Ni 47 (1329)- W arszaw a, dnia 24 listopada 1907 r. T o m XXVI
T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M
PRENUMERATA „W SZECHŚW IA TA11. PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W W arszawie: ro c z n ie rb . 8, k w a r ta ln ie rb . 2. W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w ia ta " i w e w s z y s tk ic h k się Z przesyłk ą p ocztow ą ro c z n ie rb . io, p ó lr. r b . 5. j g a r n ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .
R e d a k to r „ W s z e c h ś w ia ta 11 p r z y jm u je ze s p ra w a m i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ie c z o re m w lo k a lu re d a k c y i.
A d r e s R e d a k c y i : K R U C Z A Jvfb. 3 2 T e le fo n u 83-14.
T E O R Y A E F E K T U
F O T O E L E K T R Y C Z N E G O .
W e d ł u g t e o r y i e le k tr o - m a g n e t y c z n e j św i a t ła p r o m i e ń ś w i e t l n y u n o s i ze s o b ą e n e rg ię w t a k i s p o s ó b , ż e p o d ro d z e j e g o siła e l e k t r y c z n a i m a g n e t y c z n a d r g a j ą w k i e r u n k a c h p r o s t o p a d ł y c h do k i e r u n k u ro z c h o d z e n i a się ś w i a t ł a ; ic h a m p li tu d y p r z e c h o d z ą k o le jn o p r z e z z e r o do m axi- m um d o d a t n i e g o i o d j e m n e g o . Jeśli tak i p r o m i e ń e l e k t r o m a g n e t y c z n y n a p o t k a po dro d z e ł a d u n e k e l e k t r y c z n y , to d z ia ła n a ń k o le jn o d o d a t n i a i o d j e m n ą siła e l e k tryczna, t. j. siła s t a r a się w y c h y li ć go kolejno to w j e d n ę to w d r u g ą s tr o n ę czyli w p r a w i ć g o w r u c h d r g a ją c y , jeśli m a sa te g o ł a d u n k u j e s t o d p o w i e d n i o m ała;
w ie m y z d o ś w i a d c z e n i a , że j o n d o d a t n i j e s t z b y t w ielki, a b y s i ł a e l e k t r y c z n a p r o
m ie n ia ś w i e t l n e g o m o g ł a n a ń d z i a ł a ć z w i d o c z n y m s k u tk ie m , ale i m a s a e l e k tro n u , k t ó r a je s t o k o ło \ 20„0 c z ę ś c ią a to m u w o d o ru , b y ł a b y z a w i e l k a , a b y siła e l e k tr y c z n a ś w i a t ł a m o g ł a n a ń d z ia ła ć ze zn a c z n ie jsz y m s k u t k ie m , g d y b y e l e k t r o n był w s p o c z y n k u . ( O b o j ę tn ą tu o c z y
w i ś c ie j e s t r z e c z ą , c z y m a s a e l e k tr o n u
j e s t w y ł ą c z n i e e l e k t r o m a g n e t y c z n a , czy
w części m e c h a n i c z n a ) . W e d ł u g n o w y c h
j e d n a k teoryj e l e k t r y c z n y c h m a t e r y i ( p a tr z
n p . 0 1 i v e r L o d g e , E l e k t r o n e n o d e r die
N a t u r u n d d ie E i g e n s c h a f t e n d e r n e g a -
tiv e n E le k tr i z i ta t . L ip sk . 1907. S tr . 132
i n a s t ę p n e ) e l e k t r o n y s ą w a t o m a c h
w r u c h u p e r y o d y c z n y m b ą d ź to k r ą ż ą
cym b ą d ź d rg a ją c y m ; jeśli t e d y p r o m i e ń
ś w i e t l n y n a p o t k a ta k i e l e k t r o n b ę d ą c y
w r u c h u p e r y o d y c z n y m , to d z ia ła n ie siły
e le k tr y c z n e j p r o m i e n i a n a e le k t r o n m a
z u p e łn i e c h a r a k t e r z n a n e g o z m e c h a n ik i
d r g a n i a „ w y m u s z o n e g o " . A m p l i t u d a te g o
d r g a n i a „ w y m u s z o n e g o “ b ę d z ie n a j w i ę k
sza, g d y o k r e s siły e le k tr y c z n e j b ę d z ie
się r ó w n a ł o k r e s o w i r u c h u e le k t r o n u
czyli, w p r z y p a d k u r e z o n a n s u siły e l e k
try c z n e j, w p r o m ie n iu z ru c h e m e le k tr o n u ;
e n e r g i a c y n e t y c z n ą e l e k t r o n u m o że w s k u
t e k te g o w s p ó ł d z i a ł a n i a siły e le k tr y c z n e j
i w ł a s n e g o r u c h u p e r y o d y c z n e g o w z r ó ś ć
do t e g o s t o p n ia , że e l e k t r o n z o sta je w y
t r ą c o n y ze z w i ą z k u a t o m o w e g o i z m e
talu, p o k o n y w a ją c p o w s t r z y m u j ą c e g o
siły. N a te m p o le g a e m is y a e l e k t r o n ó w
n e g a t y w n y c h n a p o w i e r z c h n i a c h m e
tali p o d w p ł y w e m ś w i a t ł a o falach
k ró tk ic h .
738 W S Z E C H S W IA T N s 47
T e o r y ę tę p o t w i e r d z a s p o s t r z e ż e n i e z a leżn o śc i ilości w y r z u c o n y c h e l e k t r o n ó w od k ąta, ja k i t w o r z y p ł a s z c z y z n a p o la- ry z a c y i z p ł a s z c z y z n ą p a d a n i a , je ś l i się u ż y w a ś w i a t ł a p o l a r y z o w a n e g o . J a k w i a domo, w ś w i e t l e p o l a r y z o w a n e m d r g a n i a siły e le k t r y c z n e j o d b y w a j ą się w p ł a s z - . c z y źn ie p r o s t o p a d ł e j do p ł a s z c z y z n y p o- l a ry z a c y i. J e ś li t e d y o b r a c a m y p ł a s z czyznę p o l a r y z a c y i o 360°, to p o d c z a s te g o o b r o t u z a c h o d z ą d w a m a x i m a i d w a m inim a ilości w y r z u c o n y c h z m e ta li e l e k t r o n ó w : m a x im a — g d y p ł a s z c z y z n a p o l a r y zacyi j e s t p r o s t o p a d ł a d o p ł a s z c z y z n y p a d a n ia , c z y li‘g d y d r g a n i a s iły e l e k t r y c z nej w p r o m ie n i u o d b y w a j ą się w p ł a s z c z y ź nie p a d a n ia , m i n im a — g d y p ł a s z c z y z n ą p o la ry z a c y i j e s t p ł a s z c z y z n a p a d a n i a , czyli, g d y d r g a n i a s iły e le k t r y c z n e j o d b y w a j ą się p r o s t o p a d l e do p ł a s z c z y z n y p a d a n ia . W y c h o d z ą c z p o w y ż s z e j t e o r y i n a le ż a ło się s p o d z i e w a ć t a k i e g o z a c h o w a n i a . E l e k t r o n o w i n a j ł a t w i e j w y d o b y ć s i ę z m e talu , j e ś li d r o g a j e g o j e s t p r o s t o p a d ł a d o gła d k ie j p o w i e r z c h n i m e ta lu , b o w t e d y n a jm n ie j m a s p o s o b n o ś c i d o z d e r z e n i a się z c z ą s te c z k a m i m e ta lu , a k a ż d e z d e r z e n ie p o w o d u j e p e w n ą u t r a t ę e n e rg ii c y n e ty c z n e j; je ś li e le k t r o n m a o d b y ć d r o g ę w m e t a lu u k o ś n i e do p o w i e r z c h n i jego, to d r o g a ta j e s t d ł u ż s z a i t e r a z n a s t ą p i s t o s u n k o w o w ię c e j z d e r z e ń , d l a t e g o ty lk o c z ę ść e l e k t r o n ó w , n a k t ó r e ś w i a t ł o d z i a ł a w y d o b ę d z i e się z m e ta lu . O t ó ż jeśli d r g a n i a s iły e l e k t r y c z n e j o d b y w a j ą się w p ł a s z c z y ź n ie d r g a n ia , to j e d n a c z ę ś ć s k ł a d o w a jej d z i a ł a p r o s t o p a d l e d o p o w i e r z c h n i m e ta lu , jeśli za ś p ł a s z c z y z n ą p o l a r y z a c y i j e s t p ł a s z c z y z n a p a d a n i a , to d r g a n i a siły e l e k tr y c z n e j o d b y w a j ą się r ó w n o l e g l e do p o w i e r z c h n i m e ta lu , s tą d w p i e r w s z y m p r z y p a d k u e f e k t j e s t d a le k o w ię k s z y .
