0 M 27.

(1)

M 27. W arszaw a, d. 2 lipca 1893 r. T o m X I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZECHŚW IATA".

W W arszaw ie: rocznie rs. 8 kwartalnie ,, 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ lo półrocznie „ 5

Kom itet Redakcyjny W szechświata stanowią Panowie:

Alexandrowicz J., Deike K., Dickstein S., Hoyer H.

Jurkiewicz K., Kwietniewski Wł., Kramsztyk S., Na- tanson J., Prauss St., Sztolcman J. i W róblewski W.

Prenumerować można w Redakcyi „Wszechświata"

i w e wszystkich księgarniach w kraju i zagranica.

A . d r e s Z F e e d a , ł c c3r i : S Z r a l c o - w s ł s r i e - ^ r z i e c a . m . i e ś c i e , I s T r S S .

JESZCZE 0 DZIKIN I i i

(Equus Przewalskii, Pol.)

L a t tem u osiem kom petentne pióro ś. p.

W rześniowskiego poznajomiło czytelników z jednem z największych odkryć znakomitego podróżnika Przewalskiego, a mianowicie z dzikim koniem, który też na cześć swego odkrywcy nazwanym został przez p. Polako- wa—E ąu u s Przewalskii *). Okaz jednak, który posłużył do opisu i który dziś stanowi jednę z największych ozdób muzeum peters

burskiej A kadem ii nauk, zdobytym został przez kirgiskich myśliwych i dostał się Prze- walskiemu przez pośrednictwo p. Tichonowa;

sam zaś wielki podróżnik dwa razy widział tylko dzikie konie w Dźu 1 1 gary i, ani razu wszelako nie m ógł do nich strzelać. Pierw szym europejczykiem, który osobiście zdobył dzikiego konia je s t M. G rum -G rzym ajło,

') P a tr z I z w ie s tja Im p e ra to rs k a g o R u ssk ag o G ieograficzeskago O b szczestw a, r o k 1 8 8 1 , s tr. 1.

słynny ze swych podróży po Azy i Środkowej.

Ogłosił on w rossyjskim tygodniku „Niwa”

(1892) nadzwyczaj ciekawe szczegóły o koniu Przewalskiego i tem i właśnie szczegółami chcemy się podzielić z naszymi czytelnikami.

Skorzystam y jed n ak ze sposobności, aby po

krótce nakreślić ogólną historyą rodu koń

skiego na kuli ziemskiej.

K o ń należy do rzędu t. zw. nieparzysto- palczastych (Perissodactyla), a do podrzędu jednokopytowych (Solidungula). Ju ż ta sama nazwa oznacza, źe paznokieć konia je st poje- dyńczy: i w samej rzeczy, charakterystyką tego rodzaju jest silnie rozwinięty trzeci pa

lec, gdy drugi i czwarty są szczątkowe i pod skórą ukryte. Paleontologia uczy nas wsze

lako, że rodzaje, które dzisiejszego konia po

przedziły, ja k H ipparion i P rotohippus—po

siadały te dwa palce nazew nątrz rozwinięte, chociaż do użycia niezdatne, a najstarsza for

m a konia, znaleziona w eocenie U tah u i W yo- mingu posiadała n a przednich nogach po cztery palce, a na tylnych po trzy. B ył to ta k zwany Orchippus, zwierz wielkości zale

dwie lisa. W łaściwy rodzaj konia (Eąuus) występuje dopiero w okresie pliocenskim w Europie i obu A m erykach, szczególniej był w tej epoce obfitym w Am eryce północnej.

(2)

418 WSZECHSWIAT. N r 27.

W szyscy współcześni system atycy, idąc za przykładem G raya, dzielą rodzaj E ą u u s na dwa rodzaje, a mianowicie E ą u u s (koń) i Asi- nus (osieł)— niektórzy naw et dodają jeszcze trzeci rodzaj H ippotigris (zebra). P om ijając ten ostatni rodzaj, którego cechy, o ile się zdaje, polegają tylko n a ubarwieniu, zastano

wimy się nad cechami róźniącemi dwa pierw

sze rodzaje.

K oń posiada grzywę spadającą, ogon uwło- siony od samej prawie nasady, uszy krótkie;

kopyta szersze i bardziej płaskie, niż u osła;

po jednej strzałce na każdej z czterech nóg;

objętość jam y mózgowej stosunkowo większa niż u osła; b ra k pręgi grzbietowej.

Osieł m a grzywę stojącą, ogon uwłosiony tylko w dolnej części, uszy długie; kopyta wązkie i stojące; strzałki (inaczej zwane k a

sztanam i) tylko n a wewnętrznej stronie p rz e

dnich nóg; objętość jam y mózgowej stosun

kowo mniejsza. W zdłuż krzyża biegnie cie

mniejsza pręga.

W szystkie te jed n ak cechy, różniące konia od osła, są bardzo słabo uzasadnione, osobli

wie od czasu odkrycia konia Przewalskiego, który, w edług relacyi p. G rum -G rzym ajły, je s t niewątpliwie koniem, a mimo to posiada niektóre cechy ośle, ja k np. grzywę stojącą, uszy stosunkowo długie, ogon w górnej części bardzo słabo uwłosiony. Z d a rz a ją się też konie ze strzałkam i tylko na przednich no

gach, ja k również z bardzo w yraźną p rę g ą n a krzyżu. T ę o statn ią cechę łatw o zau

ważyć u koni domowych maści m yszatej lub bułanej. P o zostaje więc tylko jed y n a cecha różniąca rodzaj konia od osła, a mianowicie w iększa stosunkowo u pierwszego objętość jam y mózgowej. Zobaczym y następnie, źe dość wybitnemi są różnice obyczajowe między obu grupam i.

K ilk a gatunków osłów zamieszkuje A zyą Środkową, a mianowicie kiang (Asinus kiang), dżegietaj (A sinus hemionus) i k u łan (Asinus onager); do nich jeszcze doliczają A sinus he- mippus z Indyj oraz A sinus africanus z A fry

ki—ten ostatni g atunek może być zdziczałym osłem domowym. K oni dzikich do czasów Przew alskiego nie znano, gdyż sław ne ta rp a ny, o których tyle mówią podróżnicy azyatyccy z końca zeszłego wieku, ja k P allas, Gmelin i inni, były poprostu zdziczałemi końmi do- mowemi. Dopiero odkrycie Przew alskiego

dało nam możność poznania rzeczywiście p ra wdziwego dzikiego konia, czy on je s t jednak protoplastą, a dokładniej mówiąc, jednym z protoplastów konia domowego, tego przesą

dzać nie można. W każdym razie niektóre rasy koni środkowo-azyatycldch, ja k np. koń ra sy ałtajsk iej, zbliżają się bardzo składem, a osobliwie brakiem czupryny między uszami do dzikiego konia Przewalskiego.

W nadzwyczaj barwny sposób opowiada p.

G rum -G rzym ajło w dzienniku podróży swej do Chin (1889— 1890), w ja k i sposób polował n a dzikie konie i ja k nareszcie po dwutygo

dniowej blizko wyprawie udało mu się zdobyć 4 przepyszne okazy tego nader rzadkiego zwierza, a mianowicie: dwa stare ogiery—je dnego 18-letniego a drugiego 10-letniego, klacz dziesięcioletnią i 2-letniego źrebaka, przecho

wywane teraz w muzeum A kadem ii nauk w P e tersburgu. Niew dając się tu w szczegóły myśliwskie, postaram y się tylko zaznajomić czytelników z obyczajami tego ciekawego zwierzęcia oraz dać krótki jego opis.

Z a miejsce, z którego dziki koń pochodzi, uważano Cham i, okolice jeziora Ł ob-N or i B arku l i naw et sam odkrywca, gen. Prze- walski, w dziele swojem „Mongolia i kraj Tan- gutów ” (t. I, str. 299) wspomina, że konie dzikie trzy m ają się w blizkości 'Łob-Noru.

J a k dotychczas jednak, według mniem ania p. G rum -G rzym ajły, jedynem miejscem, gdzie znaleziono konia Przew alskiego je st pustynia G aszun, a ja k j ą Przew alski nazywa Sienkiul- ta j w dolnej D źungaryi. T a o statnia stanowi płaskowyż wzniesiony na 2 000 stóp nad po

ziom m orza i je s t odgraniczona od północy A łtajem , od południa Tian-Szaniem , a od wschodu i zachodu—pasm am i gór, łączącemi te dwa główne łańcuchy. W schodnią część pustyni D żungarskiej, odgraniczoną wałem piaskowym, stanowi Gaszun. J e s t to stosun

kowo dość równy step obejmujący jak ie 60 ki

lom etrów kw adratow ych i pokryty rzadkiem i krzakam i tam aryksu, trzciną i tugrakiem (P opulus diyersifolia). T u i owdzie słone źródliska niknące wnet pod ziemią osadzają nieustannie sól glauberską, k tó ra też pokrywa miejscami ziemię jak b y białym całunem.

Z resztą step pokryty je s t grubym żwirem,

i a t u i owdzie—piaskiem , naniesionym przez

(3)

JSTr 27. WS7.E CHS WIAT. 419 wiatry. "W blizkości źródeł trafia ją się też

doskonałe pastwiska.

C harakterystyczną stronę tej części pustyni Dżungarskiej stanowi mnóstwo ścieżek wy

deptanych przez dzikie konie. Pomiędzy ścieżkami tropów nie widać; a znów w niektó

rych miejscach ścieżki rozszerzają się w dość obszerne platform y, na których leżą kupy jakby umyślnie zgromadzonego nawozu. R ze

czą je s t nieobjaśnioną dotychczas, że większe

D z ik i k o ń (E ą u u s P rz e w a lsk ii) z ab ity

zw ierzęta traw ożerne m ają zwyczaj wypróż

niania się n a jednem i tem samem miejscu.

