5F@EAEAI?=A !"

Katarzyna Jaworska

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

Spó³dzielnie socjalne

2010

Przemiany systemowo-gospodarcze zachodz¹ce w Polsce od kilkunastu lat oraz œwiatowy kryzys ekonomiczny mia³y znacz¹cy wp³yw na obecn¹ sytuacjê na polskim rynku pracy. D³ugotrwa³e i wysokie bezrobocie¹ oraz ubóstwo dotykaj¹ce coraz wiêksz¹ liczbê rodzin prowadzi do zmiany stylu

¿ycia, ograniczeñ w korzystaniu z dóbr kultury, zmiany organizacji czasu, spadku presti¿u spo³ecznego, zerwania wiêzi z przyjació³mi i spo³ecznoœci¹ lokaln¹. W³aœnie dlatego w tym kontekœcie mówi siê o wykluczeniu spo³ecz- nym zarówno jednostek, jak i grup, co stanowi zagro¿enie dla spójnoœci spo³ecznej, która jest podstawowym elementem modelu europejskiego.

W zwi¹zku z tym Strategia Lizboñska², bêd¹ca obecnie najwa¿niejszym pro- gramem spo³eczno-ekonomicznym Unii Europejskiej, ukierunkowuje pañ- stwa cz³onkowskie na prowadzenie dzia³añ na rzecz aktywnej polityki za- trudnienia. Tworzenie miejsc pracy (trwa³ych i stabilnych) gwarantuje nie tylko rozwój ekonomiczny, ale tak¿e stabilizuje system zabezpieczenia spo-

³ecznego oraz prowadzi do spójnoœci spo³ecznej. Strategia Lizboñska postawi-

³a m.in. przed polskim ustawodawc¹ wyzwanie polegaj¹ce na stworzeniu funkcjonalnego oraz wydajnego systemu aktywizacji i integracji osób bezro- botnych. W ostatnich latach jednym z instrumentów aktywnej polityki wspie- rania osób zagro¿onych wykluczeniem spo³ecznym, który realizuje priorytety europejskiej polityki spo³ecznej oraz zasadê „praca zamiast zasi³ku”³, jest spó³dzielnia socjalna.

1 Stopa bezrobocia na koniec grudnia 2009 r. wynios³a 11,9%. Jednak ró¿nica miêdzy najni¿szym a najwy¿szym poziomem bezrobocia w województwach to 11,2% (warmiñsko-mazur- skie – 20,2%, mazowieckie – 9%). ród³o: G³ówny Urz¹d Statystyczny, Miesiêczna informacja o bezrobociu w Polsce w grudniu 2009 roku, „Monitoring Rynku Pracy” 2009, nr 12 dostêpny [online] <www.gus.gov.pl>.

2 Tekst w jêzyku polskim zob. [online] <www.strategializbonska.pl>.

3 Tak t³umaczy angielski termin ang. welfare to work H. Jankowska, t³umaczka tekstu A. Glyn, S. Wood, Polityka ekonomiczna Nowej Partii Pracy, [w:] T. Kowalik (red.), Spory wokó³ Nowej Trzeciej Drogi, Fundacja Eberta, Warszawa 2001.

W Polsce otwarcie drogi dla spó³dzielczoœci socjalnej by³o mo¿liwe na gruncie trzech podstawowych aktów normatywnych: ustawy z dnia 16 wrze-

œnia 1982 r. – Prawo spó³dzielcze⁴, ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r.

o zatrudnieniu socjalnym⁵ oraz ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy⁶. Dopiero po zarejestrowaniu w Kra- jowym Rejestrze S¹dowym kilkunastu spó³dzielni o charakterze integracyj- nym, zosta³y podjête prace nad ustaw¹ o spó³dzielniach socjalnych⁷, która wesz³a w ¿ycie dopiero 27 kwietnia 2006 r. i jest obecnie podstawowym aktem normatywnym w tej kwestii. Mimo to, mnogoœæ aktów prawnych regu- luj¹cych tê instytucjê powoduje znaczne problemy w korzystaniu z niej przez bezpoœrednich beneficjentów⁸.