D a ls z y w n i o s e k , z p o w y ż s z e j te o ry i w y c ią g n ię t y , m ó g ł b y b y ć taki: j e ś li e n e r gię c y n e t y c z n ą e l e k t r o n u p o d w y ż s z y m y z a p o m o c ą o g rz a n ia , to ł a t w i e j m u b ę d z ie w y d o b y ć się z m e t a l u , czyli e f e k t foto- e l e k t r y c z n y p o w i n i e n b y z t e m p e r a t u r ą w z r a s t a ć . J e d n a k o w o ż s t a r a n n e b a d a n i a w y k a z a ł y , że e f e k t f o t o e l e k t r y c z n y j e s t od t e m p e r a t u r y n i e z a l e ż n y (p o r. t a k ż e
„ Z j a w i s k a ś w i e t l n o - e l e k t r y c z n e “ n r. 3 4 te g o pism a). M o ż n a b y n ie z a l e ż n o ś ć tę w y t ł u m a c z y ć w t a k i s p o s ó b , że ciep ło p o d w y ż s z a e n e r g i ę c y n e ty c z n ą a t o m u ja k o ca ło ś c i n ie z a ś e l e k t r o n u w ato m ie, albo też, że je śli n a w e t p o d w y ż s z a to — w po?
r ó w n a n i u z tą e n e r g i ą , j a k ą e l e k t r o n już p o s i a d a — o t a k m a ły sto p ie ń , iż nie m o ż n a t e g o w s k u t k a c h z a u w a ż y ć . Mimo to j e d n a k m o ż n a b y z t e g o p o w o d u u w a żać t e o r y ę za n i e c o z a c h w i a n ą , g d y b y n ie o s t a t n i e b a d a n i a , k t ó r e w y k a z a ł y , że e f e k t f o t o e l e k t r y c z n y p o l e g a is to tn ie na d z i a ł a n i u r e z o n a n s o w e m ś w i a t ł a n a e le k tro n y . Z t e o r y i r e z o n a n s o w e j w y n ik a , ż e ś w i a t ł o o p e w n e j d ł u g o ś c i fali może w y z w o lić z m e t a l u e l e k t r o n y , b ę d ą c e w r u c h u p e r y o d y c z n y m o tak im s a m y m o k r e s ie , j a k d r g a n i e ś w i a t ł a (albo siły e l e k t r y c z n e j w ś w ie tle ). Im k r ó t s z y okres r u c h u e l e k t r o n u , te m w i ę k s z a jest siła (ściśle: p i e r w i a s t e k k w a d r a t o w y z siły), k t ó r a g o : u t r z y m u j e w z w i ą z k u a t o m o w y m , ale też i te m w i ę k s z a szy b k o ść , z j a k ą w y l a t u je , j e ś li s iła t a z o s ta n ie p o k o n a n a , czyli p o m i ę d z y o k r e s e m ru c h u e l e k t r o n u a s z jrb k o śc ią p o c z ą t k o w ą , z ja k ą on w y la tu je , z a c h o d z i s t o s u n e k o d w ro tn y ; że za ś e le k t r o n y o p e w n y m o k re s ie m ogą*
b y ć w y z w o l o n e t y lk o p r z e z ś w i a t ł o o tym s a m y m o k re sie , to t a k i ż s t o s u n e k o d w r o t n y z a c h o d z i m i ę d z y s z y b k o ś c i ą p o c z ą t k o w ą e l e k t r o n u w y s ł a n e g o , a o k r e se m ś w i a t ł a d z ia ła ją c e g o ; p o n i e w a ż n a d t o d ł u g o ś ć fali ś w i a t ł a j e s t w p r o s t p r o p o r - c y o n a l n a d o o k r e s u d r g a n ia , w n io s e k w i ę c z te o r y i w y c i ą g n i ę t y w y r a ż a się w n a s t ę p u j ą c y sp o s ó b :
Im k r ó t s z a j e s t d ł u g o ś ć fali ś w i a t ł a
d z i a ł a ją c e g o , te m w i ę k s z a s z y b k o ś ć p o
c z ą t k o w a e l e k t r o n ó w w y r z u c o n y c h pod
w p ł y w e m te g o ś w i a t ł a . S t w i e r d z e n i e
d o ś w i a d c z a l n e t e g o w n i o s k u z a w d z i ę
c z a m y E . L a d e n b u r g o w i ( „ U b e r A n fa n g s -
g e s c h w i n d i g k e i t u. M e n g e d e s p h o t o e le k -
t r i s c h e n E l e k t r o n e n in ihrern Z u s a m m e n -
h&nge m it d e s W e l l e n l a n g e d e r a u s ló -
s e n d e n L i c h t s “. „ P h y s i k a l i s c h e Zeit-
s c h r if t" . 18, w r z e s i e ń , 1907). M ie rz y ł on
s z y b k o ś ć p o c z ą t k o w ą e l e k t r o n ó w w y
r z u c o n y c h p r z e z r ó ż n e m e t a l e p o d w p ł y
w e m ś w i a t ł a o r ó ż n y c h d ł u g o ś c i a c h fali
No 47 W S Z E C H S W IA T 739
i zn a la z ł d la w s z y s t k i c h m etali d o s k o n a ł ą p r o p o r c y o n a l n o ś ć m ię d z y ilością d r g a ń n a s e k u n d ę ś w i a t ł a , a s z y b k o ś c ią p o c z ą t k o w ą o d p o w i a d a j ą c y c h m u e l e k t r o n ó w (ilość d r g a ń n a s e k u n d ę j e s t o d w r o t n i e p r o p o r c y o n a l n a d o d łu g o ś c i fali).
Jeśli n a d t o c h c e m y w i e d z ie ć , j a k e l e k t r o n y s ą w a t o m a c h r o z d z i e l o n e w e d ł u g o k r e s u d r g a ń , to w y s t a r c z y p o r ó w n a ć ilości e l e k t r o n ó w w y r z u c o n y c h p r z e z p e w ie n m e ta l p o d w p ł y w e m ś w i a t ł a o r ó ż n y c h b a r w a c h ( r ó ż n y c h d ł u g o ś c ia c h fali) ale w t y c h s a m y c h ilo ściach . ( O c z y w i ście, p o z o s t a j e p y t a n i e n i e r o s t r z y g n i ę t e m 0 tyle, że nie w ie m y , c z y r ó w n y m iloś
ciom ś w i a t ł a o r ó ż n y c h o k r e s a c h d r g a n i a o d p o w i a d a z a w s z e te n sam p r o c e n t w y z w o l o n y c h e l e k t r o n ó w ). T e g o p o m i a r u d o k o n a ł r ó w n i e ż L a d e n - b u r g ( l . c.) i o k a z a ło s i ę , ż e efe k t f o t o e l e k tr y c z n y o d n i e s i o n y do .i = se,' m no
im2so iao tej sam ej ilości
ś w i a t ł a w z r a s t a z m a le ją c ą d ł u g o ś c i ą fali d o X = 2 0 0 [A(i 1 to w z r a s t a t e m silniej, im bardziej się zb liża m y d o k o ń c a fio le to w e g o . W s k a zuje to k r z y w a n a ry c in i e , g d z i e oś p o z io m a o z n a c z a d ł u g o ś c i fali X a p i o n o w a efe k t f o t o e l e k t r y c z n y o d n ie s io n y -do tej sam ej ilości ś w i a tł a . M o ż n a b y z a te m z t e g o w y w n i o s k o w a ć , ż e w ięc ej j e s t w a t o m a c h e l e k t r o n ó w o k r ó t k i c h o k r e s a c h r u c h u n iż o d ł u ż s z y c h i to w t a kich s t o s u n k a c h , j a k w s k a z u j e k r z y w a na r y c in i e ( z n o w u ż j e d n a k z p o w y ż sz e m o g r a n ic z e n i e m ) . — C h o c i a ż w n io s k i w y c i ą g n i ę te z r e z u l t a t ó w b a d a ń fo to ele k try cz- nj^ch o k o n s t y t u c y i m a t e r y i nie są j e sz c z e z b y t p e w ń e , w k a ż d y m j e d n a k r a z ie nie d o p u s z c z a j ą o n e ż a d n e j w ą t p l i w o ś c i co do t e o r y i s a m e g o e fe k tu fo to e le k tr y c z - n eg o .
J
.L. Salpeter.
F A U N A W Ó D S Ł O D K I C H .
W r. 1904 w y s z ł a r o z p r a w a p. R.
Q u i n t o n a : L ’e a u d e m e r, m ilieu o rg a - n i ą u e , w k tó re j a u t o r te n w y g ł a s z a ł t w i e r d z e n i e , że w s z y s t k i e z w i e r z ę t a są p o c h o d z e n i a m o rs k ie g o , b ę d ą c c z ą s tk ą w y r z u c o n ą p r z e z o c e a n y p i e r w o t n e i że p r z y s t o s o w a n i e się o r g a n i z m ó w m o r sk ic h do w ó d l ą d o w y c h t r w a i o b ecnie.
N i e d a w n o d r. P. d e B e a u c h a m p p o d d a ł p r z e g l ą d o w i p o w y ż s z e m n ie m a n ie w y g ł a s z a ją c c i e k a w ą k o n f e r e n c y ę n a s t a c y i bio lo g ic z n e j w R oscoff. D z ie lim y się z cz y te ln ik a m i g ł ó w n ą m y ś l ą tej r o z p r a w y o p u s z c z a j ą c n i e k t ó r e r o z d z i a ł y z u p e łn ie , in n e za ś p o d a j ą c w s k r ó c e n iu .
V7arunki życia w środowisku'słodkowodnem.
P ie r w s z ą rzeczą, k t ó r a r z u c a się w oczy p o d c z a s b a d a n i a w a r u n k ó w ż y c ia ś r o d o w is k a s ł o d k o w o d n e g o j e s t ich n a d z w y c z a jn a r ó ż n o r o d n o ś ć ," n a co p r z e d e w s z y s t kiem w p ł y w a o d o s o b n i o n e ro z m ie sz c z e n ie z b i o r o w is k w ó d s ł o d k i c h p o c a łe jfk u li ziem skiej, p o d c z a s g d y m o r z a i o c e a n y p o ł ą c z o n e s ą w j e d n ę (p r z y n a jm n ie j, t e o r e ty c z n ie b i o r ą c ) całość. N a s t ę p n i e c h a r a k t e r c h e m i c z n y i fiz y k o - c h e m ic z n y w ó d sł o n y c h i sło d k ic h ró ż n i się z n a c z n ie . W w o d a c h s ł o d k i c h ś r e d n i a z a w a r t o ś ć soli n ie p r z e w y ż s z a 0,3 n a 1000, p o d c z a s g d y w m o rz u w i e l k o ś ć ta w z r a s t a do 25 lu b 30 p r o mille. Z w r ó ć m y t e r a z u w a g ę n a z n a c z e n ie z j a w i s k o s m o ty c z n y c h w ż y ciu, a p o jm ie m y p o w a ż n ą ró ż n ic ę , z a c h o d z ą c ą w o b u w y p a d k a c h .