Dziwny ten obyczaj m ają także i lamy.

T utaj to, w owym Gaszunie, trzym a się dziki koń Przewalskiego, wymykający się przez tyle wieków z pod obserwacyi europej

czyków. Z całej opowieści o nim Przew al

skiego i G rum -G rzym ajły widać, że rzadkim musi być bardzo i jeżeli przyszłe podróże nie wykryją nowych miejsc jego znajdow ania się,

to obawiać się można, że je st to zwierz blizki zaginięcia. G aszun liczy wszystkiego około 60 kilometrów kwadratowych i całą tę prze

strzeń Grum -G rzym ajło podczas swych dwu

tygodniowych łowów zjeździł wprawo i wle- wo. Otóż pokazuje się z jego opowiadania, że przez cały ten czas uganiali się oni za je dnym i tym samym tabunem , złożonym z 7-iu sztuk.

G rum -G rzym ajło opisuje 10-letniego ogiera

w Dżungaryi, w miejscowości Gaszun.

w następujący mniej więcej sposób: ogólnym składem przypom ina konie ałtajskie, k arab a- chy lub fińskie, to jest przy niewielkim wzro

ście 1,46 w, odznacza się bardzo szeroką pier

sią i szerokim zadem. Szyja szeroka i silna, łeb nieco zaduży z czołem szerokiem i pro

stym profilem czoła (kułany i inne osły są garbonose). Nogi m a cienkie i zgrabne, ja k u koni wyścigowych, z kopytam i okrągłem i i głęboko od spodu wyźłobionemi. Ogon ja k

(4)

420 WSZECHSWIAT.

kolwiek niepokryty od samej nasady długim włosem, nie robi wszelako w rażenia m iotełki, ja k u osłów, a to dlatego, że włosy od nasady są grubsze i nieco dłuższe, niż szerść n a reszcie ciała. Osobliwą cecbą tego zwierzęcia są jakby bakenbardy, idące praw ie od nasady ucha po k ra ju dolnej szczęki i łączące siępod- spodem w blizkości podbródka. Maści jest bułanej w lecie, a blado-gniadej (prawie cze

koladowej)— w zimie, w obu razach podpala

ny białym kolorem. Ponieważ Przew alski wspomina o koniach srokatych i niebieska

wych, a i G rum -G rzym ajło słyszał o nich od miejscowych, więc też objaśnia, że m uszą to być po p rostu złudzenia optyczne, gdyż i jem u wydawało się nieraz, że w tabunie widzi ko

nie srokate, gdy je obserwował z odległości 2 do 3 kilometrów; podszedłszy je d n a k bliżej, przekonywał się, że są zwykłej maści bułanej.

O bjaśnia to nastroszeniem szerści n a niektó

rych częściach ciała podczas tarz an ia się.

Mówi też, że dzikie konie, widziane przy oświetleniu księżyca wydawały mu się zawsze czysto białe. N ie umie jed n ak objaśnić, skąd pow stała g ad k a o koniach błękitnych, przypi

suje j ą wszelako także złudzeniu optycznemu.

D ziki koń nie posiada czupryny, to je st tej części grzywy, k tó ra się zwiesza n ad oczami, wszelako grzywa zaczyna się nieco przed uszam i i biegnie do samej łopatki. J a k k o l

wiek stojąca, zwiesza się ona nieco n a lewą stronę. W ogóle u włosieniem szyi oraz ogona koń Przew alskiego przypom ina konie tekiń- skie.

S tro n a obyczajowa dzikiego konia nie zo

s ta ła jeszcze należycie wyświetloną, gdyż Przew alski nie w idział go wcale, a G rum - G rzym ajło przez k ró tk i przeciąg czasu polo

wań swych, nie b y ł w stanie należycie zbadać sposobu życia ta k płochliwych zw ierząt. K ilka jed n ak szczegółów udało m u się podpatrzeć.

K o ń Przew alskiego trzym a się zwykle ta b u nem złożonym z kilku (najwyżej dziesięciu) sztuk pod wodzą jednego ogiera. T abun sk ład a się wyłącznie z klaczy i m łodych (nie- więcej ja k dwuletnich) ogierów oraz źrebiąt.

S tarsze ogiery przepędzane są widocznie przez wodza tab u n u i prawdopodobnie trzy m a ją się pojedyńczo, czego dowodzi, ja k się zdaje, stary, 18-letni ogier, zabity przez ko

zaków G rum -G rzym ajły, który się trzy m ał sa

motnie,

W inny zupełnie sposób zachowują się dzi

kie gatunki osłów, ja k dżegietaje i kułany, k tó re trzy m ają się olbrzymiemi tabunam i do 100 sztuk, gdzie najwidoczniej niema główne

go dowódzcy stada, lecz osobne grupy zostają pod wodzą licznych ogierów. W yjątek w tym razie stanowią osły z nad jeziora Łob-N oru, trzym ające się n a podobieństwo konia P rz e walskiego tabunam i, z kilku sztuk złożonemi pod wodzą jednego ogiera.

K o ń Przew alskiego je st zwierzęciem równi- nowem i wychodzi n a pastwisko oraz do wody tylko w nocy, w ciągu zaś dnia przebywa w pustyni. N a wiosnę, gdy w tabunie są źre

bięta, tab u n obiera sobie n a odpoczynek stałe jakieś locum, o czem G ruin-G rzym ajło mógł się"przekonać znalazłszy przestrzeń jakich 40 sążni kwadratowych, pokrytą jednolicie nawo

zem źrebiąt. W tym razie konie różnią się od dzikich osłów, k tóre wszystkie bez w yjątku trzym ają się zwykle okolic podgórskich i po

zostają noc całą w górach, a w dzień wycho

dzą n a pastw iska i do wody. Nigdy też nie spotyka się stałych miejsc ich wypo

czynku.

D zikie konie chodzą zwykle „gęsiego” (je

den za drugim ), zwłaszcza gdy są spłoszone;

przeciwnie dzikie osły zb ijają się w kupę i uciekają zbitą masą. Obyczaj koni chodze

n ia gęsiego powoduje, że miejsca, gdzie się one trzym ać zwykły, poprzecinane są liczne- m i ścieżkami, po których łatwo je s t odkryć obecność dzikich koni, gdyż w okolicach uczęszczanych tylko przez bułany lub dżegie

ta je ścieżek podobnych nie widać.

W reszcie jako wybitną cechę, różniącą ko

nia Przewalskiego od różnych gatunków dzi

kich osłów, wymienia G rum -G rzym ajło głos—

gdy bowiem wszystkie bez w yjątku osły ryczą na podobieństwo domowego, koń P rzew al

skiego rźy nadzwyczaj dźwięcznie; p rz estra

szony zaś chrapie i p arsk a podobnie ja k nasze zwykłe konie.

Z opowiadania p. G rum -G rzym ajły wypa

da, że koń Przewalskiego je s t zwierzęciem nadzwyczaj ostrożnem, szczególniej w nocy, gdy się tab u n do pastwisk lub wody zbli

ża, bojąc się zasadzki. C ałą pieczę nad stadem bierze n a siebie ogier i ju źto wyprze

dza tabun, już z ty łu u kryty pomiędzy k rz a

kam i pozostaje, aby odkryć zbliżającego się nieprzyjaciela i w pole go wyprowadzić. Spło-

(5)

W SZECHSWIAT. 4 2 1 N r 27.

szony nieostrożnym manewrem myśliwego, ogier dźwięcznem rżeniem daje znać stadu o niebezpieczeństwie, a to gęsiego umyka;

sam zaś wódz wspina się n a tylnych nogach, p arsk a i chrapie, jakby chciał myśliwego przestraszyć —- i dopiero wtedy za tabunem podąża.

Oryginalne było zachowanie się ogiera, gdy ra zu pewnego kozacy Grum -Grzym ały puści

li się za tabunem konno. W tabunie znajdo

w ało się m łodziutkie źrebię, które nie mogło zdążyć za stadem . Z ra zu m atka chciała przy swem dziecku pozostać, lecz w tej chwili podskoczył ogier i kilku uderzeniam i tylnych nóg zm usił j ą do przyłączenia się do tabunu, sam zaś objął pieczę nad źrebakiem: to go za

chęcał do szybszego biegu, bijąc w powietrze tylnemi nogami, aby go tem postraszyć; to znów ciągnął go za czuprynę, lub pyskiem popychał.

B ułany kolor dzikiego konia dziwnie je st przystosowany do otaczającego krajobrazu.

R azu pewnego G rum -G rzym ajło rozciągnął swych towarzyszy na przestrzeni dwu kilome

trów, a dwu kozakom kazał pędzić tabun na linią strzelców. O kazało się, że tabun przeszedł goluteńkim stepem pomiędzy strzel

cami, a jed n ak z powodu swej maskującej barwy przez żadnego z ludzi nie został spo

strzeżonym.

Ludność miejscowa łowi niekiedy dzikie konie, goniąc konno tabun, w którym są młode źrebięta, te bowiem nie m ogą pospieszyć za tabunem i prędzej, czy później wpaść m uszą w ręce prześladowców. Okazuje się jednak, że dziki koń nie daje się nigdy oswoić nale

życie i to właśnie służyć może za dowód, że zwierz ten nie pochodzi od swojskich koni zdziczałych, lecz przeciwnie nigdy nie był przyswojonym.

