179
MAGDALENA LESIŃSKA
Kathleen Staudt, Granice w erze globalnej. Analiza porównawcza. Studium Euro-py Wschodniej. Uniwersytet Warszawski, Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, War-szawa 2019, ss. 340.
Profesor Kathleen Staudt, emerytowana wykładowczyni University of Texas, swoją karierę naukową poświęciła przede wszystkim badaniom granic. Jest autor-ką wielu publikacji naukowych, w których analizuje rozwój, funkcje i długofalowe społeczne oraz ekonomiczne efekty ich istnienia. Jej książka Granice w erze
glo-balnej. Analiza porównawcza jest czymś więcej niż jedynie podręcznikiem
akade-mickim podsumowującym w sposób syntetyczny i ciekawy wiedzę o granicach. Wychodzi bowiem daleko poza ścisły obszar studiów nad granicami i pogranicza-mi. Jest to przykład kompleksowego i interdyscyplinarnego podejścia do wąskiego, jakby się mogło zdawać tematu, jakim są granice i ich funkcje we współczesnym świecie. Autorka niezwykle szeroko czerpie z wielu dziedzin nauki, odwołując się do prac m.in. politologów, historyków, ekonomistów czy socjologów. Lektura książki zmusza do myślenia i refl eksji na temat granic, czym są, jaki jest ich cel oraz jaki mają wpływ na funkcjonowanie pojedynczych osób, rodzin, społeczno-ści, narodów i państw. Jest to obszerne i rzetelne, a do tego bardzo interesujące opracowanie oparte na szerokim wykorzystaniu różnorodnych źródeł.
Książka jest obszerna i to nie z powodu liczby stron, ale wielości podejmowa-nych wątków oraz prezentowapodejmowa-nych kontekstów związapodejmowa-nych z głównym tematem. Składa się z 13 rozdziałów (w tym wstępu i zakończenia) podzielonych na cztery części: pojęcia i tło historyczne, studia przypadków (poświęcone różnym typom granic na świecie), polityka publiczna (granice a bezpieczeństwo, obywatelstwo i migracja, wolny handel), a także szeroko pojęte pogranicza (do których odniesie-nia autorka odnajduje w sztuce, fi lmach i produkcjach literackich, zajmuje się także organizacjami pozarządowymi). Monografi a ma charakter przeglądowy, nie skupia się na jednym typie granicy czy konkretnym regionie, omówione są w niej różno-rodne rodzaje granic – terytorialne, morskie i rzeczne, występujące na wszystkich kontynentach. Czytelnik ma szansę dowiedzieć się więcej o powszechnie znanych przykładach, jak granica między USA i Meksykiem (określana jako „współzależ-ne pogranicze”), czy granice we współczes„współzależ-nej Europie. Omówiony jest fenomen granic wewnętrznych i zewnętrznych Unii Europejskiej oraz temat kryzysu mi-gracyjnego oraz uchodźczego, jak i problem nielegalnego przekraczania granicy i przemytu ludzi, które zbyt często kończą się śmiercią zdesperowanych ludzi szu-kających bezpieczeństwa i lepszego życia. Wiele miejsca poświęcono także mniej
180
RECENZJE
znanym przypadkom – historii postkolonialnych granic w Azji Południowej czy wciąż trwających konfl iktów granicznych na Morzu Południowochińskim. Warto zauważyć, że nie zabrakło też wątku polskiego – na kilku stronach opisano przypadek pogranicza polsko-niemieckiego oraz dwumiasta Frankfurtu nad Odrą i Słubic.
