Schyłek życia Seweryna Rzewuskiego : (lata 1794-1811)

Krystyna Maksimowicz

Schyłek życia Seweryna Rzewuskiego

: (lata 1794-1811)

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 80/2, 229-246

P a m ię tn ik L ite r a c k i L X X X , 1989, z. 2 P L I S S N 0031-0514

K R Y ST Y N A M AKSIM OW ICZ

SCHYŁEK ŻYCIA SEWERYNA RZEWUSKIEGO

(LATA 1794—1811)

Nieliczne wzmianki historyków literatu ry o ostatnich latach życia

Sew eryna Rzewuskiego zachęcają do podjęcia próby w ypełnienia tego

rozdziału jego biografii. Brak zainteresowania badaczy działalnością

byłego więźnia Kaługi zapewne wypływa z faktu, że po sejmie gro­

dzieńskim Rzewuski stanął na uboczu życia politycznego kraju. Z po­

czuciem osobistej klęski wyjechał do Wiednia, gdzie razem z rodziną

zamieszkał w pałacu przy Mölkerbastei (nr 1237), który wówczas w y­

najmowała jego teściowa, marszałkowa Elżbieta Lubomirska, od F ran ­

ciszka Esterhazy de Galatha i który potem, kontraktem z 24 paździer­

nika 1801, nabyła na własność 1.

Rzewuskiego nie pociągało już w tedy życie publiczne. Czas spędzał

przede wszystkim we własnych apartam entach, penetrując stare kroniki

łacińskie. Niejednokrotnie w racał też pamięcią do rodzinnych Podhorzec,

opracowywał drzewo genealogiczne swoich przodków, wywodząc ród

od bożka Jadźwingów! Najchętniej oddawał się jednak swoim niezli­

czonym „wynalazkom”, z których większość powstawała w latach 1796—

1808. Dziennik Rzewuskiego zatytułow any Różne przepisy, uwagi, no­

tatki z dziedziny chemii lub jej historii i alchem ii2 zawiera około

3000 notatek z rozmaitych dziedzin. Najwięcej miejsca autor poświęcił

opisom prac chemicznych. Odnotował również wiele eksperym entów

z zakresu medycyny, magii, techniki i gospodarowania oraz udzielał

rozlicznych porad mogących ułatwić życie. W tych jego pomysłach moż­

na dostrzec przejaw y zarówno wynalazczego talentu, jak i chorobliwego

maniactwa, szczególnie gdy łączył eksperym enty średniowiecznej alche­

mii ze zdobyczami nowoczesnej techniki.

W młodości zainteresowania alchemiczne zaszczepił Rzewuskiemu

to r y s k ic h L u b o m i r s k i e j. 1736— 1816. W rocław 1976, s. 281.

2 A utograf w A rch iw u m Podhoreckim na W aw elu, rkps II 386. (K arty d zien ­ nika n ieliczb ow an e).

2 3 0 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

jego nauczyciel domowy Jan Łukasz Toux de Salver te, mistyk i kaba-

lista 3. Z czasem, w m iarę mnożenia się własnych doświadczeń Sew ery­

na, przerodziły się one u niego w pasję, a naw et maniactwo. Poznając

tajniki tej wiedzy korzystał Rzewuski przede wszystkim z trak tatu alche­

micznego Mikołaja Sędziwoja pt. Cosmopolitum novum lum en chym i-

nu m (1604), który znajdował się w jego bibliotece. Dzieło Sędziwoja

cieszyło się wówczas dużą popularnością, o czym może świadczyć fakt,

że za życia hetm ana było wielokrotnie wznawiane. Interesow ał się też

Rzewuski eksperym entam i współczesnego mu alchemika, włoskiego

„szarlatana” A lessandra Cagliostra (obaj prowadzili doświadczenia w za­

kresie w yrobu srebra i złota), z którym zawarł znajomość w 1780 r.

w S tra sb u rg u 4, po w plątaniu się zaś owego „cudotwórcy” w aferę

z naszyjnikiem królowej Marii A ntoniny (1785) Rzewuski był informo­

w any o jego działalności przez swego korespondenta Michała Dzierża­

nowskiego 5. H etm an nigdy nie zaniedbał żadnej okazji do spotkania się

z ówczesnymi ilum inistam i. Tak np. w czasie podróży wiedeńsko-pa-

ryskiej na przełomie 1778 i 1779 r. odwiedził Tadeusza Grabiankę, „kró­

la ” sekty Nowego Izraela, zainteresował się opowieścią spotkanego wów­

czas aptekarza na tem at domniemanego pow staw ania niższych organiz­

mów z organicznej m aterii nieożywionej 6, w rok później w Wiedniu

zabiegał o naw iązanie kontaktów z Janem Śniadeckim i z lekarzem

cesarskim Janem von Ingen-Houszem 7. Po Targowicy, kiedy osiadł na

stałe w Wiedniu, zaw ierał znajomości z ludźmi interesującym i się alche­

mią. Jednym z nich był graf Franciszek Józef Hohenwart.

Wśród prac chemicznych Rzewuskiego ważne miejsce zajm ują eks­

perym enty z wodą deszczową, co pozwoliło mu w yjaśnić w dzienniku

zjawisko tzw. deszczu kamiennego:

R zecz ta p rzestan ie b y ć cu d ow n a, g d y p o m y ślem y , że na p ow ietrzu i w w o ­ dzie d eszczo w ej bardzo w ie le je s t ziem i; i ta k [u m ieszczam y] spadłe krople w od y d eszczo w ej na ta fli szk la n ej, od tego m om en tu w y p a ro w u jem y te krople w o d y na ogniu. Z d ziw im y się, jak w ie le ziem i na szk le po sobie pozostaw i. P od ob ień stw o jest do gazu hydrogéné i oksygene, k tóre trzym ają w sobie

w ie le ziem i [...].