Załączony drzew oryt zrobionym został po

dług fotografii, zdjętej n a miejscu z 18-letniego ogiera.

J a n Sztolcman.

O W P Ł Y W I E

PLAM SŁONECZNYCH

na zjawiska meteorologiczne.

(C iąg dalszy).

J u ż współczesny Galileuszowi B aliani i je zuita Riccioli ') uważali plam y słoneczne za element oziębiający; podobnego zdania był kolończyk, A tanazy K ircher.

Pierwszym jednak, który n a studyach sąd swój o wpływie plam oparł był W iliam H erschel (1801). Z cen mianowicie pszenicy w W indsorze, k tó re były niższe w czasie, gdy ilość plam na słońcu rosła, wnosił, że b rak plam jest „chorobą słońca,” że wtedy natęże

nie insolacyi je s t osłabione. Ciekawy, wyro

czni delfickiej podobny, bo dwuznaczny, był sąd G ruithuisena (r. 1846), który w tym celu zużytkował 36-cio letnie obserwacye mona

chijskie. Pow iada on, że stale piękna pogo

da powstaje na ziemi (?), gdy na słońcu zmienna pogoda (tworzenie się plam ) u stała;

wielkie plamy wywołują u nas zmienną, miej

scowo bardzo rozm aitą pogodę; im więcej niespodziewanie plamy się grom adzą, tem mniej się tem p eratu ra naszej planety podnosi, gdyż tylko spodziewane wielkie plamy wyższą nas tem p eratu rą obdarzają.

F a k t, że ilość plam je s t różną w różnych okolicach słońca 2), spowodował wniosek, że, z obrotem słońca, który wtedy na przeszło 27 dni przyjmowano, różne p an u ją tem peratury w m iarę, ja k ziemia odwraca się ku różnym okolicom słońca. N erw ander, a naw et Buys

’) R iccioli, a stro n o m i g e o m e tra w. X V II, sła w ny tem , że w wTyd an y m w r . 1 6 5 1 „A lm ag estu m n o v i” czyni niem niej j a k 7 7 z a rz u tó w n au ce K o

p e rn ik a .

2) O prócz te g o , że is tn ie je p rz y p a d k o w a r ó żn ica p la m od w schodu n a zac h ó d k u li słonecznej, n ajw ięk sze ilości p la m grom adzą, się n a p ó łk u li sło ń ca p ó łnocnej, w szero k o ściach m iędzy 1 0 — 25 °, w ty ch że szero k o ściach (1 5 — -20°) n a p ó łk u li p o łudniow ej z n a jd u je się rów nież silne n a g ro m a d z e nie plam .

(6)

422

B allot mniemali, źe tą d ro g ą otrzym ać można ważne dla prak tyki rezu ltaty . Buys B allot zużytkow ał mianowicie w tym celu obserwacye meteorologiczne w H a rlem i Zw anenbur- gu czynione i znalazł, że siedem dni, podczas których słońce swą cieplejszą stronę zwraca, są o 0,7° C cieplejsze od dni, podczas których zimniejsza część tarczy słonecznej ku ziemi je s t zwrócona. T en ta k świetny re z u lta t był jed n ak tylko przypadkowy, ju ż choćby z tego względu, że w rachunku przyjęty czas obrotu słońca był fałszywy, obrót bowiem słońca trw a trochę tylko więcej niż 25 dni.

A lfred G autier z Genewy był pierwszym, który uznał potrzebę porów nania danych z większej ilości stacyj. Przyczyny kosmiczne bowiem n a atm osferę lokalnie żadną m iarą działać nie mogą; wpływ ich jeśli istnieje, być musi wszędzie widocznym, choćby nie w ró wnym wszędzie stopniu. 18-letnie obserwacye P ary ż a, Genewy i dostrzegalni n a górze św. B ern a rd a stanowiły podstaw ę jego stu- dyów (r. 1845). R ezu ltaty tej pracy, które w krótkości podajem y, były w niezgodzie z twierdzeniem H erschla, źe b rak plam powo

duje podniesienie rocznej tem p eratu ry . (P . ta bliczkę u dołu stronicy).

Gdy Dove zgrom adził w swych pracach wielką ilość m ateryału, zużytkow ał je pono

wnie G autier. T en nowy jed n ak re z u lta t no

we zrodził wątpliwości, gdy bowiem europej

skie stacye w liczbie 33 zdaw ały się potw ier

dzać powyżej osięgnięty re zu ltat (Reikiawik tylko i P a rm a odmienne przedstaw iały sto

sunki), to 29 stacyj am erykańskich wskazy

wało zupełny b ra k jakiegokolwiek związku:

18 stacyj wykazywało mianowicie w peryodzie la t ubogim w plam y średnią roczną ciepłotę o 0,39° wyższą, 11 zaś o 0,42° niższą.

Te ciągle się mnożące wątpliwości spowo

dowały, źe H enry z P rinceton (St. Zjed.) użył (r. 1845) do rozw iązania zagadki drogi bezpośredniej, badając plam y za pomocą ter- moskopu, a chociaż rezultatów ilościowych nie otrzym ał, przekonał się przecież, źe plamy

prom ieniują słabiej—rezu ltat więc G autiera, że la ta obfitujące w plamy są zimniejsze, do

znał poważnej podpory. K w estya zbliżała się tedy do rozwiązania, tem bardziej gdy z la t biegiem mnożyły się prace stwierdzające wyniki badań G autiera.

Tymczasem roku 1859 znakomity ze swoich studyów astronomicznych nad plam am i astro

nom zuryski, R. W o lf z długoletnich obserwacyj berlińskich wyciągnął ciekawy—do dalszych jed n ak studyów meteorologicznych n ad plam am i wcale niezachęcający rezultat, że wprawdzie wogóle dla la t o m ałej ilości plam minimalną jak ąś nadwyżkę tem peratury m ożna wykazać, przecież w drugiej połowie przeszłego wieku nadwyżka ta, ja k to już znalazł Herschel, była latom w plam y boga

tym właściwą, w pierwszej zaś połowie tego wieku, stosownie do wyników G au tiera lata w plam y ubogie były cieplejsze.” W obec ta kiego stan u rzeczy W olf wyraził wątpliwość, czy wogóle istnieje ja k i związek między pla

mami a tem p eratu rą, a jeśli istnieje, to jest on tak nieznacznym, że zapewne nie da się wykazać w zmianach tem peratury rocznej.

Sąd to był przedwczesny i widocznie nie

wielu przekonał, skoro studya nad plam am i coraz szersze przybierały rozm iary.

W pierwszych latach ósmej dziesiątki poja

wiły się nowe trzy prace. Celoria z przeszło stuletnich (1763— 1872) obserwacyj w Me- dyolanie nie otrzym ał żadnego rezu ltatu , Sto- ne b a d a ł tem p eratu rę C apstadu i przekonał się, źe zgodność istnieje najściślejsza, plam sło

necznych jed nak za przyczynę nie przyjm o

wał, lecz domyślał się dla obu tych zjawisk przyczyny wspólnej. Jakiej?!

N ajkorzystniejszy rezu ltat osięgnął W eilen- inann, innej jed n ak używając metody. S łu

sznie p rz y ją ł zasadę, k tó rą ju ż Dove udowo

dnił, źe zmiany tem peratu ry lokalnie nie wy

stępują, lokalnie jed n ak podpadają rozm aitym wpływom, stąd aby otrzym ać ilość, o k tó rą się różniła tem p eratu ra w danym czasie, należy używać liczb średnich z większej ilości m iej

N r 2 7 . _ WSZECHSWIAT.

L a ta Średnia ilość Średnia tem p eratu ra roczna plam podł. W olffa P ary ż Genewa św. B ern ard

1827— 1831 i 1836—40 81 10,51° 9,33° — 1,30°

1826 i 1832— 35 i 1841— 43 23 11,15° 9,66° — 1,12°

(7)

N r 27. WSZECHSWIAT. 423 scowości. 53 stacyj szwajcarskich służyło mu

do tego celu. Poniżej przedstawiam y jego wyniki (patrz tabliczkę u dołu stronicy):

Jakkolw iek więc różnice nietak są zna

czne, by m ożna wnosić o praktycznem ich zastosowaniu, przecież ta k dobitnie związku z ruchem plam słonecznych dowodzą, źe naj

mniejszej pod tym względem nie pozostawiają wątpliwości.

Równocześnie prawie F ritz podjął się roz

wiązania ciekawego pytania, nad którem się ju ż zastanaw iał i angielski astronom H erschel, czy i o ile plony rolnicze co do ich ilości i j a kości znajdu ją się w związku z jedenastolet

nim peryodem plam słonecznych. R ezultaty jego tak wielki przedstaw iają interes, że je choć w krótkości przedstawić musimy.