Autorka, odwołując się w pierwszej części książki do konwencjonalnego ujęcia granicy jako linii demarkacyjnej między państwami, jednocześnie je kwestionuje. Uznaje, że granica ma dużo szersze i głębsze znaczenie. Podczas gdy kojarzymy je sobie z liniami na mapie wyznaczającymi granice państwowe, to – jak twierdzi Staudt – nawet mapy nie są neutralne i wybiórczo portretują rzeczywistość, często służąc celom politycznym. Autorka przypomina to, o czym rzadko się myśli patrząc na mapę, że granice nie odzwierciedlają jedynie podziałów administracyjnych, ale także podziały ekonomiczne, społeczne, kulturowe i inne. Głównym przesłaniem jest myśl, że granice nie są tworem naturalnym (odwiecznym), są konstrukcjami społeczno-politycznymi. Co więcej, nierzadko zostały wytyczone sztucznie przez stronę zwycięską, czy to w kolejnych wojnach, czy też przez mocarstwa kolonialne na podległych sobie terytoriach, i podlegają korektom wraz z kolejnymi konfl ikta-mi. To zwycięzcy tworząc granice narzucają jednocześnie swoją wizję świata słab-szym, wymuszając respektowanie swoich decyzji. Mapa świata wisząca w klasie w Chinach, USA czy w Europie będzie wyglądała nieco inaczej, gdyż będzie miała inny kontynent usytuowany w jej centrum. Patrzący na nią uczeń w każdym przy-padku ma nieco inną percepcję świata i granic państwowych. Nawet za kartografi ą stoi zatem polityka.
Ważnym tematem, który zajmuje wiele miejsca w książce są granice i globalne nierówności. Wzajemne zależności między nimi są coraz częściej przedmiotem badań i opisywane w literaturze naukowej. Obecny renesans zainteresowania nie-równościami w społeczeństwach i pomiędzy nimi zapoczątkował Thomas Piket-ty i jego Kapitał w XXI wieku. Straudt analizuje problem nierówności mówiąc o „granicach nierówności”, które oddzielają bogatych od biednych. Autorka, zain-spirowana pracą I. Moré The Borders of Inequality zawierającej ranking najrów-niejszych i najmniej równych granic na świecie przygotowany w oparciu o dane makroekonomiczne, opracowała bazę pogranicznych nierówności ekonomicz-nych. Wykorzystała ona większy zbiór wskaźników oraz dłuższy wymiar czasowy analizowanych danych, łącząc tym samym badania nad granicami z ekonomią po-lityczną i badaniami nad rozwojem. Choć w książce sama metoda oraz uzyskane wyniki zostały opisane dość skrótowo, to bez wątpienia jest to bardzo obiecujący kierunek badań i ciekawa próba zastosowania innej niż tradycyjne metody badań obszarów przygranicznych, bardziej kompleksowej, wykorzystującej wiele wskaź-ników i danych.
Problem nierówności na obszarach przygranicznych, na co przekonująco zwra-ca uwagę autorka, nie dotyczy jedynie nierówności ekonomicznych i rozwojo-wych, ale także nierówności płciowych. To w regionach granicznych wyraźnie widać, że grupą narażoną na większe niebezpieczeństwo, przemoc, marginalizację i wykluczenie są kobiety i dzieci. Jeden z wniosków przedstawionych w książce sugeruje, że inwestycje w regionach przygranicznych pozytywnie przyczyniłyby się do zmniejszenia nierówności transgranicznych, w tym nierówności płciowych.
181
RECENZJEBiorąc jednak pod uwagę, że obszary te są zazwyczaj słabo rozwinięte, a ich mieszkańcy nie są zdolni wywrzeć wystarczającej presji na rządzących, by takie inwestycje miały tam miejsce, jest to postulat trudny do zrealizowania. Autorka nie stroni przed jednoznacznie negatywnymi ocenami wpływu granic na świat rze-czywisty, wskazując, że przyczyniają się one do trwania systemu, który organizuje i podtrzymuje podstawowe nierówności w odniesieniu do konkretnych sąsiadują-cych ze sobą regionów i państw, a tym samym przyczyniając się do nierówności na poziomie globalnym.