Zgodnie z definicj¹ Miêdzynarodowego Zwi¹zku Spó³dzielni jest to „pod- miot gospodarczo-spo³eczny powsta³y jako autonomiczne stowarzyszenie osób dobrowolnie godz¹cych siê zaspokoiæ swoje potrzeby i aspiracje gospodarcze, spo³eczne i kulturalne. Podmiot ten to wspólne przedsiêbiorstwo osób zagro-

¿onych wykluczeniem spo³ecznym, osób o niskiej zatrudnialnoœci, umo¿liwia- j¹cy aktywizacjê zawodow¹ oraz przywrócenie im spo³ecznych ról”⁹. W tej definicji pojawi³y siê trzy kluczowe elementy okreœlaj¹ce podmiot jakim jest spó³dzielnia socjalna:

1) autonomiczne stowarzyszenie osób o charakterze gospodarczo-spo³ecz- nym;

2) dobrowolne cz³onkowstwo, ale musz¹ to byæ osoby zagro¿one wyklu- czeniem spo³ecznym lub o niskiej zatrudnialnoœci;

3)celem tej instytucji jest zaspokojenie potrzeb oraz aspiracji gospodar- czych, spo³ecznych i kulturalnych jej cz³onków.

Ma to odzwierciedlenie w ustawowej definicji spó³dzielni socjalnej, a dodatkowo wskazuje, i¿ spó³dzielnia d¹¿y do spo³ecznej i zawodowej reinte- gracji swoich cz³onków, a tak¿e powinna prowadziæ dzia³alnoœæ spo³eczn¹ i oœwiatowo-kulturaln¹ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej i swoich cz³onków (art. 2). W ustawie „integracje spo³eczna” zosta³a zdefiniowana jako wszelkie dzia³ania, których celem jest uzyskanie przez cz³onków spó³dzielni umiejêt- noœci uczestnictwa w ¿yciu spo³ecznoœci lokalnej, a tak¿e pe³nienia ról spo-

³ecznych zarówno w miejscu pracy, jak i w miejscu zamieszkania (art. 2 ust. 1 lit. a). Natomiast „integracja zawodowa” zosta³a okreœlona jako dzia³ania maj¹ce na celu zdobycie zdolnoœci do samodzielnego i sta³ego œwiadczenia

4 Dz.U. z 2003 r., nr 188 poz. 1848.

5 Dz.U. z 2003 r., nr 122 poz. 1143.

6 Dz.U. z 2008 r., nr 69 poz. 415.

7 Dz.U. z 2006 r., nr 94, poz. 651.

8 Zob. M. Denisiuk, A. Trzecicki, Pierwsze spó³dzielnie socjalne, „Rynek Pracy” 2005, nr 5, s. 42.

9 Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Ocena stanu spó³dzielczoœci socjalnej, Warsza- wa 2007, s. 2.

pracy na rynku pracy (art. 2 ust. 1 lit. b). Treœæ tych pojêæ jest jednak niejasna, a w zwi¹zku z tym mo¿e powodowaæ trudnoœci w okreœleniu, czy dane dzia³anie przyczynia siê do integracji spo³ecznej i zawodowej cz³onków spó³dzielni, czy nie.

W zwi¹zku z powy¿szymi celami spó³dzielnia socjalna znajduje siê na pograniczu dzia³alnoœci gospodarczej i organizacji po¿ytku publicznego, ³¹- cz¹c ze sob¹ dwa ró¿ne rodzaje ryzyka – bezrobocie oraz trudne sytuacje

¿yciowe. Taki zabieg mo¿e zostaæ uznany za b³¹d legislacyjnym, poniewa¿

podzia³ ustaw i instytucji dzia³aj¹cych w ramach prawa zabezpieczenia spo-

³ecznego opiera siê rozró¿nieniu poszczególnych jego rodzajów¹⁰. Mimo to priorytetem dzia³ania spó³dzielni jest nie tylko osi¹gniêcie zysku oraz zaspo- kojenie potrzeb i aspiracji gospodarczych jej cz³onków, ale przede wszystkim dzia³alnoœæ integracyjna, oœwiatowa i kulturalna. W zwi¹zku z tym za³o¿ycie- lami spó³dzielni mog¹ byæ tylko œciœle okreœlone osoby posiadaj¹ce pe³n¹ zdolnoœæ do czynnoœci prawnych (art. 4 ust. 1):

– bezrobotni, w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy o promocji zatrud- nienia i instytucjach rynku pracy;

– bezdomni realizuj¹cy indywidualny program wychodzenia z bezdom- noœci;

– uzale¿nieni od alkoholu po zakoñczeniu programu psychoterapii w zak³adzie lecznictwa odwykowego;

– uzale¿ni od narkotyków lub innych œrodków odurzaj¹cych po zakoñ- czeniu programu terapeutycznego w zak³adzie opieki zdrowotnej;

– chorzy psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psy- chicznego;

– zwolnieni z zak³adów karnych, maj¹cy trudnoœci z integracji ze œrodo- wiskiem;

– uchodŸcy realizuj¹cych indywidualny program integracji;

– niepe³nosprawni, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i spo³ecznej oraz zatrudnieniu osób niepe³nosprawnych.