Pszenica w A nglii w latach między 1641—•

1873, zgodnie z rezultatem H erschla, była o 9°/0 tańsza w peryodzie maximum plam;

ceny zboża w E uropie w wieku X V III-y m zgodnie również z twierdzeniem H erschla były o 7,75% niższe gdy ilość plam na słońcu rosła; w X IX -y m wieku za to zboże było o 2,74% tańsze zgodnie z rezultatem G autie

r a w latach, gdy ilość plam m alała. Ogółem—

biorąc średnie ceny z obudwu wieków, ani H erschla ani G au tiera teoryj nie stwierdziły, ceny zboża bez względu n a ilość plam były sobie równemi. Co do winnic nadreńskich to F ritz zauważył, źe wydajność ich większą była podczas peryodów la t o wielkiej ilości plam, re z u lta t zgodny z tym , jak i otrzym ał S artorius dla winnic nassauskicli. Term in średni winobrania w winnicach Aubonne, L o zanny, L avau x (1700— 1868) przypadał w pe

ryodzie minimum plam 18-go, w czasie maximum plam 20-go października; wynik ten wpływu plam niknie wobec chwiejności tego term inu 47 dni wynoszącej. Biorąc pod uwa

gę jakość win, dla winnic Niemiec, Szwajca- ryi, W łoch, P o rtu g alii i niektórych okolic F rancyi okazały się najkorzystniejszemi n a

stępujące lata: 1705(48), 1714(10), 1728(80), 1735 (30), 1748 (50), 1760 (49), 1768 (53),

R ok 1864 1865 1866 1;

II. plam 47 30 16

Różnice od tem p eratu

ry śred. — 0,73° + 0,23 + 0,36 +

1776 (35), 1783 (22), 1789 (111), 1803 (65), 181] (1), 1823 (2), 1833 (8), 1846 (61), 1858 (55), 1869 (74). Liczby, zamieszczone w n a

wiasach przedstaw iają liczbę plam słone

cznych w danym roku, podług W olfa i dowo

dzą, że jakość win w żadnym z ilością plam na słońcu nie znajduje się związku.

Równocześnie z pracą F ritz a , k tó ra nietylko nie osłabiła wątpliwości i różnic sądów, lecz je naw et spotęgowała, W łodzim ierz Koppen, naówczas meteorolog petersburski ogłosił pracę, k tó ra wszelką dalszą dyskusyą nad wpływem plam na ciepłotę uczyniła zby

teczną. R ezultaty jej dowodzą bezwarunko

wo istnienia związku między plam am i a tem p eratu rą roczną ziemi, lecz zarazem niezna- czności tego wpływu i rozmaitych zaburzeń, jakim on podlega. Poniżej wrócimy jeszcze do Koppena.

N a tem miejscu zajmiemy się znów wyni

kam i badań, jak ie drogą bezpośrednią osię- gnięto. Źe zmierzenie tem peratu ry plam jest wprost niepodobne, wykaże się najjaśniej, kiedy zestawimy rezultaty pomiarów tem peratury po

wierzchni słońca. Secchi znalazł, źe tem pera

tu ra powierzchni słońca nie może wynosić mniej niż 5 000 000° 0 , Zollner inną drogą otrzy

m ał na tem peratu rę słońca wartość 61000°C.

Niepodobna wątpić, źe dane te najm niejszej pewności nie przedstaw iają. Pozostaje prócz tego droga pom iaru siły promieniowania plam i fotosfery w ilościach stosunkowych. Tę drogę o b rał Langley, astronom am erykański.

W tym celu postanowił on:

1) dokładnie zmierzyć stosunkową siłę pro

mieniowania fotosfery, penum bry t. j. półcie

nia plamom towarzyszącego i plam,

2) dokładnie zmierzyć płaszczyzny zajmo

wane przez fotosferę, półcienie i plam y słone

czne. K om binując te dane,

3) wykazać, o ile tem p eratura ziemi może doznać pewnej zmiany pod wpływem maximum i minimum plam słonecznych. T rudno

ści jed n ak i przy takiem postępowaniu są nadzwyczajne; od czasu H enryego, który w roku 1845 w ykazał ścisłą m etodą fizyczną,

1868 1869 1870 1871

37 74 139 311

4 -0 ,2 5 — 0,53 — 0,34 — 0,77

(8)

424 WSZECHSWIAT. N r 27.

źe plam y słabiej od fotosfery prom ieniują, nikt kwestyi tej dalej nie posunął rozw iąza

niem pytania: o ile? P rzyczyna tego leżała w trudnościach doświadczalnych. „A by tylko częściowo dać pojęcie o trudnościach, zauwa

żymy, powiada Langley, że ją d ro plam y ta k nieznaczną zajm uje płaszczyznę, że drżenie rzuconego obrazu, k tó re drżeniem atm osfery się tłum aczy, powoduje zwykle wahanie więk

sze, niż średnica plamy. A ni wielkość tele

skopu lub obrazu, ani miniaturowość galwa- nom etru (którym siłę prom ieniowania mierzy

my), nie zdołały osiągnąć celu, zawsze na wy

pad ającą wartość prom ieniowania plam sk ła

da się promieniowanie półcienia a naw et foto

sfery.” P o długich, licznych i uciążliwych pró

bach udało się wreszcie Langleyowi w r. 1873 i 74 za pomocą wynalezionego przezeń p rzyrzą

du, który częściowo przynajm niej usuw ał t r u dności, wykonać 36 pomiarów promieniowania plam i 32 pomiarów półcieni. W ten sposób L angley znalazł, źe, przyjąwszy siłę prom ie

niowania fotosfery za 1, promieniowanie pół

cieni wynosi 0,80, promieniowanie zaś plam tylko 0,54.

Płaszczyzny plam i półcieni wynoszą, po

dług badań de la E u e, S te w arta i Loevyego:

w roku M axim um M in im u m

p la m

plamy: 0,000 376 0,000021 półkuli słonecz.

półcienie: 0,001016 0,000056 „ „ M nożąc płaszczyzny plam i półcieni w roku z najw iększą ilością plam przez znalezioną ich siłę promieniowania, otrzym ujem y w artość 0,001016 siły prom ieniowania całej półkuli słonecznej, o którąby słońce silniej promie

niowało gdyby plam wogóle nie było. M no

żąc zaś płaszczyzny plam i półcieni w roku z najm niejszą ilością plam przez ich prom ie

niowanie, znajdujem y w artość 0,000 055. Odej

m ując zaś tę ilość od poprzedniej, otrzym uje

my wartość 0,000 961, o k tó rą słońce je s t w roku z największą ilością plam zimniejszem, niż w roku z ilością najm niejszą. Innem i słowy słońce je s t w roku z m axim um plam 0 ‘/'i ooo (V io% ) zimniejszem, niż w ro k u ; w którym najm niejsza ilość plam pow ierzch

nię jego pokrywa.

Gdyby ziemia z pod ciepłodajnego wpływu słońca była usuniętą, zapanow ałaby n a całej

kuli ziemskiej tem p eratu ra zera bezwzględne

go = —274°. P od wpływem promieni słońca średnia tem peratura ziemi wynosi około 16° C.

Sum ując te wartości, otrzym ujem y 290° jako najwyżej d ającą się przyjąć m iarę wpływu prom ieni słonecznych. Dzieląc tę wartość przez 1 000, otrzymujemy wartość, o k tó rą kula ziem ska je st w latach maximum plam zi

m niejszą. W artość ta wynosi 0,29°.

T aki więc nieznaczny tylko wpływ n a tem p e ra tu rę należy przypisać plamom słone

cznym; o ile pozostają z tym rezultatem w zgodzie nasze ostateczne doświadczenia, pouczy nas o tem doskonała w tej mierze p ra ca K oppena, k tó ra w r. 1873 rozpoczęta, dopiero w r. 1881 dokończenia się doczekała.

O ogromie pracy świadczy ilość użytego ma- tery ału, który z przeszło 200 stacyj długole

tnich zebrany służył za podstawę do wnio

sków K oppena, które dotychczas żadnej p ra wie nie doznały modyfikacyi. Obszerny ten m atery ał, ułożony w grupy odpowiadające rozm aitym pasom klimatycznym kuli ziem

skiej, daw ał możność wykazania nietylko wpływu plam słonecznych wogóle, ale i umo

żliwiał zbadanie, ja k się ujawnia ten wpływ w różnych okolicach ziemi.

S tu dy a te wreszcie, opierając się na 50-cio- letnim szeregu obserwacyj dla całej kuli ziemskiej (1820—70), a n a 130-toletnim dla E uropy i niektórych Stanów Am eryki półno

cnej (1740— 1870), umożliwiały zbadanie przebiegu tego wpływu w ciągu la t dziesiątek, a może i pogodzenia sprzeczności z teoryj H erschla i G a u tiera wynikających.

G dy rzucimy najpierw okiem n a peryod od r. 1820— 1854, to spostrzeżemy, że przez cały ciąg tych 34 la t przebieg tem p eratu r zgadzał się z ruchem plam . P ó ł do p ó łto ra roku przed term inem minimum plam panow ała w podzwrotnikowych k rajach najwyższa tem p e ra tu ra , dwa do trzech la t po minimum plam następow ała najwyższa tem p eratu ra w pasach umiarkowanych, najniższe tem peratu ry tak pod zwrotnikami, ja k i klim atach um iarkow a

nych zbliżały się znacznie bardziej do term i

nu maxim um plam . Zgodność obu tych zja

wisk szła je d n a k dalej. W iadom o, że peryod plam słonecznych nie je s t zupełnie stały i wy

nosi przeciętnie tylko la t jedenaście, spostrze

gano jed n ak ju ż i 15-toletnie i ośmioletnie okresy (od m ax. do max. lub od min. do min.).

(9)

W SZECHSWIAT. 425 Otóż K oppen przekonał się, że zmiany w dłu

gości okresów tem peratury są zupełnie ró

wnoległe do zmian okresów plam słonecznych, że zgodność ta je s t wybitniejszą w krajach zwrotnikowych, gdzie słońce prostopadle pro

mienie swe wysyła, niź w krajach pozazwrotnikowych.

Równoległość obu tych zjawisk je s t tak wielką, powiada K oppen, źe o przypadkowej zgodności dwu od siebie niezawisłych ruchów mowy być nie może. Obadwa te zjawiska pozostają w najwidoczniejszym ze sobą związ

ku, jakiego zaś rodzaju je st ten związek, teg<*' n a razie stanowczo twierdzić nie możemy.