* Zob. K. M. M o r a w s k i , Źródło rozbioru Polski. Studia i szkice z ery Sasów i Stanisławów. P oznań 1935, s. 314. — W. S m o l e ń s k i , P rze w ró t u m ysło w y

w Polsce w ie k u XVIII. W arszaw a 1979, s. 201.

4 Zob. Z. R a s z e w s k i , Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765—1865). W arszaw a 1963, s. 78.

5 L ist M. D z i e r ż a n o w s k i e g o do S. R zew u sk iego, z 25 III 1786, z W iednia. A rch iw u m P od h oreck ie, rkps II 2/28.

• S. R z e w u s k i , Dziennik podróży 1778 r. do Austrii. A rch iw u m P od h orec­

k ie, rkps II 184.

7 Zob. M. B a l i ń s k i , Pam iętn iki o Janie Śniadeckim, jego życiu p r y w a tn y m i publicznym i dziełach jego. T. 1. W ilno 1865, s. 41— 43.

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S. R Z E W U SK IE G O

231

O swoich pracach dotyczących bielenia wosku za pomocą siarki

Rzewuski informował:

G otow ałem w o sk z siarką i m ocno m ieszałem . N a koniec n a w od ę w y ­ lałem . W osk został n a w ierzch u i trochę p ob ielał, siarka zaś opadła na spód w k olorze n ie żółtym , jak b yła, ale szarym . P ow tarzałem też to p ien ie sam ej siark i z w o sk iem ty m sam ym i now ym w osk iem , bo p ierw szem u b y ł kolor m ocno odebrany. P o razach k ilk u n astu w o sk zbielał, a siarka czarna się zu ­ p ełn ie stała. W osk te n na p ow ietrzu pozostaw iony, o so b liw ie g d zie słoń ce b ije, zn o w u żółknie, siark a zaś w słońcu kolor traci.

Z pasją podejmował doświadczenia z zakresu otrzym ywania m etali

szlachetnych (z siarki — jak inform uje — w ytapiał srebro (!), a ze

srebra złoto (!)) oraz kam ieni szlachetnych (diamentów) i bursztynu.

Eksperymentował, gotując w naczyniach żaroodpornych, w celu uzyska­

nia różnych gazów. Zajmował się budową pieca chemicznego oraz jego

odmianą — piecem podróżnym składanym.

Pozostawił także własny przepis na mozaikę:

Z m ieszaj farbę, jaką ch cesz, z gipsem , to um ocz w w odzie, w której sól k u ch en n a jest rozpuszczona, i ty m i k aw ałk am i układaj w kolory tw ój obraz. G dy się ułoży i zaschnie, w łó ż go w ogień {...], otrzym asz obraz m ozaik ow y. R ozum iem , iż m oże lep iej by b yło brać do roboty gips zw ietrza ły , bo te n się n ie ch w y ta od razu, w ięc daje czas układać go w obraz podług potrzeby.

Zainteresowania medyczne Rzewuskiego uwidoczniały się w ekspe­

rym entalnym sporządzaniu lekarstw przeciwko podagrze i reum atyz­

mowi oraz na..: długowieczność (wyrabiał eliksir przedłużający życie!).

Wśród wskazówek dotyczących długowieczności pojawia się rada: „Ran­

ne w staw anie daje wielką czerstwość”. Rzewuski wykazywał wiedzę

z zakresu zdrowego odżywiania, przy czym cudowne właściwości przy­

znawał oliwie. Podawał przepisy na otrzym ywanie alkoholu i różnych

produktów żywnościowych; omawiał sposoby zwalczania szkodników

w zbożu i w kwiatach, udzielał rad odnośnie do usuw ania wszelkiego

rodzaju plam, w yrabiania kleju ze skórki szczupaka, w ypalania kaw y

i gaszenia ognia.

Przy eksperym entach prowadzonych z pszczołami zanotował:

Dziennik Rzewuskiego zawiera informacje na tem at różnych rodza­

jów wag (np. jubilerskich, aptekarskich, laboratoryjnych) i ich jed­

nostek. Ze skrupulatnością autor wyliczał, ile ziaren może mieścić się

na pałce kukurydzy, ile pałek znajdować się na arze, ile na morgu i ile

232

to w sumie da ziaren. Z dokładnością odnotowywał też przychody pie­

niężne ze swoich majątków.

W zakresie prac technicznych interesował się budową statku wod­

nego i podwodnego. K onstruował maszyny do ściągania wody z po­

wietrza, prania bielizny i karczowania krzaków oraz lepił ule z gipsu.

Rzewuski w ykazyw ał w iarę w różdżkarstwo. Jego zdaniem różdżka

może pochodzić z różnych gatunków drzew, ale nie każdy człowiek

posiada siłę magiczną (on także jest jej pozbawiony). Podał, że mocą

czarodziejską został obdarzony przez n aturę jego adiutant, generał Mi­

chał Kobyłecki, w którego rękach, „skoro on nogę n a żelazie postawi,

gwałtem różdżka idzie w dół, a gdy nogę zdejmie z żelaza, różdżka

w górę się podnosi”.