D o ś w i a d c z e n i e c o d z ie n n e u c z y nas, że z w i e r z ę t a m o r s k i e u m i e r a ją w w o d z ie sło d k ie j i o d w r o t n i e , p r z y c z e m j e d n a k o b s e r w u j e m y o g r o m n e ró ż n ic e w w y t r z y m a ło ś c i z w i e r z ą t n a w p ł y w z m i a n y ś r o d o w is k a : j e d n e t r a c ą żj^cie n a ty c h m ia s t, jeżeli ś r o d o w i s k o j e s t c h o ć b y tr o c h ę zm ie
n io n e , in n e p r z y s t o s o w u j ą się d o s k o n a l e
do w ó d z n a c z n i e mniej s ło n y c h . P i e r w s z e
n a z y w a m y s t e n o h a li n a m i, d r u g ie — e u r o -
halinam i.
740 W S Z E C H Ś W IA T N= 47
Z n a n y j e s t p o w s z e c h n i e fakt, że ł o w i o n a u b r z e g ó w m o r s k i c h N e re is , k t ó r ą s ta le w c z a s ie o d p ł y w ó w m o r z a o p ł ó k u je w o d a s ło d k a , dłużej ż y je w a k w a r y a c h z w o d ą s ło d k ą , niż s ł o n ą . F a k t ó w t a k i c h z n a m y b a r d z o w ie le . D u ż o z w i e r z ą t m o rs k ic h p r z y b r z e ż n y c h m o ż n a p r z y z w y c z a i ć do w o d y s ło d k iej, s t o p n i o w o z m n i e js z a ją c ilość p r o c e n t o w ą soli w w o d z ie . O b j a ś n i ć to m o ż n a w taki s p o s ó b , że z w i e r z ę t a te w w a r u n k a c h n o r m a l n y c h , u b r z e g ó w p o d l e g a ły częstej z m ia n ie w ó d b a r d z i e j i mniej s ło n y c h . Z r ó b m y o s t a t n i ą u w a g ę :
„ste n o h a lin iz in " i „ e u r o h a l in i z m " s ą w ł a ściw o ś c ia m i c a ł y c h g r u p z w i e i z ą t , to zna czy, że te g r u p y z w i e r z ą t m o r s k ic h , k t ó r e p o s ia d a ją p r z e d s t a w i c i e l i s ł o d k o w o d n y c h , ła t w i e j p r z y s t o s o w u j ą s ię d o w o d y sło d k ie j, i n n e g r u p y — w w o d z i e n ie m o rs k ie j giną.
C z e m z j a w is k o to w y t ł u m a c z y ć ? S o k k o m ó r k o w y p o s i a d a p e w n e o k r e ś l o n e stę ż e n ie c z ą s t e c z k o w e , z a le ż n e od. ilości z a w a r t y c h w n im soli i s u b s t a n c y j o r g a n ic z n y c h . Jeż eli z a t e m p o g r ą ż y m y k o m ó r k ę w ś r o d o w i s k u h y p o t o n i c z n e m (o s t ę ż e n i u n iżs ze m ), a b ł o n a k o m ó r k o w a jest p ó ł p r z e p u s z c z a l n a , t o k o m ó r k a z a c z nie w c ią g a ć w s i e b ie w o d ę aż d o p ę k nięcia. J e ż e li n a t o m i a s t b ł o n a j e s t p r z e p u s z c z a ln a , to s o l e k o m ó r k i z a c z n ą p r z e ch o d z ić d o ś r o d o w i s k a , i o r g a n iz m m u s i zg in ą ć . P i e r w o t n i a k i z a t e m i o r g a n i z m y w i e l o k o m ó r k o w e , k t ó r y c h w s z y s t k i e k o m ó r k i s ą w b e z p o ś r e d n i e m z e tk n i ę c i u ze ś r o d o w i s k i e m (np. S p o n g i a r i a , C o e l e n - t e r a t a , E c h i n o d e r m a t a ) , m o g ą t y lk o w ó w c z a s żyć, je ż e li ś r o d o w i s k o ( w o d a m o r ska) o k a z u je to s a m o s t ę ż e n i e , co i k o m ó rk a ; w w o d z ie w ięc s ło d k ie j ż y ć n ie m ogą.
W s z y s t k i e g r u p y z w ie rz ą t, o k t ó r y c h m ó w iliś m y p r z e d c h w ilą , p o s i a d a j ą p r z e d s ta w ic ie li s ł o d k o w o d n y c h , co p r z e c z y p o p r z e d n i e j o b s e r w a c j a . N i e d o ść n a tem:
n a je n e rg ic z n ie j p r z e c i w d z ia ła j ą w p ł y w o m z m i a n y p r o c e n t o w o ś c i soli n ie k o m ó rk i, p o s i a d a j ą c e b ł o n ę z r ó ż n i c o w a n ą i z d o l n ą do ich o c h r a n i a n i a , l e c z np. m i k r o b y i n iższe F l a g e l l a t a , k t ó r e nie p o s i a d a j ą n a w e t ś l a d u b ł o n y , i k t ó r e są p r z e p u s z czalne d la w ie lu s u b s t a n c y j , g d y ż ż y w i ą
się z a p o m o c ą p r o s t e g o ic h w c h ła n ia n ia . B ło n a t e d y o r g a n i z m ó w s ł o d k o w o d n y c h n i ż s z y c h m u s i b y ć p r z e p u s z c z a l n a dla g a z ó w i d la n i e k t ó r y c h s u b s t a n c y j ro z p u s z c z a ln y c h , lecz n i e p r z e p u s z c z a l n a dla in n y c h s u b s t a n c y j i d la w o d y ( w o k r e ś l o n y c h g ra n ic a c h ) .
W y n i k a w i ę c tu ta j z n a c z n a , d o t y c h c z a s n i e r o z w i ą z a n a s p r z e c z n o ś ć .
Z w i e r z ę t a b e z k r ę g o w e m o r s k i e są , n a- o g ó ł b io rą c , o s m o t y c z n ie o t w a r t e d la ś r o d o w i s k a z e w n ę t r z n e g o ; to z n a c z y , że s o l e s w o b o d n i e p r z e n i k a j ą p r z e z ich b ł o n y k o m ó r k o w e , j a k p r z e z p e r g a m in ; s t ą d w i d o c z n y j e s t w p ł y w s t ę ż e n i a n a ż y c ie t y c h b e z k r ę g o w y c h . O d w r o t n i e , b e z k r ę g o w c e s ł o d k o w o d n e z a m k n i ę t e są o s m o ty c z n i e dla ś r o d o w i s k a ; z n a c z y to, ż e k o n c e n t r a c y a s o k u k o m ó r k o w e g o j e s t z u p e łn ie i n n a i w y ż s z a , n iż k o n c e n t r a c y a w o d y .
C o do k r ę g o w c ó w , to i rybj^, n a w e t m o r s k i e , s ą n a o g ó ł o s m o ty c z n ie n i e z a l e ż n e o d ś r o d o w i s k a ; n i e z a l e ż n o ś ć ta d o ś ć s ł a b o j e s z c z e w y r a ż o n a j e s t u S e- la c h ii (to też w y j ą t k o w o s ą o n e s ł o d k o w o d n e ) . J u ż u T e l e o s t e i n ie z a le ż n o ś ć w y r a ż o n a j e s t k o m p le tn ie , i ich z a r ó d ż p o s i a d a k o n c e n t r a c y ę m niejszą, niż w o d a m o r s k a . Z p o ś r ó d n ich w i e le j e s t form s ł o d k o w o d n y c h , i do n ic h r ó w n i e ż n a l e ż ą g a t u n k i , m o g ą c e ży ć z a r ó w n o w w o d z ie s ło d k ie j, j a k w sło n ej.
P r z e jd ź m y o b e c n ie do c z y n n ik ó w fizycz
n y c h . N a jw a ż n i e js z e z p o ś r ó d n ic h są:
c i ś n ie n ie i r u c h w o d y . P i e r w s z y c z y n n ik w w o d a c h s ł o d k i c h n ie p o s i a d a p r a w i e ż a d n e g o z n a c z e n i a , n a j w i ę k s z a b o w i e m g ł ę b i a je z io r np. a l p e js k ic h w y nosi: 309 m w j e z i o r z e L e m a ń s k i e m i 409 w C om o. W y j ą t e k s t a n o w i B a j k a ł z g ł ę b o k o ś c i ą do 1373 m . W k a ż d y m ra z i e r o z p a t r y w a n e o b e c n ie c z y n n ik i n ie w y w o łu ją , o ile s t w i e r d z o n o , s p e c y a l n y c h p r z y s t o s o w a ń u z w i e r z ą t s ł o d k o w o d n y c h , co z a c h o d z i d o p i e r o w o c e a n ie .
Ś w i a t ł o j e s t c z y n n ik ie m z n a c z n i e w a ż
n iejszy m . T u t a j , z a r ó w n o j a k i w m o rzu ,
z p o w o d u a s y m i l a c y i c h lo ro f ilo w e j, ż y c ie
w w o d z ie n i e m o ż l i w e je s t p o z a g r a n i c ą
p r z e n i k a n i a ś w i a t ł a . W y j ą t e k s t a n o w i ą
z w i e r z ę t a , ż y w i ą c e się s z c z ą t k a m i i n n y c h
47 W S Z E C H Ś W IA T 741
o r g a n iz m ó w . G r a n i c a p r z e n i k a n i a ś w i a tła n ie leży z b y t g łę b o k o , g d y ż w o d y l ą d o w e z a w i e r a ją w z a w i e s z e n i u d u żo c z ą s t e c z e k g l in y w s t a n i e k o lo id a ln y m , d łu g o w i ę c n i e o p a d a j ą c y c h n a dno.
