Feliks Araszkiewicz (14.1.1899-30.7.1966)

Jerzy Starnawski

Feliks Araszkiewicz

(14.1.1899-30.7.1966)

Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 2, 151-155

V. KRONIKA

FELIKS ARASZKIEWICZ ( 1 4 .1 .1 8 9 5 - 3 0 .V .1966)

W d n iu 30 m aja 1966 r o k u z m a rł w L u b lin ie w y b itn y h i s t o r y k l i t e r a t u r y p o l s k i e j« p r o f e s o r KUL, d z ia ł a c z k u l t u r a l n y r e g io n u lu b e l s k ie g o - F e l i k s A r a s z k ie w ic z .

B ył synem z ie m i p o d l a s k i e j ( u r . w Zam ołodyczach w p o w ie c ie włocław skim ). Ju ż ja k o u c z e ń I k l a s y w s i ą ł u d z i a ł w s t r a j k u szkolnym (1 9 0 5 ), co z je d n a ło mu w 25 l a t p ó ź n ie j w w o ln e j P o l­ s c e m edal "Za w alkę o s z k o łę p o l s k ą " • Do stu d ió w p o l o n i s t y c z ­ nych n a tc h n ą ł go n i e p r z e c i ę t n y j a k n a s z k o łę ś r e d n i ą n a u c z y ­ c i e l , p o l o n i s t a i f i l o l o g k l a s y c z n y , Romuald S tę p o w s k l, k t ó r e ­ go zaw sze w spom inał ja k o " p r z y j a c i e l a s ta r s z e g o " swych l a t m ło dy ch . S t u d ia u n i w e r s y t e c k i e odbyw ał w l a t a c h 1913*14 w U J, g łó w n ie pod k ie ru n k ie m Ig n a c e g o C h rzan o w sk ieg o , s ł u c h a j ą c rów ­ n i e ż wykładów S ta n is ła w a W in d a k iew ic z a i J a n a Ł o s ia . W l a t a c h 1915-1918 k s z t a ł c i ł s i ę w U n iw e r s y te c ie M oskiewskim , g łó w n ie u W ik to ra P o r z e z lń s k ie g o .

Od ro k u 1918 p ra c o w a ł w L u b l in i e w s z k o l n i c t w i e , n i e p r z e r ­ w anie aż do ro k u 1950, z a jm u ją c w l a t a c h 1929-39 s ta n o w is k o w i z y t a t o r a s z k ó ł , p r z e z t r z y l a t a (1 9 3 2 -3 5 ) ró w n ie ż n a c z e l n i k a w y d z ia łu s z k ó ł ś r e d n i c h . S t u d i a p rze rw a n e p r z e z w ojnę zak o ń ­

1 5 2

-c z y ł w Krakowie w ro k u 1924 u z y s k u ją -c d o k to r a t n a p o d sta w ie p ra c y p t , "B olesław P ru s i Jego i d e a ł y życiow e " (d ru k . L u b lin 1 9 2 5 ). Jako c z ło n e k Tow arzystw a M iłośników K s ią ż k i w L u b lin ie w y s t ą p ił w r . 1928 z b i b l i o f i l s k ą k s ią ż k ą o H ie ro n im ie Ł opaciń skim (po 28 l a t a c h p rz e w o d n ic z y ł k o m ite to w i re d a k c y jn e m u z b io ­ ro w ej k s i ę g i o Ł o p a o iń sk im ), Od 1927 ro k u b y ł w ic e p re z e se m To­ w arzy stw a P r z y j a c i ó ł Nauk w L u b l in i e j w w ydaw nictw ach Towa­ rz y s tw a o g ł o s i ł w r . 1934 tom p t , " R e fle k s y l i t e r a c k i e " ; tażme w ro k u 1939 w opracow anej p rz e z k s , Ludwika Z a le w sk ie g o "Anto­ l o g i i w sp ó łc z e sn y c h poetów l u b e l s k i c h " z e s t a w i ł doro b ek l i t e ­ r a c k i i naukowy r e g io n u z a l a t a 1918-1938. H a b i li to w a ł s i ę w KUL w ro k u 1947 n a p o d sta w ie p ra c y p t . "B o lesław P r u s . F i lo z o ­ f i a , K u ltu r a . Z a g a d n ie n ia s p o łe c z n e " (d ru k , W rocław 1 9 4 S ). Wy­ k ła d y z le c o n e w KUL (z m eto d y k i n a u c z a n ia ję z y k a p o l s k ie g o i l i t e r a t u r y ) p ro w a d z ił Już od r o k u 1946/47* w ro k u 1 9 4 9 /5 0 ob­ j ą ł I k a te d r ę h i s t o r i i l i t e r a t u r y p o l s k i e j i p o z o s ta w a ł na n i e j aż do p r z e j ś c i a n a e m e r y tu r ę , t j , do ro k u 19 64/65 włącz* n i e . N om inację n a d o c e n ta o trzym aił w ro k u 1956, z a ś n o m in a c ję n a p r o f e s o r a nadzw yozajnego w r o k u 1961,