Dziennik alchemiczny rzuca także światło na zainteresow ania kaba­

listyczne Rzewuskiego. Szóstkę uw ażał on za liczbę magiczną, co doku­

mentował następująco: tego dnia (szóstego w tygodniu, a więc w sobotę)

zm arły znane osobistości, jak im peratorowa, król Stanisław August,

feldm arszałek rosyjski A leksandr Suworow, członek petersburskiego Ko­

legium Spraw Zagranicznych A leksandr Bezborodko i inni.

Pochłonięty alchem ią Rzewuski zdawał się jakby nie dostrzegać tego,

co działo się w kraju. Legiony polskie nie w yw arły na nim większego

wrażenia. Jednak chociaż do dzieła legionowego odnosił się z niechęcią,

ocenił bardzo wysoko w ydany w 1805 r. wiersz Cypriana Godebskiego

Do Legionów polskich:

M in ęło la t d w a d zieścia , jak m i się n ie dostało czy ta ć w iersza ta k p ięk ­ nego, ja k je st W. P a n a Do Legionów polskich. M ów ię to bez p od ch leb stw a,

bo u sta m o je n igd y się p o d ch leb stw em n ie sk a la ły . M ów ię tu sam ą p raw d ę, b o m ó w ię bez n a d ziei żad n ych od W. P an a d zięk ó w w tej m ierze jak o c z ło ­ w ie k n iezn a n y i dać się znać n ie szu k a ją cy [...], la ta m i n ach ylon y, szukam na sch y łk u d n i m oich osłod y ostatk u życia m ego, który ju ż ojczyźn ie p o św ięcić n ie m ożna [...]. W yznam szczerze, iż żaden z u tw o ró w ty le m i słod yczy, ile w iersz W. P a n a Do Legionów, n ie p rzyn iósł [...] 8.

Tak więc poetyckie podsumowanie nadziei i rozczarowań związanych

z tragicznym i dziejami Legionów zafascynowało Rzewuskiego. Utwór

„barda Legionów” przyjął entuzjastycznie.

U schyłku życia dał także Rzewuski dojść do głosu swej muzie poe­

tyckiej. Nie były to jednak wiersze frywolne, jak zwykło się sądzić i jak

można przeczytać w Pam iętnikach Józefa Drzewieckiego: „Sew eryn

Rzewuski dostarczał rubasznych śpiewów”, które „często ogałacały z mło­

dzieży poważne zamkowe w ieczory”. Za to „jako domowego nieraz [go]

kobiety połajały” 9. Można by myśleć, że eks-hetm an był rzeczywiście

tw órcą takich wierszy. Ale czy na pewno o nim tu mowa? K ontakty

8 S. R z e w u s k i , Uwagi nad w ierszem „Do Legionów polskich”. A rch iw u m

S a n g u szk ó w na W aw elu , rkps 8, teka 24/3.

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O

233:

autora Pam iętników z targowiczaninem są mało prawdopodobne. Józef

Drzewiecki, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, pisze o spotkaniach

z Rzewuskim w 1795 r. w Zasławiu, gdzie — jak wiadomo — wówczas

eks-hetm ana nie było. Chodzi zatem zapewne o przebywającego na tym

terenie Wacława Sew eryna Rzewuskiego, późniejszego autora Pytań

do rozwiązania, szefa szwadronu husarii węgierskiej.

Z twórczością obsceniczną Seweryna Rzewuskiego łączono dwa w ier­

sze: Rada dla m ężów i O tęgości wieku, które zostały zapisane na po­

czątku XIX stulecia, a obecnie znajdują się w Bibl. PAN w K rakowie

(rkps 615, s. 452—453). Utwory te sygnowane są nazwiskiem Sew eryna

Rzewuskiego. Sprawę autorstw a pierwszego z tych obscenów rozwiązał

Roman Kaleta, ustalając, że jest ono pióra Wespazjana Kochowskiego

i nosi ty tu ł O kornutach za żo n a m i10. Autorstwo drugiego wiersza w dal­

szym ciągu budzi wątpliwości. Seweryn Bukar przypisał go Adamowi

Naruszewiczowi. Ignacy Chodźko ogłosił ten utw ór pt. Miłosne koro­

wody, w yrażając domniemanie, że autorem tej „dawnej piosenki” mógł

być „jakiś p raktykant [...] miłosnych korowodów”, znający „dobrze

periody i przem iany ludzkich w tym względzie kolei”. K aleta nie w y­

klucza, iż jest to przeróbka jakiegoś wiersza z literatu ry obcej, być może

francuskiej n . W dorobku poetyckim Seweryna Rzewuskiego tak fry -

wolny wiersz byłby czymś wyjątkowym. Ponieważ podczas kw erend

archiwalnych prowadzonych w celu zebrania wszystkich prac Rzewu­

skiego nie natrafiono na żaden ślad tego wiersza, przypuszczamy, że

spod innego wyszedł pióra.

Z całą pewnością natom iast z ostatniego okresu życia Rzewuskiego

pochodzą trzy utw ory: R y tm w iekow y z opisaniem c za su 12, Z b ytek

w e w szystkim s zk o d liw y 13 i Odpowiedź przez Sew eryna Rzewuskiego

[na „Wiersz do A n e ty ” przez Starzyńskiego] 14.

Pierw szy z nich najprawdopodobniej powstał w roku rozpoczynają­

cym nowe stulecie, co sugeruje m.in. sformułowanie „rytm wiekowy”.

10 Sensacje z daw n ych lat. W yszukał i sk om en tow ał R. K a l e t a . W yd. 2y u d osk on alon e i poszerzone. W rocław 1980, s. 179.