Aktualność i wartość książki potwierdza podjęcie tematu środowiska natu-ralnego i migracji. Staudt traktuje zmiany klimatu jako niekonwencjonalne za-grożenie dla bezpieczeństwa nie tylko jednostki i społeczności, które są bezpo-średnio narażone na ich skutki, zwraca również uwagę na ich ponadnarodowy (ponadgraniczny) charakter. Już teraz zmiany klimatu prowadzą do migracji ludności, które przekraczają granice państwowe i stanowią poważne wyzwanie dla państw i społeczeństw przyjmujących. Migracje środowiskowe są stosun-kowo nowym, ale szybko narastającym zjawiskiem społeczno-politycznym, prowadzącym do poważnych zmian, na razie widocznym w skali regionalnej. Autorka poświęca również sporo miejsca organizacjom pozarządowym (NGO) i ich ważnej roli w kształtowaniu przestrzeni pogranicza, nierzadko przejmują one bowiem obowiązki państwa w obszarze pomocy wykluczonym i słabszym, np. ofiarom handlu ludźmi.
Staudt omawia przykłady granic i ich funkcjonowania czerpiąc nie tylko z bo-gatej literatury naukowej, ale także z przedstawionej w książce bazy fi lmów odwo-łujących się do tematu granic, którym poświęcony jest odrębny rozdział. Autorka wspomina w nim o kilkudziesięciu obrazach, zarówno fabularnych, jak i dokumen-talnych, nie tylko przedstawiając ich treść, ale oceniając ich jakość i dostępność. Według niej są one znakomitym materiałem do pokazania różnorodnych sposobów myślenia o granicach. Ten zabieg został z pewnością przygotowany z myślą o mło-dym czytelniku, dla którego kultura obrazu jest przystępna i atrakcyjna (czasami nawet bardziej niż kultura słowa), i może skutecznie skusić go do głębszego zain-teresowania się omawianym tematem.
Książka z pewnością ma szansę przybliżyć polskiemu czytelnikowi wyniki ba-dań prowadzone w ramach border studies, interdyscyplinarnego obszaru baba-dań bardzo dynamicznie rozwijającego się na świecie. W Polsce – kraju o długiej i bo-gatej historii granic i obszarów przygranicznych – paradoksalnie jednak nadal jest to obszar mało popularny. Trudno nawet wskazać jedno pojęcie, które byłoby po-wszechnie używane. Wydaje się, że najczęściej używane jest obecnie określenie „studia nad pograniczami”, nie oddaje jednak ono bogactwa tematów, jakie kryją się w anglojęzycznej nazwie border studies. W ich ramach krytycznie analizuje się funkcjonowanie granic i ich rozumienie w dyskursach publicznych i politycznych, koncentrują się one nie tylko na administracyjnych, ale przede wszystkim na kul-turowych, symbolicznych i innych rodzajach granic społecznych.
Książka podzielona jest na krótkie kilkustronicowe części (podrozdziały), które czasami kończą się nieco gwałtownie i bez nawiązania do kolejnej części. Taki układ może przeszkadzać tym z czytelników, którzy przyzwyczajeni są do
182
RECENZJE
nieprzerywanej narracji i akademickiej precyzji. Cechą książki, jako podręcznika akademickiego, jest także zagęszczenie różnorodnych wątków i tematów na nie-dużej przestrzeni, co powoduje, że wiele z nich jest jedynie zasygnalizowanych lub zwięźle opisanych, bez głębszej analizy i powiązania ich z innymi wątkami. Za niewielki, ale jednak mankament, należy także uznać małą czcionkę i niewy-starczający prześwit między interliniami zastosowany w wydaniu polskim, za co jednak można winić jedynie wydawnictwo.
Książka z pewnością wypełnia lukę wśród istniejących monografi i akademic-kich na rynku polskim. Może być z powodzeniem traktowana jak podręcznik dla studentów nauk politycznych, stosunków międzynarodowych czy bezpieczeństwa oraz wszędzie tam, gdzie pojawia się tematyka współczesnych granic. Z pewno-ścią może być inspirującą lekturą nie tylko dla czytelników związanych z akade-mią – badaczy czy studentów, ale także dla wszystkich tych, którym nieobojętna jest wiedza na temat otaczającego nas świata.
