została
zaprzepaszczona. „Złoty róg” trafił w ręce Jaśka, chłopa, który nie poradził sobie z odpowiedzialnością, nie nadawał się na przywódcę.
Podsumowanie wywodu:
Taniec w kulturze może pełnić różne funkcje, jest ważnym elementem uroczystości rodzinnych lub innych wydarzeń, ważnych dla danej grupy społecznej. Uświetnia uroczystości, pogłębia więzi pomiędzy ludźmi. Taniec może też mieć znaczenie symboliczne, poprzez chocholi taniec przekazane są w „Weselu”
ważne treści dotyczące smutnych konstatacji na temat polskiej historii.
Przykładowa realizacja zadania (wersja B) Wstęp:
Taniec to motyw literacki, malarski i filmowy. Jest to czynność, którą wykonuje człowiek w momentach radosnych, więc lubimy oglądać taniec i tańczyć. W ciągu wielu wieków różne społeczności wytworzyły charakterystyczne dla siebie tańce rozpoznawalne, charakteryzujące daną kulturę.
Teza: Taniec jest wykonywany w ważnych dla danej grupy chwilach, może wyrażać silne emocje.
Opis kadru filmowego:
• tańczące poloneza pary, na przedzie Zosia i Sędzia Soplica otwierają korowód;
• postacie pokazane w ruchu, plan filmowy – pełny, ukazuje postać w całości;
• światło słoneczne, jasne, rozproszone;
• stroje postaci – kostiumy prezentują modę panującą na początku XIX wieku;
• nastrój radości, pary tańczą przed domem w świetle słonecznym.
Interpretacja:
Taniec typowo polski, polonez integruje społeczność Soplicowa i okolic wokół ważnego wydarzenia - zaręczyn Zosi z Tadeuszem. Bogate stroje podkreślają zamożność i dostojeństwo mieszkańców, strój Zosi stylizowany na wiejski strój ludowy symbolizują jej delikatność, subtelność, skromność. Światło i przestrzeń na zewnątrz dworku wyrażają związek z naturą i radość z powodu zaręczyn.
Przykład literacki:
Stefan Żeromski „Przedwiośnie”
Karolina Szarłatowiczówna w trakcie przyjęcia dobroczynnego na rzecz weteranów wojny wykonuje taniec, który poznała mieszkając wraz z rodzicami w majątku polskim na Ukrainie. Jest to taniec narodowy - kozak, niezwykle ekspresyjny, dynamiczny. Karolina poprzez swój taniec wyraża miłość, złość, gorycz odrzuconej przez Cezarego dziewczyny. Mowa ciała Karoliny, którą można obserwować w tańcu, wyraża osobowość, nastrój, temperament bohaterki.
Podsumowanie:
Taniec może mieć charakter oficjalny, towarzyszy ważnym wydarzeniom rodzinnym, ale może też wyrażać silną ekspresję, poprzez taniec można wyrazić swoje myśli, uczucia, nastroje.
Praca z ikonicznym tekstem kultury (kadr filmowy), czyli jak pracować z uczniami, aby przygotować ich do ustnego egzaminu z języka polskiego Matura 2015?
Grupy tematów, których tekstem ikonicznym jest kadr filmowy, wymagają od nauczyciela pracy z uczniami nad analizą i interpretacją filmu z uwzględnieniem języka filmowego. Oczywistym jest, że na lekcji nie mamy czasu na oglądanie filmów pełnometrażowych, ale możemy wykorzystać pakiet Filmoteki Szkolnej i zaproponować oglądanie filmów po lekcjach, możemy wykorzystać stronę NINATEKA (http://ninateka.pl/), na której uczeń może znaleźć różne filmy animowane, krótkometrażowe. Nauczyciel powinien polecić obejrzenie filmu w domu tak samo jak przeczytanie lektury, a później, na lekcji posługiwać się dobranymi fragmentami.
Dobrą praktyką jest wykorzystywanie na lekcji filmów krótkometrażowych, np. filmów animowanych, w których, tak jak filmach pełnometrażowych, fabularnych, możemy odczytywać ruch kamery, plan filmowy, perspektywę, sposób budowania nastroju itp. Zaletą filmów krótkometrażowych jest czas trwania, możemy obejrzeć całą fabułę w ciągu kilku lub kilkunastu minut.