W w o d z ie m o rsk ie j c z ą s tk i te o s ia d a ją w z g lę d n ie s z y b k o z p o w o d u o b e c n e j tam z n a c z n e j ilości e l e k t r o lit ó w . C o d o t y czę p r z y s t o s o w a l i do c ie m n o ś c i w g ł ę biach jezior, to w o g ó l e z b a d a n e s ą on e d o t y c h c z a s m a ło i w n ic z e m n ie p r z y p o m in ają t a k c i e k a w y c h z j a w is k ż y c ia m o r s k i e g o g ł ę b o k o w o d n e g o . Z w ó d l ą d o w y c h d o s t a r c z y ł y b y n a m r z e c z y w i ś c i e c i e k a w y c h f a k t ó w w o d y j a s k i n io w e , o c z em j e d n a k o b e c n ie m ó w i ć n ie m a m y z a m ia ru . Z a z n a c z y m y w ię c , ż e u g ł ę b o k o w o d n y c h fo r m z w i e r z ę c y c h w ó d s ło d k ic h s p o t y k a m y d o s y ć c z ę s to re- d u k c y ę , n i g d y za ś r o z r o s t o r g a n u w z r o k o w e g o . M o ż n a to o b j a ś n i ć b r a k ie m z ja w is k fo s fo r e s c e n c y i, co z n o w u z w i ą z a n e j e s t z n i e z n a c z n ą s t o s u n k o w o z a w a r t o ś c i ą s o li w w o d z ie . D o d a jm y w r e szcie, ż e n i e w i e l k i e b e z k r ę g o w c e w ó d l ą d o w y c h s ą w y b i t n i e f o t o tro p ic z n e , n a ogół, d o d a t n i o , n a w e t w ty c h r a z a c h , g d y n ie p o s i a d a j ą o r g a n ó w w z r o k u .
P r z e w a ż a j ą c y m c z y n n i k i e m j e s t c ie p ło , d z ia ła ją c e w y b i t n i e n a s p e c y a l n y c h a r a k t e r m o rfo lo g ic z n y , a z w ła s z c z a e w o lu c y jn y i s to t s ł o d k o w o d n y c h . W k a ż d e m m o r z u w a h a n i a t e m p e r a t u r y , z w y ją t k i e m w a r s t w p o w i e r z c h n i o w y c h , s ą n iez n a c z n e . P r z e c i w n i e w w o d a c h l ą d o w y c h w a h a n i a te s ą z n a c z n e , o ile m o w a o d u ż y c h z b io r n i k a c h , l u b o l b r z y m i e w n ie w ie lk ic h .
C o d o t y c z ę p i e r w s z y c h , to n ie b ę d z ie m y w c h o d z i li w w y ś w i e t l a n i e d o ść s k o m p l i k o w a n e j k r z y w e j w a h a ń w j e z io r a c h . P r z y p o m n ę ty lk o , że p o z w a l a j ą o n e n a p o d z i a ł j e z i o r n a z w r o t n i k o w e , u m i a r k o w a n e i b i e g u n o w e ; t e r m i n ó w ty c h u ż y w a m y bez w z g l ę d u n a p o ł o ż e n i e g e o g r a ficzne z b i o r n i k ó w w ó d l ą d o w y c h . O p r ó c z t e g o i s t n ie je z n a c z n a r ó ż n i c a m ię d z y w a r s t w a m i p o w i e r z c h n i o w e m i a g łęb- szemi, z a z n a c z o n a p r z e z g w a ł t o w n e p r z e j ście, t. j. p r z e z „ w a r s t w ę p r z e s k o k o w ą " , m a ją c ą z n a c z n y w p ł y w n a ro z m i e s z c z e n i e p l a n k t o n u . W p ł y w c h ł o d u n a z w i e r z ę t a w o d n e aż do 0° j e s t n i e z n a c z n y i z w a l n ia
I j e d y n i e ich fu n k c y e fizy o lo g icz n e, lecz nie za b ija , i ż y c ie t r w a n i e r a z d o ść a k t y w n i e p o d l o d o w ą p o k r y w ą b ło ta . Z u p e ł n e z a m a r z n i ę c i e m o ż liw e j e s t do p r z e t r z y m a n i a j e d y n i e d r o g ą p o w o l n y c h z m ia n t e m p e r a t u r y .
Z u p e ł n i e inaczej d ziała n a o r g a n iz m y ciepło, p r z e k r a c z a ją c e 20—25°. O n o to w ł a ś n i e z a b ija p o d c z a s u p a ł ó w le tn ic h c a łe m n ó s t w o zw ie rz ą t, w k t ó r e ta k o b fi
tu ją w i o s n ą i je s i e n i ą r o z m a ite b ło ta . W p ł y w w y s o k i e j t e m p e r a t u r y jest b a r d z o ro z lic zny: p r z y s to s o w a ć się do niej m o że k ilk a ty lk o g a t u n k ó w . R ó w n i e ż w a ż n y j e s t jej w p ł y w n a s p r a w ę o d d y c h a n ia , g d y ż z a w a r t o ś ć r o z p u s z c z o n e g o w w o d zie g a z u zm n iejsza się b a r d z o sz y b k o ra z e m ze w z r o s t e m t e m p e r a t u r y . P r o c e n - t o w o ś ć tle n u zm n ie js z a się j e s z c z e s z y b ciej, g d y ż w o d a z a w i e r a n a jro z m a its z e z w ią z k i o r g a n ic z n e , r ó w n i e ż p o c h ł a n i a j ą c e tlen (często p o d w p ł y w e m b a k te ry j).
O ile w ię c w y ż sz a t e m p e r a t u r a s p r z y ja ć m o ż e ro z w o j o w i d r o b n o u s t r o j ó w , o ty le szk o d z i i s t o t o m w yżej u o r g a n i z o w a n y m . W o b e c t e g o o d d y c h a n i e p ł u c n e s ta je się n ie m o ż liw e w w o d a c h t r o c h ę o g r z a n y c h . W r e s z c i e n i e w ie lk ie z b io rn ik i w o d y latem ł a t w o w y s y c h a j ą .
W te n s p o s ó b t e m p e r a t u r a silnie w p ł y w a n a p o w s t a n i e i ro z w ó j p e w n y c h c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , do k t ó r y c h r o z b i o r u p r z y s tę p u je m y : n a p o w s t a w a n i e form o c h r o n n y c h , n a is t n ie n ie c y k lu e w o lu c y j n e g o i m o r f o l o g i c z n e g o w za le ż n o śc i o d w a h a ń t e m p e r a t u r y i n a jej d z ia ła n ie u j e m n e w t y m lu b in n y m k ie r u n k u .
(dok. nast.).
/ / .
J . R .
Ź R Ó D Ł A G O R Ą C E I P R Z Y C Z Y N Y I C H M I N ER A LI Z A CY I .
2. M ineralizacya wód'gorących.
P o c h o d z e n i e części s k ł a d o w y c h m i n e
r a ln y c h , z a w a r t y c h w w o d a c h ź r ó d e ł g o
r ą c y c h , o d n o s i ć m u s im y ” do te g o s a m e g o
z e s p o ł u r e a k c y j p y r o g e n e t y c z n y c h , k t ó
r y c h w y t w o r e m o n e g o c z a s u b y ł a a t m o
s fe ra , m o r z a i s k a ły .
742 W S Z E C H Ś W IA T N° 47
Z r o z ż a r z o n e j, o g n i s t o - p ł y n n e j m a s y p ie r w o tn e j w y d z i e la ł y się p r z e d e w s z y s t kiem części n a jlo tn ie js z e , g a z y i p a r y , w s t a n i e p r z e w a ż n i e z d y s o c y o w a n y m , g d y t y m c z a s e m n a p o w i e r z c h n i p r z y szłego j ą d r a z ie m s k ie g o o s a d z a ł y się, n i b y żużle, w ę g lik i, az o tk i, fo sfo rk i, siarc zk i k r z e m u , b o ru , ż e la z a i t. d , chlorki, b r o m k i i s ia r c z k i i n n y c h m etali, ciała , z d o ln e do o d d z i a ł y w a n i a c h e m i c z n e g o p o m i ę d z y s o b ą i z p a r ą w o d n ą 0 ile t y lk o n a to p o z w a l a j ą w a r u n k i t e m p e r a t u r y .