Tw órczość naukowa l a t pow ojennych b y ła od p rzed w o jen n y o h ob­ f i t s z a i w a ż n i e j s z a . P o m ija ją c s z k o ln e o p rac o w an ia "P la c ó w k i" P ru s a (w c y k lu " C h a r a k te r y s ty k i l i t e r a c k i e ” - wyd. Lamus) ozy s y n te ty c z n e o p rac o w an ie "Pozytyw izm u p o l s k i e g o ” (19 46 , 1947)» z w ra c a ją uwagę l i c z n e a r t y k u ł y zgrupow ane w ta m ie " D z ie ła i tw ó rc y ”

(

)

I ja k o b a d a cz naukowy, i ja k o d y d a k ty k u n iw e r s y te c k i zajm o­ w ał s i ę A ra s z k ie w ic z n ie m a l w y łą c z n ie l i t e r a t u r ą s c h y łk u XIX i w iek u XX. S p o śró d gatunków l i t e r a c k i c h p ie rw sz e ń stw o daw ał p o w ie ś c i. K s ią ż k ą z ro k u 1925 r o z p o c z ą ł naukowe b a d a n ia nad Prusem , gdyż dwa z a ry s y m o n o g ra fic z n e p o p rz e d n io wydane m ia ły c h a r a k t e r p o p u la r n y . M o n o g ra fia z r o k u 1948 z o b ra z o w a ła s t o s u ­ n ek a u t o r a " L a lk i" do podstaw ow ych problemów k u l t u r y . N ie k tó ­

153

-r e p -ra c o " p -ru s o w sk ie " m ia ły s p o -r ą w a -r to ś ć m a te -ria ło w ą , z w ła s z ­ c z a p ie rw s z e s p o j r z e n i e n a k s ię g o z b i ó r p i s a r z a ( " P a m ię tn ik L i­ t e r a c k i " 1951» n r 3 - 4 ) * d z i ś p rz e d m io t o so b n e j e d y c j i k s ią ż k o - wej* Z p ra c o Żeromskim, k t ó r y po P r u s ie b y ł A ra sz k ie w io z o w i n a j b l i ż s z y , w y b ija s i ę "Ś w iat k s ią ż e k m łodego Ż ero m sk ieg o" (na p o d sta w ie "D z ie n n ik ó w ")* T rw ały ś l a d u n iw e rs y te c k ie g o w ykładu o n a t u r a l i z m i e s ta n o w i ro z p ra w a o Zygmuncie N ie d ź w ie d z k i* ) " R o c z n ik i H um an isty czne" 4 *• 1 * 1953» d ru k 1955)*