Dodatkowo ww. osoby, aby mog³y za³o¿yæ spó³dzielniê socjaln¹, musz¹ podlegaæ wykluczeniu spo³ecznemu¹¹ i ze wzglêdu na swoj¹ sytuacjê ¿yciow¹ nie mog¹ byæ w stanie w³asnym staraniem zaspokoiæ podstawowych potrzeb

¿yciowych. Powinny tak¿e znajdowaæ siê w sytuacji powoduj¹cej ubóstwo oraz uniemo¿liwiaj¹cej lub ograniczaj¹cej uczestnictwo w ¿yciu zawodowym, spo³ecznym i rodzinnym.

U¿yte sformu³owanie „osoby podlegaj¹ce wykluczeniu spo³ecznemu” jest nie do koñca precyzyjne. Brak definicji na gruncie ustawowym powoduje liczne problemy interpretacyjne. W literaturze znaleŸæ mo¿na wiele definicji

10 Zob. J. Jonczyk, Prawo zabezpieczeniaspo³ecznego, Warszawa 2006, s. 306.

11 Art. 4 ust. 2 ustawy o spó³dzielniach socjalnych w zw. z art. 1 ust. 2 ustawy o zatrudnie- niu socjalnym.

tego zjawiska¹². Jedna z nich, bez w¹tpienia o charakterze politycznym, znalaz³a siê w Narodowej Strategii Integracji Spo³ecznej dla Polski, gdzie wykluczenie spo³eczne okreœla siê jako sytuacjê „uniemo¿liwiaj¹c¹ lub znacz- nie utrudniaj¹ca jednostce lub grupie zgodne z prawem pe³nienie ról spo³ecz- nych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury spo³ecznej, gromadze- nie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób”¹³.

Uczestnicy spó³dzielni zostali nazwani przez ustawodawcê wykluczonymi spo³ecznie. Takie okreœlenie wzbudza pewne w¹tpliwoœci. Z jednej strony mo¿e powodowaæ ju¿ na starcie dodatkowe napiêtnowanie, szczególnie gdy bêdzie u¿ywane zamiennie z okreœleniami „margines spo³eczny” czy „patolo- gia spo³eczna”. Z drugiej strony enumeratywny sposób wymienienia grup spo³ecznych podlegaj¹cych wykluczeniu, które mog¹ tworzyæ spó³dzielniê so- cjaln¹, powoduje defaworyzacjê innych grup, tak¿e mog¹cych podlegaæ wy- kluczeniu spo³ecznemu (np. chorzy na AIDS). Ponadto takie zestawienie wy- daje siê stawiaæ znak równoœci miêdzy nimi, a to powoduje zrównanie sytuacji narkomana czy alkoholika ze znacznie ró¿ni¹c¹ siê sytuacj¹ osoby chorej psychicznie. Dla osób uzale¿nionych wyjœcie z tej kryzysowej sytuacji jest bezpoœrednio zwi¹zane z ich wol¹, natomiast w przypadku chorych psychicznie ich wola nie wp³ynie na poprawê stanu zdrowia¹⁴. Nie mo¿na siê z tym nie zgodziæ, jednak w mojej ocenie narkomana i chorego psychicznie, bezdomne- go i niepe³nosprawnego w gruncie rzeczy ³¹czy to, ¿e ich pozycja spo³eczna z ró¿nych wzglêdów jest niekorzystna i wyklucza ich ze spo³eczeñstwa.

Po nowelizacji ustawy z dnia 7 maja 2009 r.¹⁵ spó³dzielnie socjalne mog¹ byæ tworzone tak¿e przez inne osoby ni¿ wskazane powy¿ej, je¿eli ich liczba nie bêdzie przekracza³a 50% cz³onków za³o¿ycieli. Nowoœci¹ jest tak¿e mo¿li- woœæ utworzenia spó³dzielni socjalnych przez organizacje pozarz¹dowe, jed- nostki samorz¹du terytorialnego oraz koœcielne osoby prawne (art. 4 ust. 2).