D z ia ła ln o ś ć t a k a t r w a i o b e c n ie , lecz w z a k r e s i e o g r a n ic z o n y m i z b a r d z o zła- g o d z o n e m n a tę ż e n i e m . W y k a z a l i ś m y to już p o p r z e d n i o ze w z g l ę d u n a w o d ó r 1 d w u t l e n e k w ę g la . Z m a s y z ie m sk ie j, zn a jd u ją c e j się w s t a n i e s t o p i e n i a , w y d o b y w a j ą się p a r y c ia ł n a j ł a t w i e j l o t n y c h i gazy, k t ó r e w p e w n y c h r a z a c h (np.
a z o t i w o d ó r ) m o g ą u c h o d z ić , n i e w s t ę p u ją c w ż a d n e d z i a ł a n i a c h e m ic z n e ; j e d n o c z e ś n i e w s t o p i o n e j m a s i e w y t w a r z a j ą się żużle, z ł o ż o n e ze z w i ą z k ó w m e ta li lu b n iem etali z a z o te m , w ę g le m , k rz e m e m , fo sfo rem , sia rk ą , tle n e m . W b a r d z o w y sokiej t e m p e r a t u r z e n i e k t ó r e z t y c h c ia ł m o g ą is tn ie ć w o b e c n o ś c i p a r y w o d n e j, lecz s k o r o ty lk o c i e p ło n a to p o z w o li , w o d a z a c z y n a d z i a ł a ć n a a z o tk i i s i a r c z k i b o ru , k r z e m u , t y t a n u , ż e la z a a z a p e w n e i i n n y c h m etali, i w t e d y w y d z i e la j ą się:
azot, a m o n ia k , s i a r k o w o d ó r , k w a s b o r o w y , k r z e m o w y , t y t a n o w y , tle n k i m e t a liczne i t. d. D z i a ł a j ą c z a ś n a c h l o r k i m etali c ięż k ich , w o d a p r z e p r o w a d z a j e w t le n o c h lo rk i i tle n k i, a c h l o r o w o d ó r w y d z ie la się j e d n o c z e ś n i e .
J e s z c z e G a y - L u s s a c p o z n a ł, że c h lo rk i p o - t a s o w c ó w , z e tk n i ę te w t e m p e r a t u r z e c z e r w o n o ś c i z k r z e m i o n k ą i p a r ą w o d n ą , w y d a ją k r z e m i a n y i c h l o r o w o d ó r (2 KC1 + S i O j + H 20 = S i 0 3K 2 + 2HC1). W ta k i s p o s ó b p o w s t a j ą c e k r z e m i a n y p o t a - s o w c ó w łą c z ą s ię z k rz e m ia n a m i m e tali c ię ż s z y c h , w y t w o r a m i d z i a ł a n ia k r z e m io n k i n a tlenki t y c h m etali ( p e r y d o t y , p i r o k s e n y , b l e n d y r o g o w e , d ia la g , l e u c y t i t. p.), i s t ą d p o w s t a j ą k rz e m ia n jr p o d w ó j n e i p o tr ó j n e , s t a n o w i ą c e m a s ę g ł ó w n ą s k a ł p i e r w o t n y c h .
P r z e d c h w il ą o b ja ś n io n o , w ja k i to s p o s ó b t w o r z y s ię c h l o r o w o d ó r , w y c h o d z ą c z c h l o r k ó w p o t a s o w c ó w , w a p n io w - c ó w i i n n y c h m etali. C h l o r o w o d ó r ten s p o t y k a s i a r c z k i p e w n y c h m etali: żela za, c y n k u , n i k l u i t. d. i r o z k ł a d a się z niem i n a lo tn e c h lo rk i m e ta lic z n e i s i a r k o w o d ó r , a ra cze j, w tej w y s o k ie j t e m p e r a t u r z e , w o d ó r i sia rk ę . S i a r k o w o d ó r j e d n a k m o ż e się t w o r z y ć i n a in n e j j e s z c z e d r o dze. P r z e d e w s z y s t k i e m j e s t p r o d u k t e m d z i a ł a n i a w o d y n a t l e n o s i a r c z e k w ę g la , k t ó r y ze s w o je j s t r o n y t w o r z y się z tl e n k u w ę g l a i p a r y s i a r k o w e j. D w i e p o w y ż s z e p rz e m ia n y , d o b r z e z n a n e ch e m ik o m , s t r e s z cz ają s ię w r ó w n a n i a c h :
C O + S = C O S i C O S - f - H . O ^ C O j + H . S , p r z e d s t a w i a j ą c y c h r e a k c y e , d a j ą c e się o d w r a c a ć , j a k t e g o p. G a u t i e r d o w i ó d ł d o ś w i a d c z a ln i e .
W p o w y ż s z y s p o s ó b t w o r z y się p r z y n ajm n iej cz ęść p e w n a d w u t l e n k u w ę g la ; w i e m y j e d n a k , że i s tn ie je z n a c z n a ilość i n n y c h je sz c z e ź r ó d e ł t e g o g a z u .
P o d o b n i e ż i s i a r k o w o d ó r p o w s t a j e t a k ż e p r z e z d z ia ł a n ie w o d y n a n i e k t ó r e sia rc z k i, o k a z u ją c e p e w ie n s t o p i e ń l o t
n o ści, n p . S i 2 S 3, A l S 3, B2S 3. N a k o n ie c te n ż e g a z j e s t jeszc ze w y n i k i e m d z i a ł a n ia w o d y n a m i e s z a n in ę k r z e m i o n k i z s i a r c z k a m i m e ta li ciężkich.
D a l s z e d zieje s i a r k o w o d o r u , w y t w o r z o n e g o w te n lu b i n n y s p o s ó b , są b a r d z o z ł o ż o n e . R o z p a t r u j ą c je, w c h o d z im y b e z p o ś r e d n i o w s p r a w ę p o c h o d z e n i a cz ę śc i s k ł a d o w y c h , m i n e r a liz u ją c y c h w o d y cieplic.
J a k a ś cz ę ś ć s i a r k o w o d o r u u l e g a dy- s o c y a c y i n a w o d ó r i s i a r k ę p o d d z i a ł a n i e m w y s o k i e g o c i e p ł a g łę b o k i c h w a r s t w ziemi.
I n n a c z ę ś ć , s a m a p r z e z się, a j e s z c z e
ł a t w i e j w o b e c n o ś c i w ę g l i k ó w , w t e m p e
r a t u r z e c z e r w o n o ś c i d z i a ł a n a k r z e m i a n y
p o t a s o w c ó w , z a w a r t e w s k a ł a c h , i p r z e
p r o w a d z a je c z ę ś c i o w o w s i a r c z k i i tle-
n o s ia rc z k i, o r a z w k r z e m i a n }7 p o d w ó jn e ,
k t ó r e w t e d y , r ó w n i e ż c z ę ś c i o w o , p r z e
c h o d z ą w s ia r k o k r z e m i a n y . P r z e z d z i a
ł a n i e s i a r k o w o d o r u w o b e c n o ś c i w ę g la
n a albU G a u t i e r o t r z y m a ł z w i ą z e k ze
>6 47 W S Z E C H Ś W IA T 743
w z o r e m Si„ O n A l 2 N a , S, czyli A l 2 0 3, N a2 S , 3 ( S i O s, S i S 4). R e a k c y a p o w y ż sza, s t w i e d z o n a p r z e z a u t o r a n a s z e g o i d la i n n y c h p r z y p a d k ó w w r. 1888, j e s t b a r d z o w a ż n a , j e ż e l i id z i e o o b j a ś n i e n ie p o w s t a w a n i a w ó d s i a r c z a n y c h g o rą c y c h .
P r z e c h o d z ą c do w a r s t w s k o r u p y z ie m skiej j u ż w z g lę d n ie c h ł o d n i e j s z y c h , s i a r k o w o d ó r s p o t y k a r o z t w o r y c h l o r k ó w i t l e n o c h l o r k ó w m e ta li t a k i c h j a k cyna, o łó w , m ied ź, s r e b r o , k t ó r e z p o w o d u sw ej l o tn o ś c i u n i k n ę ł y p r z e m i a n w yżej o p i s a n y c h , i k t ó r e d o p i e r o te r a z , u l e g a jąc d z i a ła n iu ś r o d k o w o d o r u w r o z tw o r z e ,
p r z e c h o d z ą w o d p o w i e d n i e siarc zk i.
W te m d z ia ł a n iu m a m y o b j a ś n i e n i e s p o so b u p o w s t a w a n i a p r z e w a ż n e j części żył m e ta l i c z n y c h i p o z o r n e g o p r z e n o s z e n i a się z m ie jsc a n a m iejs ce s i a r c z k ó w m etali ciężkich, b ę d ą c y c h c ia ła m i stałem i i nie- ro z p u s z c z a ln e m i .
P o w r ó ć m y t e r a z z n o w u d o w a r s t w g o r ę t s z y c h . T a m , p rz e z m i e s z a n ie się p a r y w o d n e j z s i a r k o w o d o r e m , t w o r z y się d w u t l e n e k s ia rk i i w o d ó r . W ż a r z e c z e r w o n y m , w e d ł u g d o ś w i a d c z e ń G a u t i e r a , m o ż e t a k ż e z a c h o d z ić i r e a k c y a , d a ją c a się o d w r a c a ć : 3 S 0 2 = 2S O , -|- S, k t ó r a daje p o c z ą te k k w a s o w i s i a r k o w e m u . D w u t l e n e k siark i p o w s t a j e o p r ó c z te g o p r z e z d z i a ł a n i e p a r y w o d n e j n a s i a r k ę i n a p e w n e s ia rc z k i m e ta lic z n e , np. C u S -f- 2H 20 = C u -f- 2 H .2 -f- S O j . C i e k a w e te p r z e m ia n y , w y w o ł y w a n e p r z e z G a u t i e r a w p r a c o w n i w t e m p e r a t u r z e o k o ło 1000°, o b j a ś n ia j ą p r z e d e w s z y s t k i e m s p o s o b y t w o r z e n i a się w ziem i m e ta li r o d z im y c h , m iedzi, s r e b r a , p l a t y n y , z ł o t a i t. d., z d r u g ie j je d n a k s t r o n y s t a n o w i ą z n a k o m ite p o p a r c i e m a ło n a p i e r w s z y r z u t oka p r a w d o p o d o b n e g o p rz y p u s z c z e n ia , że w g ł ę b i a c h s k o r u p y z iem sk iej m o g ą p o w s t a w a ć t l e n o w e k w a s y s i a r k i bez u d z ia łu t l e n u z a t m o s f e r y . T o s p r a w i a , że m o
ż e m y o d r z u c ić p o m o c n ic z ą h y p o t e z ę S u e s s a , o d n o s z ą c ą się do p r z e n i k a n i a p o w i e t r z a w g łą b ziem i p rz e z szc zelin y i k o m in y w u l k a n i c z n e .