W d o rob ku je g o z w ra c a ją uwagę n i e t y l e s t u d i a a n a l i t y c z n e , i l e k r ó t k i e s y n te ty c z n e w iz e r u n k i p is a r z y * N ie k tó re s n i c h obok. w a r t o ś c i naukowych o d z n a c z a ją s i ę i l i t e r a c k i m pięknem s ta n o w ią św iadectw o p i s a r s k i e g o t a l e n t u i c h a u t o r a , np* o k s . Ludwiku Zalew skim p t , "W spom nienie zap iszem y w sezrc swych pa­ m ię tn ik u /* , c z y o J a n ie Parandowsklm* To o s t a t n i e pom yślane j a ­ ko r e c e n z j a " Z e g a ra s ło n e c z n e g o " j e s t p r z e c ie ż ozymś z n a c z n ie w ię c e j n i ż r e c e n z ją * K ilk a w izerunków p i s a r z y , m*in* S i e n k i e ­ w ic z a i Reym onta, z g ru p o w ał w d z i a l e IV " D z ie ł i tw ó rcó w ". W • s t a t n i c h l a t a c h w y k azał s k ło n n o ś ć do p a r a l e l i n a p r z y k ł a d z i e "Om yłki" i "W iern ej r z e k i " omówił p ro b le m a ty k ę p o w s ta n ia u P ru s a i u Ż erom skiego (" Z e s z y ty Naukowe KUL" 1964*» n r 4 ) p o k u s ił s i ę o n i e t k n i ę t y od czasów Ig n ac e g o M atuszew skiego te m a t» S ie n ­ k ie w ic z - P ru s ( " K ie r u n k i" 1966 n r 1 9 - 2 0 ), i p r z e p r o w a d z ił go s z c z ę ś l i w i e j n i ż t o s i ę s t a ł o w innym a r t y k u l e n a a n a lo g ic z n y t e m a t, napisanym w s p ó łc z e ś n ie z a rty k u łe m A ra szk ie w io z a*

S z o z ę ś llw e b y ły r o z l i c z n e l n la ja t y w y A ra szk ie w io z a* Ja k o ba­ dacz P ru s a w c z e ś n ie , bo j u ż w 1926 r o k u w y s t ą p i ł z p o s tu la te m s film o w a n ia "F araon a"* U s c h y łk u ż y o ia d o c z e k a ł s i ę r e a l i z a c j i p o m ysłu. "F arao n o w i" oglądanem u n a e k r a n i e p o ś w i ę c i ł w n ik liw ą r e c e n z j ę ("T y g o d n ik Pow szeohny" R* 2 , 1966 n r 22)* Wspomniano o p io n ie r s k im o p rac o w an iu k s ię g o z b i o r u P r u s a , W " R e fle k s a c h l i t e r a c k i c h " o g ł o s i ł p ie rw s z y w ię k s z y z b i ó r l i s t ó w p i s a r z a , d z i ś k o re s p o n d e n c ja t a z e b ra n a j e s t w to m ie osobnym, i t o s t a ­ l e u z u p e łn ian y m .

154

-I n ic j a t y w ą A ra s z k ie w lc z a b y ło z o rg a n iz o w a n ie Muzeum P ru s a w N ałęczo w ie i p o s t a n io n ie tam pom nika p i s a r z a . Jeg o i n i c j a t y w ą b y ło t e t o pracow anie z b io ro w e j k s i ę g i o J u l i u s z u K le in e r z e

0 9 6 1 ) , k t ó r ą re d a g o w a ł.

W T ow arzystw ie l i t e r a c k i m im* Adama M ic k ie w ic z a p o ł o t y ł z a ­ s ł u g i n ie m a łe . C złonkiem T ow arzystw a b y ł j u t w d w u d z ie s to le c iu m iędzywojennym , d z i a ł a ł w tym c z a s i e w k i l k u in n y c h to w a rz y ­