11 S. B u k a r , Pamiętniki. D rezno 1871, s. 165— 166. — I. C h o d ź k o , Próby nowego dykcjonarza. W ilno 1875, s. 21. — R. K a l e t a , A negdoty i sensacje obycza­ jo w e w ie k u Oświecenia w Polsce. W arszaw a 1958, s. 298—299.

12 Poezje S ew ery n a hrabi R z e w u s k i e g o , hetm ana polnego koronnego. B ibl. O ssolineum , rkps 851 I, s. 62— 71. Jest to kopia, którą S. L u b i c z J a s z o w s k i , autor krótk iego w stęp u poprzedzającego Poezje, przekazał B ibl. O ssolineum w e L w o w ie w 1833 roku.

13 A rch iw u m P odhoreckie, rkps 7 (kopia z popraw kam i autora): w. 41 — sk reślo n o „obcą”, nadpisano: „ w ielu ”, w . 42 — zam azano „ w ielk o ść”, dopisano: „sław a”. P onadto obok strofy 5 (po praw nej stronie) p oeta podał a ltern a ty w n y tek st d w u w iersza 41—42: „W ielu m ałością zyskana / W ielkość w y n io sła go nad lu d z i”.

2 3 4 K R Y S T Y N A M A K S IM O W IC Z

Realia zaw arte w wierszu dotyczą la t 1793— 1800. Poeta naw iązuje do

ścięcia Ludwika XVI i rządów przywódcy klubu jakobinów, Robes-

pierre’a. W utworze są aluzje do powstania kościuszkowskiego. Jedno

ze sformułowań w iersza Rzewuskiego porównać można z M azurkiem

Dąbrowskiego :

J u ż dziś zg in ęła P o lsk a z im ien iem , Ju ż dziś jej n ie m asz n a ziem i.

Ponadto poeta naw iązał do internow ania Piusa VI, który wcześniej

dał się poznać jako przeciw nik Wielkiej Rewolucji Francuskiej, potem

był sprzym ierzeńcem koalicji antyfrancuskiej, a po ogłoszeniu przez

Francuzów w Rzymie republiki w 1798 r. został przez nich osadzony

w Valance nad Rodanem. Słowa zaś poety „Następca Piotra obrany”

w skazują na czas pow stania utw oru już po obraniu Piusa VII, tj. po

18 III 1800.

Poem at m a ch arakter refleksyjno-polityczny. W pierwszych 15 stro­

fach zaw arto ogólną refleksję nad przem ijającym czasem, co stanowiło

ulubiony m otyw poetów barokowych. Motyw czasu został wprowadzony

przez Rzewuskiego na zasadzie kontrastu: wzrost—upadek, radość—

smutek, przyczyny—skutki, dajesz—odbierasz, zasługi—winy, dzień—

noc, pogardy—poklaski, cnoty—zdrady, jawisz się — mijasz, wszędzie

przytom ny — nigdzie nie widziany.

W drugiej części utw oru poeta ukazuje obraz nieszczęść, jakie przy­

nosi z sobą czas. Są to pomordowani i zdetronizowani królowie, rewo­

lucje naruszające praw a i kasata zakonu jezuitów. Największe zło przy­

pisuje autor ruchom wyzwoleńczym. Już rewolucja francuska w yw ró­

ciła stary porządek św iata i doprowadziła do ścięcia Ludwika XVI.

Potem jakobinizm francuski przejęli Polacy. Egzekucje, jakie odbywały

się w Polsce, napaw ały poetę lękiem. Za ten przejaw jakobinizm u W ar­

szawa musiała zapłacić przelew em krwi.

Obraz nieszczęść zam yka apostrofa do czasu nowego, który — jak

sądzi autor — nieść będzie z sobą dni szczęśliwe.

Trzecia część poem atu m a charakter wizyjno-prognostyczny i za­

czyna się słowami:

W idzę od m ien n ą w szech rzeczy postać, G iną bunt, m ordy, p oczw ary, N ic się z za k a łu n ie m oże zostać, K tórym się m azał w ie k stary.

A utor przew idyw ał wskrzeszenie zakonu jezuitów, mając zresztą ku

tem u powody. Znał stosunek K atarzyny II do breve papieskiego z dnia

21 VII 1773, znoszącego to zgromadzenie zakonne. Odrzucając bullę

papieską cesarzowa powołała się na now y artykuł tra k ta tu z Polską

zawartego, zapew niający status quo w spraw ach religii. Kolegia jezuic­

kie na Białorusi m iały przetrw ać aż do przyw rócenia zakonu w 1814

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O 2 3 5

roku. Nadzieję restytuow ania zakonu Rzewuski budował prawdopodob­

nie na pomyśle Paw ła I dotyczącym oddania całej oświaty jezuitom,

pomyśle zresztą nie zrealizowanym z powodu śmierci papieża Piusa VI.

Dopiero nowy papież Pius VII bullą z dnia 7 VIII 1814 przywrócił za­

kon jezuitów, a więc już po śmierci poety.

Rzewuski przewidywał także rozwój nauk, które w inny ujawnić

tajem nice natury. Stał u progu wielkich odkryć, stąd sugestia zainte­

resowania się wiedzą teologiczną i mistyczną.

W strofie:

W idzę, jak drogie B urbonów plem ię, L u dw ik, z sw ych d zied zictw w ygn an y, W raca się p an em w łasn ej sw ej ziem ie

W w ien iec k rólew sk i przybrany,

— przepowiadał powrót dynastii Burbonów we Francji, co ziściło się

po śmierci autora. Rzewuski do końca życia pozostał w ierny Burbonom.