Zw łaszcza wyprzedzanie ruchu plam sło

necznych przeK ruch tem peratury między zwrotnikam i było przedmiotem licznych ale bezskutecznych spekulacyj.

N areszcie Koppen obliczył wartości dla norm alnego wpływu plam słonecznych w la

tach 1820—54, k tó re w celu zestawienia z re

zultatem L angleya poniżej podajemy (p. tabli

czkę u dołu stronicy).

J a k widzimy, K oppen otrzym ał znacznie większe różnice niż Langley, z tych cyfr bo

wiem wynika różnica tem peratury pod wpływem plam dla krajów międzyzwrotnikowych 0,73°, dla krajów pozazwrotnikowych 0,53°, a dla całej kuli ziemskiej 0,54°, podczas gdy L an g ley znalazł tylko 0,29°. W każdym razie obie różnice wcale nieznaczne wobec potężnego w ahania nieperyodycznego tem peratury. Żeby dać jed en przykład, wystarczy powiedzieć, że np. w K rakow ie należy się z roku na rok spo

dziewać skoku tem peratury rocznej o cały prawie 1°, a więc nieperyodyczne wahania tem peratury z roku n a rok są w Krakowie dwa razy większe, od w ahań w ciągu la t 11-tu pod wpływem plam słonecznych.

N ie tu koniec jednak nad er ciekawych re

zultatów pracy K oppena. „Jeżeli rzucimy

okiem, (posłużymy się tu słowami Koppena) n a okres czasu 1800— 1871, to spostrzegamy peryod la t 40 prawie wynoszący (1815—

1854— o którym wyżej była mowa), z silnemi wahaniami peryodycznemi, wyprzedzający i poprzedzony przez dwa inne (1792— .1815 i 1854— 1866) z nader silnemi zakłóceniami spostrzeżonej w środkowym peryodzie praw i

dłowości. G dy zaś zwrócimy uwagę na sze

reg la t przed r. 1800, to spostrzeżemy tu tak dziwne anomalie w przebiegu tem peratur, źe chyba musielibyśmy zwątpić w stwierdzenie peryodyczności w ciepłocie i mianowicie mu

sielibyśmy zaprzeczyć istnieniu jakiegokol

wiek związku ze zjawiskiem plam słoneczny cli, gdyby nie doświadczenie z la t 1815— 1854 ta k niewzruszenie o istnieniu tego związku przekonywające. Z najdujem y tu wszystkie przejścia: od zupełnej obojętności ruchu cie

płoty na równoczesne zmiany plam słone

cznych (1750— 1771) i krótkotrw ałego, ścisłe

go związku z niemi (1772—-77), aż do silnego, n ader prawidłowego wahania tem peratury ro

cznej (1777— 1790), które w stosunku do plam słonecznych zupełnie odwrotnie się zachowuje, niź stwierdzono dla la t 1815— 1854.”

Stoimy wobec zagadki, spekulacyą nieda- jącej się rozwiązać; udowodniła tego najlepiej gorąca a dosyć bezowocna dyskusya n ad p ra cą K oppena; nie pozostaje nam tedy nic inne

go, ja k oczekiwać, póki jej dalsze badania i do

świadczenie nie rozwiążą. Moźliwem jest, powiada Koppen, źe się później da wynaleźć większą ilość czynników peryodycznie a nie

zależnie od siebie działających. I ta k zau

ważył Koppen, źe ła ta bardzo zimne powta

rz a ją się w okresach, oddzielonych różnicami la t wielokrotnemi liczby 9. Praw idło to wy

prowadzone je st z doświadczenia n astęp u ją

cego: N otując bardzo zimne lata, spostrze-

Max. Min.

Min. plam 1 2 3 4 plam 1 2 3 4 5 plam

K ra je między- — — — + -j- + +

zwrotnikowe + 0 ,3 3 ° + 0 .1 5 ° — 0,04° — 0,21° — 0,28° 0,32° 0,27 0,14 0,08 0,30 0,41 0,33

K ra je poza- — — — — -j- +

zwrotnikowe + 0 ,1 7 ° + 0,23" -f-0,25° + 0 ,1 8 ° + 0 ,0 0 ° 0,23° 0,28 0,21 0,17 0,07 0,12, 0,17

C ała kula — — — — + + +

ziemska + 0 ,2 0 ° + 0 ,1 9 ° + 0 ,1 0 — 0,01° — 0,1S° 0,27° 0,27 0,17 0.04 0,21 0,27 0,20

(10)

426 WSZECHSWIAT.

gam y, że są one oddzielone to 18-tu, to 27-iu latam i, ja k cyfry załączone dowodzą (p. tab li

czkę u dołu stronicy).

K oppen piszący swą p racę w r. 1873 d ał w ten sposób przepowiednię n ad e r ostrej zi

my, k tó ra się w istocie spraw dziła. P o zi

mnym roku 1875 m iał nastąpić szereg la t ciepłych, bo liczba plam gwałtownie m alała.

„S tałe podnoszenie się ciepłoty średniej, po

w iada K oppen w swej pracy z r. 1881, na półkuli północnej w ia ta c h 1875— 78 pozosta

wało w związku ze zmniejszeniem się ilości plam na słońcu; lecz ju ż następny rok 1879—

fenomenalnie w E u ro p ie zimny (np. K raków 0 średniej tem peraturze rocznej 7,65° średniej tem p. g ru d n ia— 1,81° m iał w roku 1879 ro

czną tem p.: 6,80°, a tem p. gru d n ia— 9,33°), pouczył nas dotkliwie, ja k ostrożnym być n a

leży w użyciu do prognozy pogody pozornej, a w jej przyczynach nieznanej prawidłowości, zwłaszcza, gdy ona podlega zagadkowym 1 w zupełności nieprzewidzianym zakłóceniom .”

Z tego wszystkiego, co tu przytoczyliśmy, d a się ten ostateczny w yciągnąć wniosek, źe wpływ plam słonecznych n a tem p eratu rę w żadnym razie nie je s t takim , by się p ra k ty cznie do prognozy jej d a ł zużytkować. W obec tego wątpliwem wydawać się musi, by wpływ plam słonecznych by ł bardziej wybitnym na inne czynniki; ja k stan barom etru, w iatr, t. j.

jego siła i kierunek, deszcz, burze, lub grad, skoro one wszystkie pozostają w przyczyno

wym związku z tem p eratu rą. Z badań je dnak nad związkiem między plam am i a tem p e ra tu rą dostatecznie się przekonaliśm y, że o sposobie, w ja k i wpływ się te n ujaw nia, n aj

mniejszego nie m am y pojęcia, że tedy w tym kierunku może m eteorologia p rakty czna ocze

kiwać jeszcze licznych niespodzianek.

I ta k w chwili, gdy się przekonano, źe mini

mum barom etryczne n a północnym A tlan ty k u schodzi się z obszarem najczęstszego pojawu zórz polarnych, blizkiem było przypuszczenie, że ciśnienie atm osferyczne również pod wpły

wem plam słonecznych doznaje zm ian, podob

nie ja k i ilość i świetność zórz północnych po

zostaje w najściślejszym związku z ilością

plam na słońcu, ja k tego dowiedli niewątpli

wie Sabinę, F ritz i inni ju ż w połowie tego wieku. Jak ieg o rodzaju byćby m ógł ten wpływ plam na ciśnienie powietrza, trudno je s t sobie naw et wyobrazić; plam y bowiem, ja k o przyczyna kosmiczna, wywoływać m ogą jedynie skutki dla całej kuli ziemskiej, nie m ogą zaś wywołać ogólnego powiększenia, lub pomniejszenia ciśnienia, gdyż ciężar całej atm osfery, a więc i ogólne ciśnienie stale po

zostaje niezmiennem. Ic h wpływ więc może się jedynie ujawniać powiększeniem ciśnienia w jednem , zmniejszeniem zaś w innem miej

scu lub obszarze. Czyż jed n ak je s t możli

we zoryentowanie się w tym chaosie różno

rodnych skutków plam? N ic też dziwnego, że nasze b adania w tym kierunku pozostały dosyć bezskuteczne. H ornstein, k tó ry zuży

tkow ał do swych badań długoletnie obserwacye barom etryczne P ragi, M edyolanu, AVie- dnia i M onachium, znalazł wprawdzie zwią

zek z plam am i ale długość okresu, k tó ra się w zmianach barom etrycznych okazuje, wynosi podług niego około la t 70.

(Dok. nast.).

E . Romer.

NAJNOWSZE SPOSTRZEŻENIA

NAD ZAPŁO DNIENIEM .

(D okończenie).

Z faktu, źe ją d ro ciałka nasiennego przenikać może do bezjądrowego ułam ka j a j a i źe wte

dy odbywa się dzielenie komórki i powstaje zarodek, z drugiej zaś strony z faktu, że w wy

padkach dzieworództwa ja je niezapłodnione również się może rozwijać, wynika oczywiście, źe ją d ro każdej z komórek płciowych, czy to m ęskiej, czy żeńskiej zaw iera zawiązki wszel

kich cech przyszłego u stro ju i źe gdyby nie

A norm alnie zimne lata: 1 7 4 0 = 1 7 6 7 = 1 7 8 5 = 1 8 1 2 = 1 8 3 0 = 1 8 5 7 = 1 8 7 5

+ + + + 4- +

O dstępy w latach: 27 18 27 18 27 18

(11)

N r 27. WSZECHSWIAT. 427 specyalne b raki w tych komórkach (brak do

statecznej ilości protoplazm y w ciałku nasiennem i b rak centrosomy, lub niedostateczna jej dzielność w jaju ), każda z nich m ogłaby niezależnie od drugiej produkować ustrój po

tomny.