D w u t l e n e k siark i, jeżeli w y d o s t a n i e się z o w y c h o k o lic g o r ą c y c h i s p o t k a s i a r k o w o d ó r , w e jd z ie z nim w d o b r z e z n a n ą p r z e m i a n ę : S O a -|- 2 H aS = 2 H 20 -(- 3S,
k t ó r a je st j e d n e m z g ł ó w n y c h ź r ó d e ł s i a r k i rodz im e j. M oże b y ć j e d n a k , że s i a r k a ta w y d z ie la s ię i w i n n y c h n a d t o d z ia ła n ia c h , p o n i e w a ż G a u t i e r , d z i a ła ją c p a r ą w o d n ą n a b ł y s z c z o ł o w i a n y w t e m p e r a t u r z e c z e r w o n o ś c i, s t w i e r d z i ł k o le jn y p r z e b i e g d w u r e a k c y j n a s t ę p u j ą c y c h :
I. 3 P b S -j- 2 H aO = 3 P b -)- 2 H , S -f- S O a II. 2 H j S + S 0 2 — 2 H aO -j- 3S. W y n i k o s t a t e c z n y t y c h d w u r e a k c y j j e s t p o z o r n i e taki, j a k g d y b y p rz e z d z i a ł a n ie p a r y w o d nej n a s i a r c z e k o ło w iu p o w s t a w a ł a s i a r k a i o łó w m e ta lic z n y .
P rz e z d łu g i cz as p. G a u t i e r dzielił z og ó łem b a d a c z ó w p r z e k o n a n i e , że sia rc z k i a lk a lic z n e w ó d s i a r c z a n y c h m a ją p o c z ą te k w d z i a ła n iu g o r ą c e j w o d y , n a sy c o n e j s i a r k o w o d o r e m p o d c iś n ie n ie m , n a s k a ł y p i e r w o t n e , z a w i e r a j ą c e w s w y m s k ł a d z ie k r z e m i a n y p o t a s o w c ó w . D o ś w i a d c z e n i e w s z a k ż e nie p o t w i e r d z i ło te g o p o g lą d u . W o d a , n a s y c o n a s i a r k o w o d o r e m , d z ia ła ją c w r u r k a c h z a t o p i o n y c h n a p r o s z e k g r a n i t o w y w t e m p e r a t u r z e 200°, p r z y ję ł a w p r a w d z i e w ła s n o ś c i w o d y s iarc zan e j, ale, w b r e w tem u , co o g ó ln ie i p r a w i e w y ł ą c z n i e s p o t y k a m y w p r z y r o d z ie , jej s i a r k a z n a j d o w a ł a się w p o s ta c i sia rc z k u p o t a s o w e g o , g d y w o d y n a t u r a l n e z a w i e r a j ą w s o b i e s i a r czek so dow jr. K ie d y j e d n a k p r o s z e k g r a n i t o w y o g r z e w a m y d o 280— 300° z w o d ą z u p e ł n i e c z y s tą , p o o c h ło d z e n iu z n a jd u jem y w r u r c e w o d ę s ia rc z a n ą , z a w i e r a j ą c ą w r o z p u s z c z e n i u s ia rc z e k s o d o w y ,
z u p e łn i e o d p o w i a d a j ą c ą s k ła d e m w o d o m z B a r e g e s , L u c h o n , L a b a s s e r e i t. p.
W r ó ż n y c h p r ó b k a c h ta w ó d a s z tu c z n a z a w i e r a ł a 0,108 d o 0,210 g s i a r c z k u so d u w litrze, g d y w o d a z B a r e g e s z a w i e r a go 0,042 g , a w o d a z L u c h o n 0,054 ^- w t a kiej sam ej o b jętości. J a k o ś c i o w o w o d y p o w y ż s z e n ie ró ż n ił y się p o m ię d z y sobą.
T a k w ię c , o p r ó c z s t o s u n k ó w ilo śc io
w y c h , z m ie n n y c h z r e s z t ą w za le ż n o ś c i
od r ó ż n y c h o d m ia n g r a n i t u , u ż y t e g o do
d o ś w ia d c z e n i a , s z t u c z n i e w s p o s ó b w y
żej o p i s a n y p r z y g o t o w a n e w o d y siar-
c z a n e nie ró ż n ią się od n a t u r a l n y c h .
S ia r c z k o w i s o d o w e m u b o w ie m w j e d n y c h
i d r u g i c h t o w a r z y s z ą też sa m e p o z o s t a łe
części s k ł a d o w e : k rz e m ia n y , ch lo rk i
744 W S Z E C H S W IA T Jfc 47
i s i a r c z a n y p o t a s o w c ó w , s i a r k o w o d ó r , k rz e m io n k a , ś la d y soli a m o n o w y c h i t. d., a w s z y s t k o w d r o b n y c h ilo ś c ia c h s t o s u n k o w y c h .
N a js t a r a n n i e j s z e p o s z u k i w a n i a d o ś w i a d cz a ln e p r z e k o n a ł y p. G a u ti e r a , ż e s i a r czek s o d u w s t a n i e g o t o w y m n ie i s t n ie je p i e r w o t n i e w s k a ł a c h g r a n i t o w y c h . S i a r k a z a w a r t a j e s t w t y c h s k a ł a c h p o d p o s t a c i ą s t o s u n k o w o t r w a ł y c h s i a r k o k r z e m i a n ó w , 0 k t ó r y c h p o c h o d z e n i u j u ż w y ż e j b y ł a m o w a . P r z y p o m n i j m y , że p r z y c z y n ę p o w s t a w a n i a ty c h soli s t a n o w i d z i a ł a n i e s i a r k o w o d o r u w ż a rz e c z e r w o n y m i ze w s p ó ł u d z ia ł e m c ia ł l o t n y c h w ę g l i s t y c h n a k r z e m i a n so d u , k t ó r y ze sw o jej s t r o n y j e s t p r o d u k t e m d z i a ł a n ia p a r y w o d n e j n a m ie s z a n in ę k r z e m io n k i z c h lo r k i e m s o d o w y m , p r z y b y w a j ą c y m z e z n a c z n i e j sz y c h g ł ę b o k o ś c i. D o ś w i a d c z e n i a G a u t i e r a d o w i o d ł y , że p r z e z d z i a ł a n ie s i a r k o w o d o r u i c h l o r k u s o d u w t e m p e r a t u r z e j a s n e j c z e r w o n o ś c i n a m i e s z a n i n y z a w i e
ra ją c e k rz e m i o n k ę i g l i n k ę a lb o n a k r z e m ia n y n a t u r a l n e , g d y n a d t o d z i a ł a n iu t e m u p o m a g a ją w ę g l o w o d o r y l u b s i a r c z e k w ę g la , p o w s t a j e z a w s z e s i a r k o k r z e m i a n . S i a r k o k r z e m i a n 3r, u t w o r z o n e w t a k ic h w ł a ś n i e w a r u n k a c h t e m p e r a t u r y i o t o c z e n ia w o k r e s ie z e s t a l a n i a się u t w o r ó w k r y s t a l ic z n y c h , p o z o s t a ł y w m a ł y c h ilo ś c ia c h d o dn i n a s z y c h w g r a n i t a c h i i n n y c h s k a ł a c h p o d o b n y c h , i, s p o t y k a j ą c w g ł ę b i a c h w o d y g o r ą c e , u l e g a j ą ich d z ia ła n iu , w y d a j ą c o d p o w i e d n i e s ia rc z k i 1 k r z e m i a n y s o d o w e . W ł o n i e z ie m i t e d y w o d y s i a r c z a n e t w o r z ą się w s p o s ó b z u p e łn ie p o d o b n y , j a k w e w s p o m n i a n y c h p r z e d c h w il ą d o ś w i a d c z e n i a c h G a u t i e r a .
C e c h y w y r ó ż n i a j ą c e w ó d s i a r c z a n y c h n a t u r a ln y c h : ic h z a w a r t o ś ć z w i ą z k ó w s o d o w y c h , j a k k o l w ie k r o d z ą s ię w ś r ó d s k a ł w y b i t n i e p o t a s o w y c h i d r o b n a w n ich s t o s u n k o w o ilość s i a r c z k u s o d u , p o c h o d z ą c e g o z s i a r k o k r z e m i a n u , k tó r y , ściśle b io rąc , j e s t ty lk o z a n i e c z y s z c z e n i e m s k a ły , d ającej ty m w o d o m p o c z ą t e k , c e c h y te s ta ją się z r o z u m i a ł e m i n a p o d s t a w i e w y w o d ó w p o w y ż s z y c h .