Silnie też akcentował swój związek z A ustrią i sojusz rosyjsko-austriac-

ki, z którym wiązał nadzieje na odzyskanie niepodległości Polski. Nie­

ubłagany w stosunku do rewolucji francuskiej, Paweł I w r. 1798 w y­

powiedział Francji wojnę, do czego w niemałym stopniu przyczyniła się

spraw a Malty. Im perator rosyjski objął protektorat nad zakonem kaw a­

lerów maltańskich, a z końcem 1798 r. (a więc już po zajęciu M alty przez

Napoleona) ogłosił się naw et jego wielkim mistrzem. Poeta, gorący

zwolennik monarchii Burbonów, apoteozował również Franciszka II,

który rozpoczął w ojny z Francją rewolucyjną i napoleońską. Cesarz ten

i jego politycy wyznawali program, że A ustria w inna przewodzić całej

Europie w walce przeciwko Francji spod znaku Robespierre’ôw i Na­

poleonów.

Wyrazem nadziei na klęskę Napoleona jest oda Z b ytek we w szystkim

szkodliw y. Czas powstania wiersza należy wiązać z wystąpieniem Rosji

przeciw Francji w 1799 roku. Z pewnością Rzewuski pisał go w atmo­

sferze odnoszonych sukcesów nad wojskami Bonapartego (od kwietnia

do sierpnia 1799 roku); po sierpniu byłoby to raczej niemożliwe, gdyż

we w rześniu tego roku dowódca francuski A ndré Masséna pobił rosyj­

ską arm ię Renu dowodzoną przez generała A leksandra Rimskiego-Kor-

sakowa.

Poeta oddał w wierszu nastroje anty napoleońskie, motywując nie­

chęć do Napoleona swoiście pojmowanymi względami moralnymi. Wy­

łożył pseudonaukową doktrynę na tem at szczęścia, tkliwości i zbytku.

Zgodnie ze swą pozbawioną metafizyki koncepcją dotyczącą porządku

św iata odrzucił te pojęcia. Szczęście okazuje się ulotne, nietrwałe. Zbyt­

nia tkliwość, zwłaszcza uczucie żalu, niszczy człowieka, zbytek zaś pro­

wadzi do szaleństwa i rozpaczy. Zwodnicza jest też sława. N admierna

pogoń za zdobyciem rozgłosu kończy się przegraną. Poeta wyznaje więc

zasadę um iaru, ujm ując go w kategoriach postaw moralnych. Tworzy

2 3 6 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

w łasny system wartości i ocen, którem u nie daje podporządkować się

postępowanie Napoleona, kryjącego się w wierszu pod kryptonim em

Kors, a więc K orsykanin. Ten wielki wódz, „gromiący św iat”, goniący

za rozgłosem, w oczach poety jest „m ałym człowiekiem” i „zbójcą”

żądnym morderstw . Wielka zuchwałość Napoleona musi doprowadzić go

do upadku:

[...] gd y K ors p y szn y w zabory Europą n a zb y t zaw ład n ie, Z m iana w n e t p ójd zie koleją, S zczeb le się pod n im za ch w ieją I że zb yt w y la zł, upadnie.

Twórczość poetycka Rzewuskiego prawdopodobnie zamyka się krót­

ką odpowiedzią na W iersz do A n e ty Starzyńskiego. Powstanie owej

4-wersowej odpowiedzi wiążemy z początkiem nowego stulecia. Stani­

sław Doliwa Starzyński, autor wpisu do sztam bucha bliżej nie określo­

nej Anusi, m usiał mieć kontakty z Rzewuskim, na co może wskazywać

fak t dzierżawienia przez niego dóbr Rzewuskich klucza sawrańskiego.

Najwcześniejsze wiersze Starzyńskiego datuje się na rok 1801. Już

w tych pierwszych utw orach Starzyński dał się poznać jako libertyn.

A taki na jezuitów, antyfeudalizm , nienawiść do magnaterii, w śród któ­

rej nie sposób znaleźć bohatera pozytywnego — stają się w poezji Sta­

rzyńskiego spraw am i pierwszej wagi. Wreszcie zmierzanie autora do

ateizm u musiało wyzwolić w Rzewuskim niechęć do tego libertyna. Nic

dziwnego, że kiedy Starzyński napisał W iersz do A n e ty :

D o p ięk n ej A n u si sztam b u ch a P rzyp isać się czart m n ie ku si, L ecz czarta k to k o lw ie k słu ch a, Z aw sze fig la sp łatać m usi, A n io ł m i zaś szep cze w ucho, G aniąc zu ch w a ło ść poecie, I m ów i: po co ty, m ucho,

C hcesz się ść na k w ia tó w bu k iecie? 15

— Rzewuski wystosował kpiącą odpowiedź 16, oceniając wiersz jako lichą

błahostkę.