Jeśli chodzi o język filmu, w opracowaniu zagadnień mogą przydać się omówienia dzieł z pakietu Filmoteki Szkolnej lub strony internetowej: http://www.filmotekaszkolna.pl/.
Czy pamiętasz?
1. Jakie rodzaje tekstów ikonicznych nie zostały uwzględnione w informatorze maturalnym CKE a mogą pojawić się na egzaminie maturalnym od 2015?
2. Jak przygotować uczniów do odczytania obiektu architektonicznego?
3. W jaki sposób ćwiczyć z uczniami interpretację dziel filmowych?
4. Z jakimi tekstami literackim warto zestawiać fotografię?
IV. Zadanie typu maturalnego zawierające polecenie oraz tekst literacki (liryka)
1. Temat: Chwytać dzień czy rozsądnie planować przyszłość? Jak żyć, aby być szczęśliwym?
Odpowiedz, odwołując się do podanej fraszki Jana Kochanowskiego oraz do innych utworów literackich.
Jan Kochanowski „Do gór i lasów”
Wysokie góry i odziane lasy!
Jako rad na was patrzę, a swe czasy Młodsze wspominam, które tu zostały, Kiedy na statek człowiek mało dbały.
Gdziem potym nie był? Czegom nie skosztował?
Jażem przez morze głębokie żeglował, Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy, Jgna Jażem nawiedził Sybilline lochy.
Dziś żak spokojny, jutro przypasany Do miecza rycerz; dziś miedzy dworzany W pańskim pałacu, jutro zasię cichy Ksiądz w kapitule, tylko że nie z mnichy W szarej kapicy a z dwojakim płatem;
I to czemu nic, jesliże opatem?
Taki był Proteus, mieniąc się to w smoka, To w deszcz, to w ogień, to w barwę obłoka.
Dalej co będzie? Śrebrne w głowie nici, A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.
(http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/fraszki/) Przykładowa realizacja zadania(1)
Wstęp: Od niepamiętnych czasów ludzie zadawali sobie pytanie jak żyć, aby być szczęśliwym. Jakimi wartościami kierować się? Czy rozważnie planować każdy krok, czy może zdać się na los i to, co nam przyniesie? Czy szczęście to rzecz wielka, rzadko spotykana, czy może każdy dzień przeżyty w spokoju, dostatku, z uśmiechem na ustach? Dwa odmienne podejścia do szczęścia prezentowali stoicy
Zarówno jedna jak i druga postawa miała wielu zwolenników. W swoim wystąpieniu uzasadnię słuszność zasady stoickiej.
Teza: Literatura pokazuje, że szczęście trzeba planować, myśleć o własnej przyszłości, mieć marzenia, przygotowywać się na ich spełnienie, realizować krok po kroku. Tylko mądre, rozsądne myślenie potrafi człowiekowi zapewnić szczęście.
Argumentacja:
1. Fraszka Jana Kochanowskiego „Do gór i lasów” uznawana jest za utwór autobiograficzny, pokazuje najważniejsze etapy życia poety: okres studiów, podróży, pobytu na dworach:
magnackim i królewskim, objęcie probostwa, żywot ziemiański. Tak urozmaicone i bogate życie nie może być dziełem przypadku, poeta musiał je wcześniej planować, zabiegać o wpływy i kontakty umożliwiające ich realizację. Kończący wiersz aforyzm „A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci” jest czystą przekorą poety, który wszystkiego już w życiu spróbował.
2. Planowanie przyszłości, swojego szczęścia jest niezbędne, uleganie chwili, emocjom może zakończyć się w każdej chwili porażką. Egzemplifikację tego założenia odnajdujemy w losach Hrabiego Henryka, bohatera „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Ulega on iluzji piękna i poezji, porzuca dom, podążając za Dziewicą. Kiedy zrozumie swój błąd, będzie już za późno na naprawę: żona-Maria umrze, a przekleństwo wypowiedziane podczas chrztu Orcia, spełni się niebawem.
3. Podobnie uleganie emocjom, zaciąży na losach Tomasza Judyma („Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego); szewska pasja, z jaką wrzuci do stawu Krzywosąda, spowoduje utratę posady i zmusi bohatera do wyjazdu na Śląsk.