K r z e m i a n y p o t a s u i s o d u w p o ł ą c z e n i u z k r z e m i a n a m i g lin u , w a p n i a , ż e la z a i t. d.
są, ja k w ia d o m o , g ł ó w n e m i cz ę ś c ia m i skła-
d o w e m i s k a ł k r y s t a l i c z n y c h . Z e z w i ą z k ó w , k t ó r e n a s g ł ó w n i e o b c h o d z ą , k r z e m i a n p o t a s o w y jest ta m z a w a r t y w ilości p r z e w a ż a j ą c e j, lecz z a z w y c z a j z łą c z o n y z k r z e m ia n a m i in n y c h m etali; k r z e m i a n so d u , p r z e c i w n i e , w części p r z y n a jm n ie j, z n a j d u j e się w ty c h s k a ł a c h w s t a n i e w o ln y m . U l e g a on s t o p n i o w o p o w o l n e m u w 3d u g o w a n i u p r z e z w o d y k r ą ż ą c e . M o ż e m y s p r a w d z i ć p rz e z ł a t w e d o ś w i a d czenie, ż e te n z w ią z e k o s t a t n i b y w a w y m y w a n y ze s k a ł y p r z e z w o d ę g o r ą c ą . P o d d a j ą c t a k i e m u d o ś w i a d c z e n i u g r a n i t z V ire , G a u t i e r o t r z y m a ł s z tu c z n ą w o d ę m in e r a l n ą , k t ó r a w litrze z a w i e r a ł a 0 ,3 0 0 g k r z e m i a n u so d u , 0,605 g m i e s z a n in y s i a r c z a n ó w , w ę g l a n ó w i c h l o r k ó w s o d u w a p n ia , m a g n e z u i ż e la z a , ś l a d y b o r a n ó w i k r z e m i o n k i, n ik ł e ś l a d y k r z e m i a n u p o t a s o w e g o i a n i ś l a d u s i a r c z k ó w . I tu z n o w u r z e c z ą n a jb a r d z ie j g o d n ą u w a g i j e s t n i e o b e c n o ś ć p r a w i e c a ł k o w i t a z w i ą z
k ó w p o t a s u w r o z tw o r z e , p o w s t a j ą c y m p r z e z ł u g o w a n i e w o d ą g o r ą c ą s p r o s z k o w a n e g o g r a n i t u p o t a s o w e g o . Z d a j e się, że m i n e r a li z a c y a w ó d c i e p l i c o w y c h k rz e- m i a n o w o - s o d o w y c h z P lo m b i e r e s , B a in s , N e ris, M o n t - D o r e , G a s t e i n u i w . i. jest p o w t ó r z e n i e m n a w i e l k ą s k a lę w p r z y r o d z i e w a r u n k ó w o p i s a n e g o p o w y ż e j d o ś w i a d c z e n i a g a b i n e t o w e g o .
K r z e m i a n s o d o w y , t w o r z ą c się w g o r ą c y c h o k o lic a c h s k o r u p y z iem sk iej p r z e z d z i a ł a n ie k r z e m i o n k i n a p a r ę w o d n ą i p a r ę c h l o r k u s o d u , n i e m o ż e u l e g a ć d z ia ła n iu d w u t l e n k u w ę g l a w m iejscac h s w e g o p o w s t a w a n i a , g d y ż n a to n ie p o z w a l a p a n u j ą c e ta m c iś n i e n i e i t e m p e r a t u r a . A l e w c z ę ś c ia c h b l i ż s z y c h p o w ie r z c h n i , g d z ie j u ż w o d a się s k r a p l a , n a s t ę p u j e r o z p u s z c z a j ą c e jej d z ia ła n ie n a k r z e m ia n s o d o w y , k t ó r y , g d y z n a jd z ie się j u ż w r o z t w o r z e , z a c h o w u j e się w z g l ę d e m d w u t l e n k u w ę g l a o d m ie n n ie , a m i a n o w ic i e p o d l e g a je g o d z ia ł a n iu w m y ś l p r a w B e r t h o l l e t a . N i e r o z p u s z c z a l n y d w u t l e n e k k r z e m u s t r ą c a się w te d y , a d o r o z t w o r u p r z e c h o d z i w ę g l a n k w a ś n y s o d o w y :
S i O :1'N a 2 + 2 C 0 3 - f H a O = S i 0 2 +
2 C 0 3 N ą H .
Jsr2 47 W S Z E C H S W IA T 745
N a jz n a c z n ie js z a c z ę ś ć k r z e m io n k i w y dzielonej t w o r z y z n a n e o s a d y , t o w a r z y s z ą c e p o s p o lic ie ź r ó d ło m a lk a lic z n y m , m a le ń k a j e d n a k ilość te g o c ia ła p o z o s t a j e w r o z t w o r z e w w o d a c h , k t ó r y c h s k ła d n i k ie m g ł ó w n y m j e s t w ę g l a n k w a ś n y s o d u , j a k g d y b y n a ś w i a d e c t w o , m ó w ią c e , ra z e m z o b e c n y m z w y k l e w ty c h w o d a c h c h l o r kiem s o d u , o p i e r w o t n e m ty c h c ia ł p o c h o d ze niu. J a k w in n y c h w z g lę d a c h , ta k i tu taj p. G a u t i e r n ie c z e r p i e s ł ó w sw o ich z p o g l ą d ó w t e o r e t y c z n y c h i p rz y p u s z c z e ń , lecz o p i e r a je n a d o ś w i a d c z e n i u bez- p o ś r e d n ie m . W r z e c z y sam ej, g d y p r ó b o w a ł d z i a ł a ć d w u t l e n k i e m w ę g l a p o d ciśn ien iem i w o b e c n o ś c i w o d y w w y sokiej t e m p e r a t u r z e n a d e l i k a t n i e s p r o s z k o w a n e s k a ł y p i e r w o t n e , o t r z y m y w a ł w r o z t w o r z e ś l a d y z a le d w i e w ę g la n u k w a ś n e g o i p r z y t e m g ł ó w n i e p o t a s o w e g o n ie z a ś s o d o w e g o .
M o ż n a b y m n ie m a ć , ż e p rz y n a jm n ie j w o d y ciepłe, z a w i e r a j ą c e w s o b ie c h lo r e k so d u j a k o g ł ó w n ą część s k ł a d o w ą , p o w s ta ją w s k u t e k w j ^ m y w a n ia p o k ł a d ó w soli k a m ie n n e j p rz e z w o d ę g o r ą c ą . L e c z w o d y s ł o n e n a jg o r ę ts z e i p o s i a d a j ą c e p r z y te m s ta łą t e m p e r a t u r ę , w y p ł y w a j ą ze sz c z e lin w u lk a n i c z n y c h , a lb o z m iejsc, w k t ó r y c h s k a ł y p o c h o d z e n i a o g n i o w e g o w y d o b y w a j ą się n a ś w i a t ł o d z ie n n e . Z d a je się, że i te w o d y n ie s ą p r o d u k t e m ł u g o w a n ia soli k r y s ta l i c z n e j p r z e z w o d ę ciepłą, a w te m p r z e k o n a n i u u t w i e r d z a j ą n a s s z c z e g ó ln ie cz ęści s k ł a d o w e p o d r z ę d n e , w w o d a c h p o d o b n y c h s p o t y k a n e po w sze ch - nie. Z n a j d u j e m y w n ic h w r z e c z y sa- ' mej c h l o r e k m ie d z i (B a la r u c , B o u r b o n n e ) , i c h l o r e k ż e la z a (S a lin s-M o u tie rs, H a m - m a m -M e lm a n i w . i.), k w a s b o r o w y , a r s z e - nik, b r o m , jo d , fo s fo r a n y , c z ę sto z d a r z a się s i a r k o w o d ó r i s ia rc z k i ( U r ia g e , A lle- v a r d , A k w i z g r a n ) , s o le a m o n o w e , k r z e m i a n y i w ę g l a n y s o d u ( K r a l o w e W a r y , Ems, S a i n t - N e c t a i r e , R o y a t , L a B o u rb o u le , C asam icio la). W s z y s t k i e te c ia ła p o d r z ę d n e s p o t y k a m y t a k ż e w f u m a r o la c h i w y z i e w a c h w u l k a n ó w , a d la c z e g o — w y ł o ż y l i ś m y j u ż p o w y ż e j.
N a p o d s t a w i e c a łe g o s z e r e g u ł a t w y c h do p o w t ó r z e n i a d o ś w i a d c z e ń l a b o r a t o r y jn y c h , d e s t y l a c y i s k a ł k r y s t a l ic z n y c h ,
s y n t e z w ó d m i n e ra ln y c h , n a p o d s t a w i e d o k ł a d n e g o z b a d a n ia za w ile j s p r a w j 7 t w o r z e n i a się s i a r k o k r z e m i a n ó w , p. G a u t ie r w n i k n ą ł w k w e s t y ę p o c h o d z e n ia n a j lepiej p o z n a n y c h w ó d ź r ó d e ł g o rą c y c h . P r z e z n i e u s t a n n e w y d z ie la n i e się z n a j g o r ę ts z y c h części g l o b u p a r y c h lo r k u s o d o w e g o objaśnił, d l a c z e g o te w o d y są z a w s z e s o d o w e . W s k a z a ł n a k o n ie c , że p rz e z d z ia ła n ie p a r y w o d n e j w ż a rze c z e r w o n y m n a s i a r k o w o d ó r i siarc zk i w y t w a r z a j ą się k w a s y s i a r k a w y i s i a r k o w y , n ie w y m a g a j ą c do s w e g o p o w s t a n ia p r z y p ł y w u t le n u w o ln e g o . W s p o m n ieć n a l e ż y j e sz c z e dla p e ł n o ś c i o b ra z u , że k w a s y te , ra z e m z c h l o r o w o d o r e m w o l ny m z n a jd u ją się też w p e w n y c h w o d a c h g o r ą c y c h p o c h o d z e n ia w u l k a n i c z n e g o . Ż e nie w e w s z y s t k i c h — z r o zu m ieć ła tw o , p am ię ta ją c , j a k c z ę sto w w a r s t w a c h ziem i p o w i e r z c h o w n y c h s p o t y k a ć się m u s z ą z tle n k a m i, a z w ła s z c z a w ę g l a n a m i r ó ż n y c h m e ta li.
(d o k . n a s t.)
Zn.