Po roku 1800 Rzewuski coraz bardziej odsuwał się od polityki. W no­

wej sytuacji politycznej zapomniał o rodzinnym testamencie, nakazują­

cym mu strzec wolności Rzeczypospolitej. W sporządzonym przez siebie

testam encie przestrzegał swego jedynego syna Wacława:

S yn a m ego W ień czy sła w a [!] zak lin am na m iłość o jcow sk ą, aby P anom sw o im w ie r n y był; do źle m y ślą cy ch , gd yb y ja c y b y li, n ie w iązał się, a tym bardziej do ja k ieg o sp isk u , b u n tu lub rew o lu cji. Już P o lsk i n ie m asz, ta k się i® Wiersz do A n ety, p rzez Starzyń sk iego. Jw .

ie O dpowiedź p rze z S ew e ryn a Rzewuskiego [na „Wiersz do A n e t y ” przez S ta­

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O 2 3 7

Panu B ogu podobało. P rzyjm ijm y w yrok Jego ze sch ylon ą głow ą. M ając po­ zycję w A u strii i R osji, zostaliśm y p oddanym i dw óch cesarzów , w in n iśm y im w iern ość, a unikać tego w szystk iego, co b y w iern ość naszą, przysięgę, słow o szla ch eck ie Panom n a szy m dane, a zatem cnotę i honor nasz kaziło [...]17.

Nie przekazał więc Seweryn politycznego testam entu dziada, Stani­

sława M ateusza Rzewuskiego, swemu jedynakowi.

Ten „w ierny poddany” dwu cesarzy chętnie wyjeżdżał z Wiednia

za „kordon rosyjski” 18. W październiku 1801 był w Kijowie 19, a w m ar­

cu 1802 gościł w Petersburgu. 13/25 marca odwiedził Stanisław a Trem­

beckiego 20. Obaj interesowali się skróceniem biegu D niepru do Morza

Czarnego. O korzyściach w ynikających z połączenia kanałem Bohu

z Morzem Czarnym pisał Trembecki: „gdyby się szczęśliwie udało, U kra­

ina, Podole i wschodni Wołhyń przynajm niej potrojony miałyby przez to

dochód” 21. Ponieważ Rzewuski posiadał na tych terenach swoje dobra,

nic dziwnego, że zależało mu na połączeniu Dniepru z Bohem. 21 X udał

się w drogę powrotną do Wiednia i w tym czasie użalał się na zły stan

swego zdrowia 22.

Od tej pory coraz więcej czasu poświęcał swemu synowi Wacławowi.

Szczególną troskę wykazywał o właściwy dobór nauczycieU dla niego.

U jaw niający uzdolnienia lingwistyczne Wacław pod kierunkiem m en­

torów szybko opanował język rosyjski, niemiecki, francuski i angielski.

Uczył się też języków orientalnych. U księdza Antoniego A rydy pobie­

rał lekcje języka arabskiego, a na naukę tureckiego chodził do profesora

Józefa Hammera. Jednak ojciec nie akceptował w pełni zainteresowań

orientalnych syna. Aby ustrzec go przed tym i skłonnościami, oddał go

do oficerskiej szkoły w Wiener N eustadt i wyznaczył mu karierę woj­

skową lub dyplomatyczną. Wkrótce okazało się, że syn zawiódł oczeki­

w ania ojca. Został sławnym „Emirem” .

Rok 1805 należał w mniemaniu Rzewuskich do najśw ietniejszych

w stolicy naddunajskiej. Ich syn Wacław zawarł wówczas związek m ał­

17 T estam ent Sew eryn a Rzewuskiego, 10 II 1801 w Wiedniu. W ypis z „Ksiąg

ziemskich powiatu Winnickiego” roku 1812, miesiąca Januarii, ósmego dnia, s. 123—

133. A GAD ( = A rch iw u m G łów ne A k t D aw nych), zbiór Czoł., sygn. 3205.

18 Zob. lis t S. R z e w u s k i e g o do niezn an ego adresata, 1801, brak daty d zien ­ nej. B ibl. Jagielloń sk a, rkps 6147.

14 Zob. L. R z e w u s k i , Kronika podhorecka. 1706—1779. K raków 1860,s. 100— 101.

20 Zob. lis t S. T r e m b e c k i e g o do T. W itskiego, z 13/25 III 1802, z P eters­ burga (w: Listy. O pracow ali J. K o t t i R. K a l e t a . T. 2. W rocław 1954, s. 156):

„Ten b ilet za częty pisać o p iątej, a skończony o d ziesiątej w nocy przerw an y b ył d la p rzytom n ości u m n ie JW. h etm an a R zew u sk ieg o ”.

21 L ist S. T r e m b e c k i e g o do A. J. C zartoryskiego, z 5/17 IV 1802, z W i­ teb sk a. Jw ., s. 171.

23 In form ację zaczerp n ięto z rękopisu W ykaz str at w czasie rewolucji ponie­ sionych w zw iązku z pretensja m i skarbu cesarskiego, 21 octobris 1802, Wilno (Bibl.

2 3 8 K R Y S T Y N A M A K S IM O W IC Z

żeński z Rozalią Lubomirską, córką Aleksandra, kasztelana kijowskiego,

i Rozalii z Chodkiewiczów, zgilotynowanej w Paryżu. W uroczystości

weselnej uczestniczyło ponad tysiąc par z najlepszego towarzystwa. Sale

pałacu W allenburg jaśniały światłem tysięcy świec. Sew eryn Rzewuski

zaprezentował się wówczas w cudzoziemskim stroju o jaskraw ych bar­

wach, ozdobionym orderam i 23.

W tym samym roku uczestniczyli Rzewuscy w balu w ydanym przez

marszałkową Lubom irską z okazji mianowania żony Sew eryna damą

O rderu Gwiaździstego. W uroczystości wzięli udział członkowie rodziny

cesarskiej, jako że łączyły Lubomirską z dworem bliskie stosunki 24.

18 II 1809, w dzień świętej Konstancji, patronki żony Seweryna,

odbył się na jej cześć wieczór muzyczny u Rzewuskich z udziałem

śpiewaków tyrolskich. Wysłuchano wówczas z entuzjazmem arii w yra­

żających całkowite oddanie dla monarchii i nienawiść do Napoleona.