4. Chwila słabości spowoduje, że w sidła emocji i namiętności wpadnie również Zenon Ziembiewicz-bohater „Granicy” Zofii Nałkowskiej. Z pozoru wyglądający bardzo niewinnie romans z Justyną Bogutówną, córką kucharki, sprawi, że bohater powieli błędy swojego ojca, o których myślał nieraz z zażenowaniem, zamieni życie swojej żony Elżbiety w pasmo klęsk i nieszczęść, przekreśli własną karierę zawodową. Sam zaś, nie mogąc udźwignąć konsekwencji dokonanych wyborów, popełni samobójstwo.
Wniosek: Poniżej przytoczone przykłady pokazują, że człowiek zawsze powinien kierować się w swoich wyborach głosem rozsądku, na tej podstawie może zbudować trwałe szczęście, którego nie zburzą żądne wichry historii, choroby, przeciwności losu lub słabości charakteru.
Przykładowa realizacja zadania (2)
Zagajenie: Fraszka Jana Kochanowskiego „Do gór i lasów” powstała w dojrzałym okresie twórczości, zwanym czarnoleskim, kiedy poeta miał już za sobą różne, bogate doświadczenia. Wówczas doszedł do wniosku, że szczęście to nie jest żadna wielka rzecz, coś niezwykłego, niespotykanego, a jest to umiejętność przyjmowania tego, co przyniesie każdy dzień i radowania się tym.
Teza: Szczęściem jest zatem zdolność przeżywania każdego dnia z radością, dostrzeżenia w życiu piękna, przyjęcie tego, co ofiarowuje człowiekowi los i jak najlepsze wykorzystanie danej chwili.
Wywód:
1. O tym, że warto żyć chwilą przekonywał w swoich pieśniach już Horacy, zwracając się do
„Leukonoe” pouczał: „Więc łap dzień każdy, a nie wierz ni trochę/ w złudnej przyszłości obietnice płoche.”
2. Również wyznawcy oświeceniowego racjonalizmu, hołdujący rozumowi wiedzieli, że są w życiu chwile, których nie wolno przeoczyć. Chwalił taką postawę Ignacy Krasicki w bajce” Przyjaciel”.
Aryst, poproszony przez Damona o pomoc w pozyskaniu względów pięknej Ireny, tak sobie wziął do serca prośbę przyjaciela, że sam się ożenił z piękną kobietą.
3. Również Faust, stary uczony, będąc u kres u życia, doszedł do wniosku, iż wiedza i tytuły naukowe nie dały mu szczęścia, zadowolenia, nie dostarczyły wiedzy, która daje odpowiedź na najtrudniejsze pytania. Dlatego zapragnął odmłodzić się i podpisał pakt z diabłem, by zakosztować doczesnych rozkoszy.
4. O tym, że nie warto planować przyszłości na długie lata, gromadzić dóbr materialnych, przekonują losy bohaterów „Przedwiośnia”: rodziny Baryków, Seweryna, jego żony Jadwigi i Cezarego oraz Karoliny Szarłatowiczówny. Żywioł rewolucji w jednej chwili pozbawił ich majątku, odebrał życie najbliższym osobom, bezpowrotnie zniknął dawny, bezpieczny i piękny świat.
Wniosek: Przytoczone postaci literackie pokazują, że w życiu tak naprawdę liczy się chwila, nie można niczego planować na przyszłość, gdyż człowiek jest tylko trzciną na wietrze i dlatego warto smakować każdą chwilę, która dwa razy nigdy się nie zdarzy.
Temat: Jaką rolę odgrywa w życiu człowieka dzieciństwo? Odpowiedz na pytanie, interpretując wiersz Leopolda Staffa oraz przywołując wybrane utwory literackie
Leopold Staff „Dzieciństwo”
Poezja starych studni, zepsutych zegarów,
Strychu i niemych skrzypiec pękniętych bez grajka, Zżółkła księga, gdzie uschła niezapominajka Drzemie-były dzieciństwu memu lasem czarów...
Zbierałem zardzewiałe, stare klucze... Bajka Szeptała mi, że klucz jest dziwnym darem darów, Że otworzy mi zamki skryte w tajny parów, Gdzie wejdę-blady książę z obrazu Van Dycka.
Motyle-m potem zbierał, magicznej latarki Cuda wywoływałem na ściennej tapecie I gromadziłem długi czas pocztowe marki...
Bo było to jak podróż szalona po świecie,
Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście...
Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście... jak szczęście...
http://literat.ug.edu.pl/staff/020.htm
Przykładowa realizacja zadania (wersja A) Wstęp:
Dzieciństwo to taki okres w życiu człowieka, w którym buduje się podwaliny osobowości, we wspomnieniach jest to czas, o którym myślimy z nostalgią, tamta rzeczywistość jest rajem, baśnią, idyllą.
Teza:
Autorzy najczęściej przedstawiają dzieciństwo w sposób idealistyczny jako okres beztroski i szczęścia.
Wywód – argumenty:
Podmiot liryczny wiersza wraca do czasów dzieciństwa, które kojarzy mu się z określoną przestrzenią, przedmiotami – studnią, zegarami, strychem; studnia – zaglądanie do studni to symbolicznie zdobywanie wiedzy, a także czynność niebezpieczna, można do niej wpaść, można zobaczyć w lustrzanym odbiciu coś, co nas przerazi. Zegar to dla dziecka tajemniczy mechanizm, a także symbolizuje tajemnicę związaną z upływem czasu, strych to miejsce odosobnione, magiczne, gdyż w domach na strychu przechowuje się rzeczy, które dawniej służyły jego mieszkańcom. Strych może symbolizować wg Zygmunta Freuda nadświadomość, idealne „Ja”, do którego chcemy dążyć.
Kraina dzieciństwa w wierszu L. Staffa to kraina baśni, miejsce zaczarowane, bajka, do której wejście otwiera klucz-stary, zardzewiały, ale w świadomości dziecka to cenny dar. Umożliwia on
przejście do innej rzeczywistości znanej z obrazów van Dycka, barokowego flamandzkiego mistrza, ucznia Rubensa.
Dzieciństwo to okres ciekawości świata, czas kolekcjonowania przeróżnych przedmiotów, znaczków, motyli, rozwijania pasji czytania książek, gry na instrumentach (czasem tęsknota za tym, aby „obudzić” „nieme skrzypce”).
Dzieciństwo zostało porównane do podróży odbywanej w wyobraźni po najdalszych zakątkach świata, z perspektywy czasu dzieciństwo postrzegane jest jako przepiękny sen „słodki, niedorzeczny”, kojarzony ze szczęściem.
Nastrój towarzyszący wypowiedzi jest nostalgiczny, pełen tęsknoty, gdyż dzieciństwo to „raj utracony” na zawsze.
Inne teksty literackie:
Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”, Stefan Żeromski „Przedwiośnie”
Tadeusz powraca do domu w Soplicowie, który kojarzony jest z gniazdem rodzinnym, pozwala poczuć się bohaterowi bezpiecznie. Atmosferę domu tworzą kochający ludzie, rodzina oraz obrazy, przedmioty przywołujące nie tylko wspomnienia z dzieciństwa, ale także wielką historię (obraz przedstawiający Tadeusza Kościuszkę, zegar wygrywający Mazurka Dąbrowskiego).
„Pan Tadeusz” opisuje kraj lat dziecinnych, w którym wspomnienia z okresu dzieciństwa nakładają się na nadzieje, jakie towarzyszyły Polakom w roku 1812, kiedy to bliskie były wizje odzyskania niepodległości dzięki Napoleonowi, który maszerowała na Rosję.
W „Przedwiośniu” okres dzieciństwa Cezarego Baryki charakteryzowany jest jako szczęśliwy, pełen miłości rodziców, którzy myślą o zaspokojeniu jego wszystkich potrzeb, ojciec dba o wychowanie, wykształcenie syna, matka jest pełna miłości. Cezary żyje w komfortowych warunkach, szybko jednak dorasta i jego dzieciństwo zostaje zastąpione krańcowo różnym obrazem rewolucji, bohater przeżywa rozstanie z ojcem (później jego śmierć), odejście matki, osamotnienie.
Wnioski:
Dzieciństwo to najszczęśliwszy okres w życiu człowieka, ukazuje to Staff w swoim wierszu, w którym tworzy baśniową rzeczywistość snu, do której chętnie powraca się w trudnych chwilach, jakie niesie dorosłe życie. Kraj lat dziecinnych zyskuje wymiar Arkadii szlacheckiej w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza, dzieciństwo Cezarego Baryki w „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego skontrastowane zostaje ze wstrząsającymi obrazami rewolucji, która pochłania wszystko co dobre i bezpieczne.