W przypadku osób prawnych zak³adaj¹cych spó³dzielniê powstaj¹ pewne w¹tpliwoœci. Czy spó³dzielnia bêdzie zrzesza³a wszystkich, którzy tworz¹ dana osobê prawn¹? Czy bêdzie to „pusty twór”¹⁶, który dopiero pozyska cz³onków? Wydaje siê, ¿e jednak to drugie, poniewa¿ spó³dzielnia za³o¿ona przez osoby prawne ma obowi¹zek w ci¹gu szeœciu miesiêcy od rejestracji w Krajowym Rejestrze S¹dowym zatrudniæ co najmniej piêæ osób podlegaj¹- cych wykluczeniu (art. 5a ust. 1). Oczywiœcie oznacza to, ¿e wœród za³o¿ycieli

12 Por. R. Szarfenberg, Pojêcie wykluczenia spo³ecznego, [online] <www.ips.uw.edu.pl/

rszarf/> dostêp: 10.05.2008.

13 Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki Spo³ecznej, Narodowa strategia integracji spo³ecznej dla Polski, Warszawa 2004, s. 22.

14 J. Starega-Piasek Ustawa o zatrudnieniu socjalnym. Wyzwania i ograniczenia, [w:]

T. Kazimierczak, M. Rymsza (red.), W stronê aktywnej polityki spo³ecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 198.

15 Dz.U. z 2009 r., nr 91, poz. 742.

16 R. Szarfenberg, Opinia na temat projektu nowelizacji ustawy o spó³dzielniach socjal- nych, [online] <http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/>, dostêp: 23.01.2008.

spó³dzielni mo¿e nie znaleŸæ siê ¿adna osoba wykluczona. Za naruszenie tego przepisu grozi bardzo powa¿na sankcja – postawienie spó³dzielni w stan likwidacji (art. 18). Ta sama sankcja grozi za przekroczenie limitu 50% osób niewykluczonych bêd¹cych cz³onkami spó³dzielni (art. 5 ust. 6). W mojej ocenie sankcja ta jest zbyt surowa, ale mo¿e w³aœnie dlatego spo³eczno- -gospodarcze przeznaczenie tej instytucji nie bêdzie realizowane.

Ustawodawca ograniczy³ tak¿e liczbê cz³onków spó³dzielni. Je¿eli tworz¹ j¹ osoby fizyczne, nie mo¿e przekroczyæ 50 osób (art. 5 ust. 2). Ograniczenie to wynika z zasad spó³dzielczoœci, spoœród których najwa¿niejsze to: demo- kracja, wzajemna pomoc, zaufanie oraz aktywne uczestnictwo. Zbyt du¿a liczba uczestników mog³aby prowadziæ do anonimowoœci oraz braku wspó³- pracy miêdzyludzkiej, na której opiera siê dzia³alnoœæ spó³dzielcza, przez co z pewnoœci¹ ucierpia³by jej charakter integracyjny i spo³eczny.

Dodatkowo cz³onkowie spó³dzielni nie maj¹ swobody w dysponowaniu nadwy¿k¹ bilansow¹. Co najmniej 40% nadwy¿ki przeznacza siê na fundusz zasobowy. Tak¿e na cele zwi¹zane z reintegracj¹ spo³eczna i zawodow¹ jej cz³onków nie mo¿e byæ przekazane mniej ni¿ 40% tej nadwy¿ki (art. 10).

Takie ograniczenie wynika z charakteru spó³dzielni socjalnej, która jest orga- nizacj¹ non profit, a wykorzystanie nadwy¿ki bilansowej w ww. sposób po- prawi pozycjê ekonomiczn¹ spó³dzielni oraz sprawi, ¿e bêdzie ona zdolna do realizacji celów, dla których zosta³a powo³ana, tzn. integracji zawodowej i spo³ecznej jej cz³onków. Z drugiej jednak strony – czy rzeczywiœcie mo¿liwe jest ca³kowite ich zintegrowanie ze spo³eczeñstwem? Cz³onkowie spó³dzielni nie mog¹ moc¹ w³asnej uchwa³y przekszta³ciæ siê w zwyk³¹ spó³dzielniê pra- cy. Uchwa³a w tym zakresie, a nawet uchwa³a dotycz¹ca zmiany nazwy poprzez usuniêcie z niej sformu³owania „spó³dzielnia socjalna” skutkuje po- stawieniem spó³dzielni w stan likwidacji (art. 18 ust. 1). Zasadny jest wiêc postulat, aby spó³dzielnie socjalne mog³y przekszta³ciæ siê w spó³dzielnie pracy przy zachowaniu idei, jaka przyœwieca³a ustawodawcy, poprzez odpro- wadzanie nadwy¿ki do Funduszu Pracy¹⁷.