Dzień 12 V 1809 przeżył Rzewuski jako osobistą klęskę. Napoleon w kro­

czył tryum falnie do Wiednia, Rzewuski zaś wyjechał do swej m ajęt­

ności Holaki n a Wołyniu i do W iednia powracał już tylko na krótko,

najczęściej w ważnych spraw ach rodzinnych, np. w celu udzielenia

błogosławieństwa swej córce Izabeli, która wchodziła w związek m ał­

żeński z Ferdynandem W aldsteinem 25. Właśnie w czasie przygotowań

do kolejnego pow rotu z Wołynia do W iednia nastąpiła śmierć Rze­

wuskiego.

Dotychczasowe stw ierdzenia historyków literatury, jakoby zgon miał

miejsce w Wiedniu, są b łę d n e 26. Na podstawie ówczesnej prasy oraz

przekazów rękopiśm iennych można stwierdzić, że Rzewuski zm arł na

Wołyniu w S tarym K onstantynow ie (Starokonstantynowie), o czym rów ­

nież zaświadcza Stanisław Jaszowski we w stępie do zbioru poezji h et­

m ana 27. S tary K onstantynów stanowił własność Rzewuskich od 1800 r.

(został im darow any przez m arszałkową Lubomirską) 28.

Udało się również ustalić datę dzienną śmierci Rzewuskiego. 2 II

1812 „Gazeta K rakow ska” (nr 10) doniosła:

Śm ierć za sk oczyła go [tj. S e w ery n a R zew u sk iego], gdy ch ciał z dóbr sw oich w R osji do z w y cza jn eg o b a w ien ia m ia sta W iednia p ow rócić dnia 11 grudnia p rzeszłego roku.

Według kalendarza gregoriańskiego śmierć nastąpiła 29 XI 1811, co

poświadczył substytuow any pełnomocnik Konstancji Rzewuskiej — Fe­

23 Zob. J. B r z o z a , E m i r R z e w u s k i. W arszaw a 1969, s. 13. 24 Zob. M a j e w s k a - M a s z k o w s k a , op. cit., s. 289.

85 S. P o d h o r s k a - O k o ł ó w , B o h a te r w i e l k i e j p r z y g o d y . W arszaw a 1960, s. 85.

28 N o w y K o r b u t , t. 6, s. 133.

27 S. L u b i c z J a s z o w s k i , w stę p w: P o e z je S e w ery n a hrabi R z e w u s k i e ­ g o [...], s. 2.

SC H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O

23&

liks Długoborski, przeprowadzający podział m ajątkow y po zm arły m 29.

Pogrzeb odbył się w Starym Konstantynowie. Nie było ceremoniału,

jaki zazwyczaj towarzyszył grzebaniu hetmanów. Nie łamano buławy,

o rozszerzenie prerogatyw której tak usilnie dawniej zabiegał, a której

potem został pozbawiony za porzucenie swej godności w kraju. Nie

rozbijano też tarczy herbowej. Trum na zapadła się z hukiem w pod­

ziemia. Takiego skromnego pogrzebu życzył sobie sam Rzewuski, który

w 25 punkcie swego testam entu zapisał:

Pogrzebu p yszn ego żadnego n ie chcę, ale ch cę być ja k najsk rom n iej p o­ ch ow an y. Co m a się dać na pom pę, n iech się da na m szę i u b o g ic h M.

Zwłoki Rzewuskiego spoczęły w kościele Kapucynów w Starym Kon­

stantynowie, a 16 I 1812 w metropolitalnym kościele Sw. Szczepana

w Wiedniu odprawione zostały uroczyste egzekwie za zmarłego 31.

Hetmanowa po śmierci małżonka zarządziła w całym domu surową

żałobę. Zamieszkała w Starym Konstantynowie. Na mocy testam entu

odziedziczyła po mężu fortunę: starostwo kowelskie z 10 000 dusz płci

męskiej, klucz sawrański na Podolu, przynoszący znacznie większe do­

chody niż Kowelszczyzna, klucz starokonstantynowski, obejmujący S tary

K onstantynów i cztery wioski, oraz Podhorce. M ajątek ten pomnożył

się jeszcze po śmierci jej matki, księżnej marszałkowej. W roku 1815

odziedziczyła po niej rozległe dobra ziemskie. Żyła wszakże ponad stan.

Np. Eustachy Iwanowski opisał wielką rewię pod Starym K onstanty­

nowem, która odbyła się w 1818 roku. Uczestniczył w niej cesarz Ale­

ksander. G enerał adiutant cesarza, a zięć hetmanowej, Jarosław Potocki,

zajął się przygotowaniami i czynił honory domu. W uroczystości wzię­

ło udział kilkaset osób. Ściany sali balowej przybrane zostały w ar­

m atury, na których zaznaczono miejsca największych zwycięstw wojsk

rosyjskich w ostatniej wojnie z Napoleonem 32. Rzewuska przeniosła się

potem do Kamieńca Podolskiego i tam zm arła w 1840 ro k u 33.

W 30 lat po śmierci Seweryna Rzewuskiego przejeżdżająca przez

Wołyń w drodze do Odessy małżonka „Em ira” odwiedziła S tary Kon­

stantynów, który w tym czasie był już własnością wierzycieli ich rodu.