Rodzi się więc pytanie, dlaczego w ko

m órkach płciowych wytworzyły się przysto

sowania, wym agające koniecznie kombinacyi tych komórek, osięganej przez zapłodnienie i kombinacya ta sta ła się nieodzownym wa

runkiem rozwoju? Otóż, większość biolo

gów przyjm uje dziś za W eismannem, źe łą czenie się dwu kom órek płciowych, przy któ- rem następuje, ja k nam wiadomo, zlewanie się chrom atyny tych ostatnich, m a na celu kombinacyą zawiązków cech dziedzicznych, k tó re tkw ią w chrom atynie ją d e r płciowych.

W sk u tek tego, że zawiązki te kom binują się, jedne z nich się potęgują, inne osłabiają, lub zanikają, a w ogólności przez kojarzenie się dwu różnych „tendencyj dziedzicznych” po

wstawać m uszą pewne nowe koinbinacye cech.

T u właśnie je s t źródło zmienności, t. j. zja

wiska, polegającego na tem , źe dzieci, których cechy przedstaw iają zawsze jaknajsubtelniej

szą kombinacyą cech obojga rodziców, różnią się przez to samo od każdego z tych ostatnich.

Pojaw ianie się zaś indywidualnych zboczeń dziedzicznych w arunkuje i umożliwia działa

nie wyboru naturalnego i stanowi tym sposo

bem potężny czynnik biologiczny przy prze

mianie gatunków i rodowym rozwoju orga

nizmów.

Widzieliśmy wyżej, że przy zapłodnieniu m a miejsce, źe ta k powiemy, sumowanie dwu substancyj, zawierających dwie różne „ten- dencye dziedziczne,” a mianowicie— pętlic chromatynowych ojcowskich i macierzystych.

W idzieliśmy np. że u A scaris jąd ro męskie, zaw ierające dwie pętlice chrom atyny wraz z jądrem żeńskiem, zawierającem również dwie pętlice, daje jąd ro przewężne, posiada

jące cztery pętlice. Ponieważ przy podziale komórki, wskutek połowienia się każdej z pę

tlic chromatynowych, przechodzi do ją d e r po

tomnych jednakow a ilość chromatyny, przeto komórki, będące produktem podziału zapło

dnionego j a j a A scaris, posiadać będą w swych ją d ra c h po cztery pętlice chromatyny, co rze

czywiście zauważono w licznych pokoleniach dzielącej się komórki jajowej Ascaris. P o

nieważ zaś pośród potomnych komórek ja ja zapłodnionego niektóre sta ją się znów kom ór

kam i płciowemi osobnika potomnego, w dru- giem zatem pokoleniu osobników A scaris ja ja , względnie ciałka nasienne, powinnyby zawierać po cztery pętlice chromatynowe, a nie po dwie, ja k w pokoleniu pierwszem.

Gdyby więc teraz nastąpiło znów zapłodnie

nie, wówczas jąd ro przewężne, otrzymawszy

j pętlice chromatynowe ojcowskie i macierzyste, posiadało by ich osiem. W trzeciem pokole

niu jąd ro ja ja zapłodnionego zawierałoby szesnaście pętlic, w czwartem trzydzieści dwie, w piątem sześćdziesiąt cztery i t. d.

aż do nieskończoności, coby naturalnie unie

możliwiało wreszcie rozwój. Otóż, ażeby przeszkodzić tem u w zrastaniu liczebnemu ele

mentów chromatynowych w ciągu pokoleń, istnieć mogą, ja k słusznie twierdzi H ertw ig, dwie drogi. „W celu zabezpieczenia— mówri uczony niem iecki—ażeby przez dodanie do siebie dwu części równoznacznych co do m a

sy, produkt nie przewyższał w masie swej żadnej z pierw otnych części składowych, mo

żna a priori wybrać dwie drogi. Przepołowić należy poprzednio albo części, które m ają być zmięszane, albo też—produkt, powstały ze zm ięszania.” P rzy ro d a w ybrała obie te dro

gi; ostatniej jednak używa bez porównania rzadziej (ma to np. miejsce przy zapłodnieniu wodorostu Closterium, według badań Kle- bahna). Pierw sza z wymienionych dróg jest ogólnie rozpowszechniona. J e s t to mianowi

cie zjawisko t. zw. oddzielania się ciałek kie

runkowych W ja ju , oraz zjawisko t. z w. podzia

łu redukującego w komórkach nasiennych.

O ba te procesy m ają na celu zmniejszenie do połowy ilości elementów (pętlic) chrom atyno

wych w ją d ra c h komórek płciowych. W y ja

śnimy to na realnym przykładzie, dotyczącym np. oddzielania się ciałek kierunkowych w doj- rzewającem ja ju Ascaris. Otóż ja je to, za

nim je s t jeszcze zupełnie dojrzałem , zaw iera w jąd rze cztery pętlice chromatynowe. Ją d ro to zbliża się do jednego z biegunów ja jk a i dzieli się naprzód na dwie części w ten spo

sób, że do jednej przechodzą cztery pętlice i do drugiej cztery; jed na z tych części zosta

je zupełnie z ja ja wydalona (Fig. 2, c. k. I), jak o t. zw. pierwsze ciałko kierunkowe. P o została część ją d ra , zawierająca cztery p ętli

(12)

428 WSZECHSWIAT. K r 2 7 . w ten sposób, aby k ażda pętlica przepołowia-

ła się, lecz tak, źe dwie pętlice w całości prze

chodzą do jednej połowy ją d ra , dwie inne zaś do drugiej. J e d n a z tych połów, zaw ierająca dwie pętlice chromatynowe, zostaje znów wy

dalona z ja ja , jako t. zw. drugie ciałko kie

runkowe (Fig. 2, c. k. II). W ostateczności więc jąd ro , które pozostaje w dojrzałem ja ju zaw iera tylko dwie pętlice. W ten sposób ilość chrom atyny redukuje się do połowy.

Zupełnie analogiczne zjaw iska zaobserwował H ertw ig przy dojrzew aniu kom órek nasienio- twórczycb, gdzie również dro g ą takiego redu

kującego podziału ją d ro ciałka nasiennego otrzym uje w ostateczności tylko dwie pętlice chrom atyny, zam iast pierw otnych czterech.

G dy zatem w skutek zapłodnienia ilość chro

m atyny w jąd rz e przewęźnem dwukrotnie się powiększa, a w dojrzew ającem ja ju i ciałku nasiennem ilość ta znów się dwukrotnie zmniejsza, w sumie zatem ilość pętlic chrom a

tynowych w ją d ra c h ja j zapłodnionych pozo

staje ściśle ta k a sam a, pomimo, że przez k a

żdorazowy proces zapłodnienia sum uje się chromatynowa substancya ojcowska i macie

rzysta. W ten sposób wyjaśnione zostało (W eism ann, Boveri, H ertw ig) biologiczne zna

czenie oddzielania się ciałek kierunkowych w dojrzewających ja ja c h oraz „redukujące”

dzielenie się kom órek nasieniotwórczych — procesy, które, pomimo licznych prób, w tym kierunku przedsiębranych, nie były dotąd zrozum iałe.

Ażeby zakończyć rozpatryw anie teoryi za

płodnienia, musimy jeszcze zwrócić uwagę na proces t. zw. sprzęgania się czyli koniugacyi pierwotniaków. U wielu pierwotniaków, zwłaszcza u wymoczków (Infusoria), znany był oddawna proces t. zw. sprzęgania się, o którym wiedziano, że polega on n a czaso- wem (chwilowem) lub zupełnem zlewaniu się dwu ustrojów jednokom órkowych, przyczem ją d ra obu osobników ro z p ad ają się n a kilka części, z których jedne zostają wydalone nazew nątrz, inne zachowują się i tw orzą ją d ra osobników rozłączających się lub pochodzą

cych z podziału osobnika, zlanego z dwu (Bal- biani, Biitschli). Bliżej atoli nie znaliśmy istoty tych procesów i dopiero w ostatnich la tach, dzięki badaniom G ru b era, M aupasa, R. H ertw ig a i kilku innych uczonych, odno

śne procesy zostały doskonale wyjaśnione,

przyczem pokazało się, że sprzęganie się pierwotniaków przedstaw ia proces, w zasadzie zupełnie jednoznaczny z procesem zapłodnie

nia u istot wielokomórkowych.

A mianowicie, u wymoczków, np. u Colpi- dium colpoda, proces ten odbywa się, według b ad a ń znakomitego infuzyologa francuskiego, M aupasa, w sposób następujący: K ażdy wy

moczek posiada ją d ro główne czyli wielkie, t. zw. macronucleus, a obok tego mniejsze ją d ro dodatkowe, czyli m ałe t. zw. micronu- cleus. Otóż podczas koniugacyi dwa wymo

czki zlewają się ze sobą czasowo w pewnem miejscu, ja k gdyby mostem protoplazmatycz- nym, a wtedy wewnątrz każdego osobnika od

bywają się następujące procesy (czy to zlewa

nie się protoplazm y obu osobników je st tylko częściowe i chwilowe, czy też zupełne, ta k źe z dwu osobników powstaje jed en —m a to już znaczenie drugorzędne): Otóż w każdym ze sprzęgających się wymoczków macronucleus podlega degeneracyi czyli zanikowi, micronu- cleus zaś powiększa się i dzieli na dwie części;

każda z tych części znów się dzieli, ta k źe w każdym z dwu sprzęgających się osobników zjaw iają się po cztery mikronukleusy, t. j.

części jądrow e, złożone z substancyi chroma- tynowej. W każdym osobniku trzy m ikronu

kleusy ulegają znów degeneracyi, czwarty zaś pozostaje w ciele wymoczka i jeszcze raz się dzieli. O statecznie tedy w każdym-z dwu sprzęgających się wymoczków istnieją po dwa j ą d r a —po dwa mikronukleusy, które nazwij

my, dajm y n a to: A i B w jednym osobniku oraz A ' i !>' w drugim . Otóż teraz ją d ro B jednego ze sprzęgniętych ze sobą osobników przechodzi (przez m ostek protoplazm atyczny, którym osobniki są połączone) do d ru giego i zlewa się tam z A ', jąd ro zaś B ' d ru giego osobnika przechodzi do pierwszego i zlewa się tam z jąd re m A- Tym sposobem w pierwszym osobniku otrzym ujem y A + B', w drugim A ' + B , słowem ją d ro każdego z tych osobników będzie stanowiło mięszaninę substancyj jądrow ych dwu sprzęgniętych oso

bników.