Ustawa o spó³dzielniach socjalnych wyraŸnie wzmacnia rolê przedsiê- biorczoœci w polskim systemie zabezpieczenia spo³ecznego, a tak¿e stwarza szansê na jej szybki rozwój. Po czterech latach od wprowadzenia ustawy spó³dzielnie socjalne s¹ postrzegane jako „niesprawiedliwa konkurencja”

w warunkach gospodarki rynkowej¹⁸. Jednak miejmy nadziejê, ¿e dziêki tej regulacji w faktyczny sposób polepszy siê sytuacja osób o tzw. niskiej zatrud- nialnoœci na rynku pracy, dla których uczestnictwo w spó³dzielni socjalnej jest ostatnim etapem integracji spo³ecznej i zawodowej.

17 M. Gersdorf, Spó³dzielnie socjalne, [w:] Z. Góral (red.), Z zagadnieñ wspó³czesnego prawa pracy: ksiêga jubileuszowa profesora Henryka Lewandowskiego, Warszawa 2009, s. 453.

18 P. Chodyra, A. Trzeciecki, Ustawa o spó³dzielniach socjalnych, „S³u¿ba Pracownicza”

2007, nr 1, s. 36.

Zalet¹ tego ustawodawstwa jest fakt, ¿e w polskim prawie zauwa¿ono wielop³aszczyznowoœæ braku zatrudnienia – to, ¿e nie jest tylko i wy³¹cznie utrat¹ wynagrodzenia, ale niesie ze sob¹ ogromne spustoszenie spo³eczne i rodzinne¹⁹. Spó³dzielnie s¹ kolejnym sposobem na aktywizacjê g³ównie bez- robotnych. Jednak jak wskazuje praktyka, tylko nieliczni z niej korzystaj¹.

Mimo to, wraz z rozwojem ekonomii spo³ecznej, mo¿e to byæ w przysz³oœci jeden ze sprawniejszych sposobów motywowania do aktywnych postaw, a w konsekwencji – sprawne przeciwdzia³anie wykluczeniu na rzecz pe³nej integracji spo³ecznej.

Na dzieñ 1 stycznia 2009 r. na terenie Polski w Krajowym Rejestrze S¹dowym zarejestrowanych by³o 141 spó³dzielni, z czego 14 w województwie warmiñsko-mazurskim. Zrzeszaj¹ one ³¹cznie oko³o 1000 osób²⁰. Jest to nie- wiele, bior¹c pod uwagê mo¿liwoœci, jakie daje ten rodzaj dzia³alnoœci. Jed- nak istnieje du¿a szansa, ¿e w zwi¹zku z nowelizacj¹ ustawy, która przede wszystkim rozszerza kr¹g podmiotów mog¹cych za³o¿yæ spó³dzielniê socjaln¹, ich liczba znacznie wzroœnie.

Warto zauwa¿yæ, ¿e spó³dzielnie socjalne mog¹ zatrudniaæ pracowników, którzy nie s¹ ich cz³onkami, a w zwi¹zku z tym staæ siê tak¿e pracodawcami.

Dobrym przyk³adem dla nas s¹ kraje Unii Europejskiej i ich doœwiadczenia²¹. Teraz nale¿y obserwowaæ dalszy rozwój przedsiêbiorczoœci spo³ecznej i mieæ na- dziejê, ¿e z tej szansy „bycia na swoim” skorzysta wiêcej osób ni¿ dotychczas.

Summary

Social cooperative

The Lisbon Strategy imposed on the member states of the European Union a duty to carry out activities for active policy of employment that will ensure not only economic development but also social cohesion. Social coope- ratives are one element of such a policy. This relatively new creation within the Polish legal system is expected to assist the unemployed and individuals being at risk of social exclusion by implementing the principle of welfare to work. Social cooperative works at the intersection of an economic enterprise and a public benefit organization. The priority of its action is not only profit, but most of all activity on behalf of its members, with a view to their reinte- gration into professional and social life. Cooperatives provide a great opportu- nity to reduce unemployment and poverty in the time of financial crisis, and in the longer term will ensure the social cohesion of the united Europe.

19 Zob. E. Kwiatkowski, Bezrobocie podstawa teoretyczna, Warszawa 2005.

20 Zob. [online] <www.ekonomiaspoleczna.pl>.

21 Zob. M. Denkiewicz, Zatrudnienie socjalne w krajach Unii Europejskiej, „Rynek Pracy”

2004, nr 4, s. 50.