LODOWCE W 1905 R . 1)
(S tre s z c z e n ie s p r a w o z d a n ia 11-ego, z re d a g o w a n e g o p rz e z H . F . R e id a „i E. M u re ta w im ieniu m ię d z y n a ro d o w e j K o m isy i lo d o w c o w e j i o g ło sz o n e g o p . t. „ L e s v a ria tio n s p e rio d iq u e s d e s g la c ie r s ” w Z e itsc h r. f / G l e -
tsc h e rk . 1906, III).
A. A lp y w Europie środkow ej.
A lp y rszw a jcarsk ie . Z o g ó ln ej liczby 90 l o d o w c ó w , o b s e r w o w a n y c h w S zw a j- c a ry i, w t y m r o k u ro b i o n o p o m i a r y tylko n a 49. Co d o tr z e c h w y n ik i s ą n i e o k r e ślo n e, r e s z ta lo d o w c ó w alb o się c o f a albo s t o i w miejscu, ż a d e n nie okazuje*wyraź- n e g o w y d ł u ż e n ia się. N a o g ó ł lo d o w c e A l p s z w a jc a r s k ic h ' zna jdują się o b e c n ie w fa z ie k u rc z e n ia się.
A l p y w s c h o d n ie . N a 61 o b s e r w o w a n y c h lo d o w c ó w , 49 c o f a się, 5 stoi w miejscu, a t y lk o 7 p o s u w a się n a p r z ó d . S tą d wniosek, że w ty m ro k u (1904I5), ja k
‘) P o r . a r ty k u ł „ L o d o w c e w 1904 r .” w N r. 23
„ W s z e c h ś w ia ta ” z r. b.
746 W S Z E C H S W IA T Jfe 47
ł w u b ie g ły m , p a n u j e w A l p a c h w s c h o d nich t e n d e n c y a d o c o f a n i a się lo d o w c ó w . N a 7 w y d ł u ż a ją c y c h się lo d o w c ó w p i ę ć — G a is b e rg , S p ie g e l , T a n f k a r , R o f e n k a r i M u t t e r k a r f e r n e r — zn a jd u ją się w A l p a c h Ó tztalsk ich , g d z ie p o ł o ż o n e s ą r ó w nież 3 l o d o w c e z p i ę c i u s t o j ą c y c h w m i e j
scu, a m i a n o w ic ie , G r o s s e r G u r g l e r , L a n g - t a l e r i D i e m f e r n e r . O b a d w a p o z o s t a ł e w y d łu ż a ją c e się l o d o w c e — K l e i n e r F le is s - k ee s i K r u m l k e e s — z n a jd u ją się w g r u p i e G o l d b e r g w W y s o k i c h T a u r a c h ; l o d o w i e c G r o s s e le n d k e e s (p o g r u p i e A n k o g e l ) z n a jb a rd z ie j n a w s c h ó d w y s u n i ę t e g o o b s z a ru l o d o w c o w e g o ł a ń c u c h a ś r o d k o w e g o A lp , ró w n ie ż u ja w n ia je s z c z e p o je d n e j s tr o n i e c e c h y w y d ł u ż a n ia się, ale w ca łośc i n a le ż y g o zalic zy ć d o s t o j ą c y c h w m iejscu. G l i e d e r f e r n e r w Z iller- talu, n o t o w a n y w ro k u u b i e g ł y m je s z c z e j a k o p o s u w a ją c y s ię n a p r z ó d , t e r a z figu
ruje już w s z e r e g u c o f a j ą c y c h się.
W sp rz e c z n o śc i z o g ó l n ą t e n d e n c y ą c o f a n ia się za u w a ż o n o , że n i e k t ó r e l o d o w c e z g r u p y O tz ta l, k t ó r e , j e ś li p o m i n ie m y s t o su n k o w o n ie z n a c z n e w y d łu ż e n ie , o b s e r w o w a n e k i l k a l a t t e m u —d o t y c h c z a s s ta le i żw a w o się c o fa ły , o b e c n i e z a c z ę ły się co fa ć mniej e n e r g i c z n e , a in n e już n a w e t sto ją w miejscu.
A l p y w ło sk ie. O b s e r w a c y e n a d l o d o w ca m i L a v a g e , A r g e r e y , B r e u i l i C h a - v a n n e s w y k a z a ł y , że o d r o k u u b i e g ł e g o u le g ły o n e z m ia n ie n iez n a c z n e j. T o s a m o m ożna p o w ie d z ie ć i o l o d o w c a c h i n n y c h części ł a ń c u c h a . P ie r w s z e p o m i a r y , d o k o n a n e n a m a ł y c h l o d o w c a c h M o n t F a v r e (B e rio B la n c ), d o p r o w a d z i ł y do w n io sk u , że c o f a n ie się ic h j e s t w y r a ź n e .
B. A lpy francu skie i P ireneje.
W r o k u s p ra w o z d a w c z y m k ilk u p r z y ro d n i k ó w z a ję t y c h b y ł o s p o r z ą d z a n i e m m a p y lo d o w c ó w G r a n d e s - R o u s s e s w skali i : ioo o o , p o d o b n e j do ta k ie jż e m a p y l o d o w c ó w B la n c i N o ir, w y k o n a n e j p rz e z n ic h w r o k u p o p r z e d n i m . N a o b s z a r z e G r a n d e s - R o u s s e s (D e lfin at) c o f a n ie się je s t o g ó ln e . O d 1902 r. do 1905 r. l o d o
w iec Q u irlies, p o lewej s tr o n i e czoła, s k u r c z y ł s ię o 7
m,czyli o 2,3
mr o c z n ie ( ś re d n ia z 7 znaków ). W c i ą g u t e g o s a m e g o o k re s u l o d o w i e c G r a n d - S a b l a t , z p ra w e j s t r o n y czo ło w ej, c o f n ą ł się o 12
m(4 m ro c z n ie ), zaś z lew e j o 25
m(8,3
mro c z n ie ). N a i n n y c h l o d o w c a c h tej cz ęści o b s z a ru R o u s s e s z n a k ó w nie o d n a le z io n o . O b s e r w a c y e , d o k o n y w a n e w S a b a u d y i prz ez M o u g i n a ( m a s y w M o n t-
B la n c i g r z b i e t g r a n i c z n y m ię d z y g ó r n ą M a u r ie n n e a W ł o c h a m i) , d o w i o d ł y że w s z y s t k i e lo d o w c e n a t y m o b s z a rz e c o f a ją się, ale b a r d z o leniw ie. N a to m i a s t n a trz e c h z n ic h z a u w a ż o n o s y m p t o m a t y p r z y s z ł e g o w y d ł u ż a n ia lub co najm niej o ż y w ie n ia się. O b a p rz e k ro je l o d o w c a B i e n n a s s a y u r o s ły z n a czn ie w s to s u n k u do ro k u u b i e g ł e g o . O d za w ieszonej o d n o g i w sc h o d n ie j l o d o w c a M u lin et o d e r w a ły się liczn e la w in y , co d o w o d z i z w ię k s ze n ia się ilości l o d u (inny d o w ó d : p o s u n ię c ie się n a p r z ó d j e d n e g o p u n k tu c z o ła lodow ca o 40
m). W r e s z c i e w 1905 r., w p ie rw s z e j p o ł o w i e sie rp n ia , część d o l n a lodow ca S o u r c e s d e l’A rc b y ł a jeszc ze pokryta ś n ie g ie m , k i e d y w t y m s a m y m cz a s ie r o k u u b i e g ł e g o już to nie z a c h o dziło. W P i r e n e j a c h n i e k t ó r e l o d o w c e sto ją w m iejscu, in n e c o f a j ą się. W ty m o s t a t n i m ł a ń c u c h u g ó rs k im , j a k ró w n ie ż w S a b a u d y i p o łu d n io w e j, l o d o w c e często b a r d z o p o ł o ż o n e s ą niżej, niż linia k l i m a t y c z n a śn ie ż n a , a lb o p rz y n a jm n ie j b a r d z o b lisk o od niej. S t ą d w y n ik a , że nie s t a n o w ią o n e
jw y r a ź n y c h j e d n o s t e k ’,w jg łę - b o k i c h c y r k a c h ; t o też zm niejszenie się zlodow acenia p o c i ą g n ę ł o za s o b ą r o z k a wałkowanie się p ła sz c z y z n lo d o w y c h , a w n a s t ę p s t w i e z n ik n ię c ie z u p e łn e kilku t a k i c h pła sz c z y z n .
W te n s p o s ó b w y g l ą d o g ó l n y ł a ń c u c h ó w g ó r s k i c h o s k ą p e j s z a c ie lo d o w e j z m ie n ia się g ł ę b o k o n a s k u te k z n a c z n y c h w a h a ń o d je m n y c h . Z n ik n ięcie pew n ej liczby m a ł y c h lo d o w c ó w w A l p a c h f r a n cu s k ic h i P i r e n e j a c h , s p o w o d o w a n e zm n iej
sz e n ie m się z l o d o w a c e n ia , d a ł o się w e zna ki ro ln ik o m , m ie s z k a ń c o m t y c h y s tr o n g ó r z y s t y c h , a l b o w i e m zm n iejszy ła się r ó w n ie ż ilo ś ć w o d y b ie ż ą c e j, służącej do n a w a d n i a n i a . Z d r u g ie j s t r o n y w a ż n e m j e s t w ie d z ie ć , j a k a cz ęść w o d y bieżą cej w m i e js c o w o ś c i a c h g ó r s k i c h , u ży w an ej d o p o r u s z a n i a m o to r ó w , d o s t a r c z a n a b y w a p rz e z lo d o w c e . ' O b a w z g lę d y p o w yż sz e s k ło n iły m in is t e r y u m r o l n i c t w a w e F r a n c y i do s u b w e n c y o n o w a n i a o b s e r - w a c y j n a d l o d o w c a m i n a o b u w y m i e n i o n y c h o b s z a r a c h .
C. S zw e c y a