P o dokonaniu tego połączenia się jąder, oba osobniki rozchodzą się, a ją d ro każdego z nich, dzieląc się dalej, tworzy m akronukleu- sy i mikronukleusy osobników potomnych. Sło

wem, ja k widzimy, koniugacya wymoczków prowadzi do m ięszania się substaneyj ją d ro

(13)

N r 27. WSZECHSWIAT. 429 wych, chromatynowych dwu ustrojów, czyli

przedstaw ia w zasadzie proces najzupełniej podobny do zapłodnienia u istot wielokomór

kowych, które, ja k widzieliśmy, polega również na zlewaniu się substancyj jądrow ych dwu komórek: męskiej i żeńskiej. Cały ten proces ilustruje załączony tu rysunek schematyczny (Fig. 5).

F ig . 5. R y su n e k schem atyczny, ilu s tru ją c y sp rz ę ganie się dw u w ym oczków , w ed łu g M au p asa. M — m acro n u cleu s, m — m icro n u cleu s. J ą d r a , ozn aczo ne k o n tu re m , z n a jd u ją się w stan ie zan ik u . W F po łączo n e są ze so b ą lin iam i j ą d r a (a i b , a ' i IV) dw u osobników , p a ra m i się z so b ą zlew ające, w G

j ą d r a te są ju ż zlan e.

T ak tedy ju ż u najniższych istot występuje ów wxażny proces fizyologiczny, który napoty

kamy dalej u wszystkich zwierząt i roślin, jako proces zapłodnienia. U istot jednoko

mórkowych cały ustrój bierze udział w tym procesie, u wielokomórkowych zaś znajdujemy specyalne kom órki płciowe, czyli rozrodcze (ja ja i ciałka nasienne), służące do tego celu.

Szereg form przejściowych (z grupy wiciow- CÓW'—F la g ellata) pokazuje nam , że u n a j

niższych istot wielokomórkowych komórki płciowe nie różnią się jeszcze pomiędzy sobą, a dopiero u wyższych nieco form różnicują się one n a elementy żeńskie i męskie i otrzym ują typowo wyrażone cechy, które, ja k widzieli

śmy, czynią je niezdolnemi do rozwoju bez

uprzedniej wzajemnej kombinacyi cech ich, co m a właśnie miejsce przy zapłodnieniu. Przez to ostatnie zaś osięganem zostaje mięszanie się i kojarzenie m ateryalnego podścieliska dwu różnych tendencyj dziedzicznych i po

wstawanie zawiązków nowych cech czyli zbo

czeń. W ja k i sposób zawiązki cech dziedzicz

nych, zawarte w chromatynie jądrow ej ja ja zapłodnionego, przejaw iają się następnie jako cechy ustroju dorosłego—w to nie możemy już w tem miejscu wchodzić, odsyłając inte

resującego się tem czytelnika do dzieł W eis- m anna, H ertw iga i Boveriego, wymienionych na początku niniejszej pracy w literatu rze przedm iotu ').

J . N u s b a u m .

O prócz znanych j u ż dw u odm ian ziarn o p ło n u : F ic a r ia v ern a H uds. i F . c a lth a e fo lia R eichb., zn ala złem w N iańkow ie (p o w iat N ow ogródzki) je s z c z e je d n ę , k tó r a m a liście całkiem in n e niż u o b u form pow yższych i do żadnej z nich o d niesioną być nie m oże. W iadom o je s t, że z a sa d ą ogólnie p rz y ję tą p rz y o d ró ż n ia n iu o dm ian z ia rn o p ło n u , je s t u k sz ta łto w a n ie ich liści (zob. W szech św iat N r 2 2 z r. b. n a str. 3 4 9 ), z sam ej więc konsekw encyi w y p ad a, że n a le ż y tę form ę n iań - k o w sk ą za o d d zieln ą u w ażać. N azyw am j ą F i c a ria in term ed ia, gdyż j a k zobaczym y p o n iżej, stanow i ona form ę p o śre d n ią (przejściow ą) m ię

dzy obu znanem i odm ianam i.

D la łatw iejszeg o zo ry en to w an ia się p o d a ję sy

nopty czn y p rz e g lą d w szy stk ich trz e c h od m ian r a zem , a m ianow icie:

A ) L iście ko rzen io w e parabolicE ne z w ycięciem szero k iem i k la p a m i znacznie od ogo n k a o d d alo nym i.

a) B rz e g liści w ycinany w b u jn e , śp iczaste i n ie re g u la rn e ząb k i.

F ic a r ia v e rn a H uds.

b) B rzeg liści k sz ta łtn e m i, o k rą g łe m i i regu- la rn e m i zą b k a m i o p atrzo n y .

■) P o ró w n aj te ż o d czy t, w ygłoszony w r. b.

p rz e z a u to r a niniejszego a rty k u łu n a X X II W il

n em zg ro m ad zen iu Tow. im . K o p ern ik a we L w o

w ie, w y drukow any w zeszy tach I I I i IV K osm osu za r , b,

(14)

430 WSZECHSWIAT. N r. 27.

F ic a r ia in te rm e d ia , m .

B ) L iście k o rzen io w e o k rą g łe z w cięciem g łęb o k i em i w ązkiem i k la p a m i ogo n ek o b ejm u jącem i, lu b niek ied y całkiem go p o k ry w a j ącem i.

a) B rz e g liści d o ść n iew y raźn ie o k rą g ło z ą b kow any.

F ic a r ia c a lth a e fo lia B c h b . (A u st.)

Z p rz e g lą d u po w y ższeg o o k a z u je się, że F ic a r i a in te rm e d ia m a liście ta k ie , j a k u F . y e m a , są one je d n a k m niej w y d łu żo n e i m niej w ycięte, niż u o sta tn ie j.

B rz e g liści u F ic a r ia in te rm e d ia j e s t z ą b k o w a n y ta k , j a k u F . c a lth a e fo lia , a le z ą b k i są w y ra

źn iejsze, t. j . głębiej w cinane, n iż u c a lth aefo lia.

Z ogólnej p o s ta c i w sz y stk ie te tr z y fo rm y z ia r- n o p ło n u są do sieb ie b a rd z o p o d o b n e; F ic a r ia in te rm e d ia j e s t je d n a k d a le k o m n ie jsz ą , n iż in n e i n ig d y je j w ta k o k azały ch e g z e m p la rz a c h , j a k np. F . v e rn a , n ie obserw ow ałem .

K a ż d a z tr z e c h fo rm z a jm u je całk iem o d d zieln e stanow iska:

F . v e rn a ro ś n ie w m ie jsc a c h cien isty ch i w il

go tn y ch . Z n ajd o w ałem j ą w N iań k o w ie, W ojno- w ie, N o w o g ró d k u , W eresk o w ie i t. d.; w szędzie ro śn ie w w ielkiej ilości.

F . c a lth a e fo lia ro śn ie n a ziem i u p ra w n e j p o śró d k rzew ó w ja g o d o w y c h . Z n a la z łe m j ą d o tą d ty lk o w N iań k o w ie i to w n iew ielk iej ilości.

F . in te rm e d ia ro ś n ie n a b rz e g u r z e k i O ssy, p raw ie n a d sa m ą w odą. N ig d zie w ięcej j a k w N iań k o w ie nie z n ala złem j e j d o tą d , g d z ie w b a r dzo n iew ielkiej ilości się z n a jd u je .

W sz y stk ie tr z y fo rm y b ę d ą p o m ieszczo n e w 2-ej cent. Z ie ln ik a p o lsk ieg o .

D r W. Dybowski.

SEKCYA CHEMICZNA.

P o sied zen ie ósm e w r . b . m iało m iejsce d. 2 7 m a ja w b u d y n k u M u zeu m p rz e m y s łu i ro ln ic tw a .

1) P ro to k u ł p o sie d z e n ia p o p rz e d n ie g o z o sta ł o dczy tan y i p rz y ję ty .

2) P . Z natow icz z a k o m u n ik o w a ł o św iadczenie in ż y n ie ra B ra m so n a , re p r e z e n ta n ta la m p A u e ra , że p ęk a n ie cylindrów sz k la n y c h do ty c h la m p m a być z ale żn em od p o ry r o k u , w k tó re j z o s ta ły w y

ro b io n e i p rz ew iezio n e, a m ianow icie cy lin d ry , w y rab ian e w lecie m a ją p ę k a ć 9 0 ra z y rz a d z ie j od cylindrów w y ra b ia n y c h w zim ie.