s tw a c h p o lo n is ty c z n y c h . W espół z e swym k o le g ą Janem Ś m le o iu - szew skim , n a u c z y c ie le m s z k ó ł l u b e l s k i c h , z a ł o ż y ł Koło P o lo n i­ s tó w , k t ó r e L u b lin o w i z a s tę p o w a ło n ie i s t n i e j ą c e wówczas w tym m ie ś c ie o g n isk o m etodyczne ję z y k a p o ls k ie g o « Po w o jn ie b y ł we­ s p ó ł z J u liu s z e m K le in e rem i S te fa n e m Kawynem jednym z t r z e c h i n i c j a t o r ó w rea k ty w o w an ia O d d z ia łu T ow arzystw a L i te r a c k i e g o im . M ic k ie w ic z a w L u b lin ie « Po w y je ź d z ie obu w ym ienionych przew od­ n i c z y ł O d d ziało w i p r z e z 4 l a t a « Pod je g o k ie ru n k ie m - p r z y wy­ d a t n e j pomocy ów czesnego w io e p re z e s a C zesław a Z g o r z e ls k ie g o - O d d z ia ł r o z w in ą ł s z e r o k ą d z i a ł a l n o ś ć o d czy to w ą zarówno w Lub­ l i n i e j a k w m n ie js z y c h m ia s ta c h wójew ództw as i n t e n o j e Z a rz ą d u Głównego r o z w in i ę c i a p r a c y w t e r e n i e r e a l i z o w a ł n a j p e ł n i e j ze w s z y s tk ic h oddziałów « Ja k o p rz e w o d n ic z ą c y z e b ra ń o d z n a c z a ł s i ę A ra s z k ie w io z k u l t u r ą i ta k te m , w zór d a ją c młodszym kolegom« D ydaktykiem u n iw e rs y te c k im z o s t a ł późno« A le w i e l o l e t n i s t a t n a u c z y c i e l a i w i z y t a t o r a s z k ó ł s p r a w i ł , t e d o ś w ia d c z e n ie p e d a g o g ic z n e znać b y ło w je g o o z y n n o ś o ia o h p r o f e s o r s k ic h « L ic z ­ ne z a s tę p y m a g is tra n tó w k i e r o w a ł p r z e d e w sz y stk im do s z k o l n i c ­ tw a , d a ją o im obok rzeozo w eg o p rz y g o to w a n ia w ytyozne z z a k r e s u e t y k i zawodowej* Naukowca, n i e j a k o n a s tę p c ę swych p ru so w sk io h zam iło w ań , w y k s z t a ł c i ł n a swym se m in a riu m jed n e g o s d r a S t a n i - s ła w a F itę « N a jw ię k sz e s u k o e sy d y d a k ty o z n e o s i ą g a ł n a se m in a ­ rio m re g io n a ln y m poświęconym p is a rz o m L u b lin a i z ie m i l u b e l ­ s k i e j , k t ó r e c z t e r o k r o t n i e w znaw iał«

K i l k a r a z y o d zn aczan y p r z e z Państw o z a d z i a ł a l n o ś ć naukową 1 p o p u la r y z a c y jn ą , p o n o s i ł t e t 1 p o r a ż k i . Z n o s i ł j e ze s t o i

-- 155

oyzmem i p is z ą c s i n e l r a e t s t u d i o o l u d z i a c h , k tó r z y o nim t a k n i e p i s a l i , s t a n ą ł n a w yżynie e t y c z n e j . N ie k ie r o w a ł s i ę sympa­ t i a m i ozy a n ty p a t ia m i o s o b is ty m i l e c z obiektyw izm em . B ył n a u ­ c z y c ie le m e t y k i p i s a r s k i e j , k t ó r e j o so b n ą ro zp ra w ę w " D z ie ła c h i tw ó rc a c h " p o ś w i ę c i ł , T u i p r z e d ś m ie r c ią z a c y to w a ł w przemówie - n i u p o o z ą te k w ie r s z a S ło w ack ieg o " T e sta m e n t m ó j". M ia ł p e łn e prawo do s i e b i e z a sto s o w a ć słowa* "N igdy m i k to s z la c h e t n y , n i e b y ł o b o j ę t n y . . . "