3) D r J ó z e f B e rlin e rb la u o p isa ł i p o k a z a ł p rz y - rz ą d , ja k im się p o siłk o w a ł p r z y o trz y m y w a n iu s u k ro lu w celu p ro w a d z e n ia re a k c y i w ro z tw o rz e o s fężen iu sta łe m . F o s g e n n a p a ra a m id o fe n e to l d z ia ła ć m oże w sposób tr o ja k i, z ale żn ie od s to

s u n k u ilościow ego m ięd zy te m i dw om a ciałanii.

R eak cy e t u zachodzące w y ra ż a ją rów nania:

N U R 1) CO Cl2 + 2 R NELj = CO

\Cl

+ R N H2HC1

2) CO C l2 + 3 R N H2 = C O N R + 2 R N H a H Cl, XHR

3) C 0 C 12 + 4 R N H2 = C 0 : N H R

+ 2 R N H2HC1

D olew anie ro z tw o ru fosgenu w to lu o lu do ro z tw o ru p a ra a m id o fe n e to lu w b en zo lu d o p ro w ad zało do złej w ydajności su k ro lu , bo fosgen w chw ili m ięszan ia się z ro z tw o re m p a ra a m id o fe n o to lu ro z cień czał się ty m ro ztw o rem , co pow odow ało spo

ty k a n ie się c z ąsteczek fosgenu i p a ra a m id o fe n e to lu nie we w łaściw ym sto su n k u , a za te m w yw oływ ało re a k c y ą nie w p o żąd an y m k ie ru n k u . C hcąc u tr z y m ać w chw ili re a k c y i s ta ły sto su n e k ilościow y m ięd zy ciałam i d ziałającem i n a siebie, D r B erli

n e rb la u w p a d ł n a m yśl m ięszan ia ro ztw o ró w w stan ie stru m ie n i i zb u d o w ał p rz y r z ą d , p o z w a la ją c y n a to , że odpow iednio w ym ierzony stru m ie ń ro z tw o ru fosgenu sp o ty k a s tru m ie ń ro z tw o ru p a ra a m id o fe n e to lu i oba one po p o łą c z e n iu sp ły w a ją do zb io rn ik a . Tym p rz y rz ą d e m j e s t oziębiacz k u lis ty S o x h leta; w je g o szy jce u m ieszcza się k o re k z dw iem a ru r k a m i, d o p ro w ad zaj ącem i p ły n y ze zb io rn ik ó w , podob n y ch do iry g a to ró w . D o

p ły w płynów m ia rk u je się p rz e z odpow iednie n a staw ien ie k ra n ó w , a m iejscem , n a k tó re m one się z so b ą d o k ład n ie m ię s z a ją i n a siebie o d d ziały w a ją , je s t p o w ierzch n ia w ew nętrznej k u li oziębio

n a , ch ło d zo n a b e z u sta n n ie w odą.

4 ) D r J . B e rlin e rb la u p o d ał w yniki sw ych b a d a ń n a d c ięż arem w łaściw ym ro ztw o ró w w odnych k w a su fiuorow odornego. K w as b a d a n y p o chodził z fa b ry k i R a p a p o rta z Z aw iercia i z a w ie ra ł do

m ie sz k i śladów k w asu k rzem ofluorow odornego i sia rc z a n e g o . S tężenie ro z tw o ru k w a su fluoro- w o d o m eg o d r B e rlin e rb la u o z n aczał m ianow aniem z a p o m o cą łu g u sodow ego, u ży w ając fenolofta- lein y , ja k o in d y k a to ra , cię ż a r z aś w łaściw y ozna

c z a ł are o m e tre m sre b rn y m , a n a stę p n ie areo m e- tre m szk lan y m , pow leczonym cien k ą w a rste w k ą p a ra fin y , k tó re g o w sk a z a n ia odpow iednio p rz e li

czał. D an e sw e u ją ł d r B e rlin e rb la u w n a s tę p u j ą c ą ta b lic ę (p. n a s tr . 4 3 1 ):

T a b lic a ta , k tó r a j e s t p ie rw s z ą w n au ce d la kw asu fiuorow odornego, ró ż n i się znaczn ie od k ilk u liczbow ych dan y ch H a r ta d la te g o ż k w asu . H a r t p o d aje:

P ro cen to w a zaw ar- C ię ż a r w łaściw y to ść k w a su HF1

1 .2 5 7 2 ,5

1 ,1 8 5 2 ,2

1,1 2 3 4 ,8

1 ,0 3 8 ,7

1,0 1 2 ,9

W łasn o ść ro z p u s z c z a n ia sz k ła , d la k tó re j głów n ie flu o ro w o d ó r z n a jd u je zasto so w an ie w p r a k ty ce, sp ra w ia , że nie m o żn a przew o zić go w n aczy n ia c h szk lan y ch . S to s u ją się te ż w ty m celu na-

(15)

N r. 2 7 . WSZECHSWIAT. 4 3 1

C iężar w łaści

wy.

S topnie Baum e- go-

Z aw arto ść p ro centow a kw asu

HF1

C iężar w łaści

wy.

S topnie B aum e- g°-

Z aw arto ść p ro centow a k w asu

HF1

1,241 2 8 6 1 ,7 0 1 ,0 4 4 6 1 2 ,1 2

1 , 2 1 2 2 5 ,5 5 5 ,0 0 1 ,0 2 9 4 9 ,2 8

1 ,1 9 9 2 4 5 1 ,5 4 1 , 0 2 2 3 6 ,7 6

1 ,1 8 0 ^{2 2} 4 5 ,3 7 1 ,0 1 6 2 ,2 5,71

1 ,1 6 0 19 ,9 4 0 ,7 8 1 ,0 0 7 1 3 ,0 7

1 ,1 3 4 17 3 2 ,8 7 0 ,5 2 ,5 7

1 , 1 2 0 1 5,5 3 0 ,2 0 0 , 2 1,08

1 ,1 0 8 14 2 6 ,6 0 0 0 ,8 3

1 ,0 8 3 1 1 2 1 ,4 0

czynią b ą d ź g u ta p e rk o w e , b ą d ź ołow iane. N a czynia g u ta p e rk o w e są d rogie, bo n p . naczynie na 50 fn t. k w a su k o sz tu je w naszy ch sto su n k ach 5 0 —60 rs . N a stę p n ie nie są one trw a łe , bo z czasem tw o rz ą się n a nich pęch erze d ziu rk o w a

te , p rz e z k tó r e k w as p rz e s ią k a . T rw ałość p rz e ciętn a n aczy n ia g u tap erk o w eg o w ynosi 3 la ta . N a reszcie n ac z y n ia g u tap erk o w e n ie są b ez w pły

w u n a fluoro w o d ó r i częściowo go zan ieczy szcza

j ą . N aczy n ia ołow iane są nieco trw a lsz e , ale kw as w nich m ę tn ieje, je ż e li ołów nie j e s t czysty.

P rz y r z ą d y p. D ubiniew icza.

D o w yrobu n ac z y ń do k w asu fluorow odornego d r B e rlin e rb la u zasto so w ał cerezynę, z k tó re j d a d z ą się odlew ać flaszk i, g ąsio ry , zlew ki, cylindry,

\ le jk i. S z e re g ty c h n aczy ń , w ykonanych b ard zo

ład n ie, d r B e rlin e rb la u p o k azy w ał n a p o sied zen iu sekcyi.

5) P . W l. D ubiniew icz p o k a z a ł i o p isał u r z ą d zenie p rz y rz ą d ó w au to m aty czn y ch do o d m ierza

n ia płynów i m ianow ania. S k ła d a ją się one, ja k to u zm y sław iają szkice załą czan e, 1) z p o łącz en ia b iu re ty , lub p ip e ty z syfonem , b ą d ź w topionym , b ą d ź ruchom o n a k o rk u osadzonym , 2) z p o łącz e

n ia b iu re ty , lu b p ip e ty ze zb io rn ik iem p ły n u od

m ierzan eg o , co usu w a p o trz e b ę osobnych p o d s ta w ek p o d b iu re ty . D o w tłacz an ia p ły n u ze zb io r

n ik a do p ip ety , lu b b iu re ty p rz e z ru rk ę syfonow ą słu ż y p iłk a gum ow a, p o łącz o n a r u r k ą s z k la n ą ze zb iornikiem . P rz y r z ą d y p. D ubiniew icza p o zw a

la ją n a p rę d k ie i bezp ieczn e o d m ierzan ie płynów dow olnych, j a k n p . b ro m , k w as p ru s k i, kw as s ia r

czany dym iący, e te r, n ad m a n g a n ia n p o ta s u , z a sa dow y octan ołow iu, w oda b a ry to w a . W o statn ich dw u w y p ad k ach do b iu re ty , lu b p ip e ty d o łą c z a ją się r u r k i z w apnem sodow anem .

N a te m p o sied zen ie zam k n iętem zo stało .

Wiadomości bibliograficzne.

— sd . D z ie ła Roberta M ayera, k tó re g o im ię nazaw sze z ap isan e z o stan ie w h is 'o ry i w iedzy p o m ięd zy naj p ierw szy m i tw ó rc a m i term o d y n am ik i i fizyki now oczesnej, w yszły w now em pow iększo- nem trzeciem w ydaniu p od daw nym ty tu łem : „D ie m ech a n ik d e r W a rm e .” O pracow ał to w ydanie d r J a k ó b W e y ra u c h , p ro fe so r w yższej szk o ły te chnicznej w S tu ttg a rc ie , ogłosiła firm a J . Gr. C otta n a pięknym p a p ie rz e (8° str. 4 6 4 ), o zdobiła p o r

tre te m M ay era w ed łu g d a g e ro ty p u z r. 1 8 4 2 , r y sunkiem p o m n ik a w ystaw ionego tem u uczonem u