Stefania Podhorska-Okołów pisze:

K lasztor i k ościół K ap u cyn ów b y ł bardzo opuszczony w sk u tek ograniczeń i prześlad ow ań , jak ie rząd carski stosow ał na k resach w ob ec ku ltu k a to lick ie­ go. P an i R zew u sk a m ogła się sp od ziew ać w ie lk ie g o opuszczenia m iejsca, k tó re m iało b y ć m au zoleu m rodu. A le to, co zastała, przeszło jej najbardziej ponure

** A G A D , zbiór Czoł., sygn. 3292. 80 T e s t a m e n t S e w e r y n a R ze w u s k ie g o

81 Zob. „G azeta K ra k o w sk a ” 1812, nr 10, z 2 II.

*2 E. I w a n o w s k i , W s p o m n ie n ia la t m inio nych. T. 1. K raków 1876, s. 289— 290. ** Zob. M a j e w s k a - M a s z k o w s k a , op. cit., s. 26.

2 4 0 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

oczek iw an ia. W p odziem iu, za w a lo n y m starym i b aldachim am i, lich tarzam i, k a ­ ta fa lk a m i, sta ły d w ie tru m n y, jed n a zam k n ięta, jej szw a g ierk i W ald stein ow ej, druga — o tw arta, ze zw ło k a m i h etm ana. T w arz jego b y ła bardzo zm ieniona. P an i R zew u sk a pozn ała go od razu po rysach, po w ła śc iw y m m u w d zięczn ym ułożen iu g ło w y , n a w et po p o ch y ły ch ram ionach. C ałą jego postać osn u w ało jak b y le k k ie czarne p rzęd ziw o. P rzez tę sia tk ę b łyszczała tarcza z O rłem B iałym , rozpraszając m ro k i grob ow e **.

A N E K S

W iersze S e w e r y n a R zew u sk ieg o z o sta tn ieg o okresu jeg o życia

R Y T M W IE K O W Y Z O P IS A N IE M C Z A S U

O n iezm ierzo n y i d zieln y czasie, 0 n iew ścią g n io n y w tw y m locie, K om uż w ięc p ojąć istn o ść tw a da się,

K to zliczy tw o ic h zm ian krocie? 5 Ty w zro st, up ad ek , radość i sm u tk i

N a jed n y ch n ie s ie sz w c ią ż piórach, R odzisz p rzy czy n y , rod zisz i skutki,

S p rzeczn y i d ziw n y w tw y c h tw orach. Ty ż y c ie d ajesz i ty odbierasz

10 R zeczom b ez zasłu g i w in y ,

Moc tw ą na la ta c h i n a d n iach w sp ierasz, K tó ry ch sa m k rócisz godziny.

A le c ą c w śród d n ia, w śród n o cy cienia B ez zw rotu, k resu , spoczynku, 15 Ś w ia ta , czło w ie k a i p rzyrodzenia

Ś w ia d e k d zieł, m y śli, u czynku, W szęd zie p rzytom n y, n igd zie w id zian y,

J a w isz się w ten cza s, gd yś m inął, Od B oga ty lk o sam ego znany, 20 A zm y sł w sz e la k i zaginął.

Z iem i i krzew om p łodność odbierasz, T y i ob fitość w n ich m nożysz,

Ty w b a rw y stro isz k w ia t, z b a rw odzierasz, 1 coś zb ogacił — ubożysz.

25 T y sy p ie sz ta m y na m orskie brody, W ięzisz szero k ie w przód m orze, Ty b rzeg od słon ej usu w asz w o d y

I ją w y w o d zisz w p rzestw orze. Z atem gd zie naprzód głęb ok a tonią, 3I) G dzie prąd, gd zie w iry groziły, 84 P o d h o r s k a - O k o ł ó w , op. cit., s. 86.

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O 2 4 1

Tam się obfite w urodzaj b łonia Pod krojem pługa zja w iły .

G dzie zaś sk a listy brzeg m orsk ie w ały O dpierał sw y m i bokam i,

№ Tam w ie lk ie ło n o w ody rozlały, T am Z efir igra żaglam i. R ozciągnionym i bez granic piory

Z w iedzasz w raz w szy stk ie krainy, Jed n ych ze sobą k ró lestw w zrost skory, 48 A drugich ciągn iesz zw alin y.

Ty koisz g n iew y , żale, n iesn ask i, T y trw ożysz n iechęć i zw ady, W zniecasz pogardy, w zn iecasz poklaski,

U w ień cza sz cnoty i zdrady. 45 T y n iep am ięcią w ielk i czyn kryjesz,

T y w zbrodni zryw asz zasłonę, D obrych i sprośnych m ężó w w głaz ryjesz

Im ię i ścierasz w karbione.

Ty zdziałasz, że św iat, choć to się spiera, M Choć to d a lek ie od w iary,

Z apom ni n a w et i R obespierre’a, P oczw arę nad w sze poczw ary. A zbrodnie tego, czasie zb yt m ożny,

W iekam i tłu m iąc tyrana, и U taisz św iatu , że la ł bezbożny

K rew sw ego K róla i Pana. Przez w ie k n in iejszy tyry szyb k iem i

S ia ły po św ie c ie tw e skrzydła B un ty, p ow ietrze, trzęsien ie ziem i, M M ordy, p oczw ary, straszydła.

D w óch królów ręką bezbożną skutych, J ed en w śród igrzysk zabity, P ięciu z w ła sn eg o pań stw a w y zu ty ch

M ierzią w ie k w zbrodnie obfity,

w . 57: „ tyry” — kroki.

w . 61: „D w óch k rólów ręk ą bezbożną sk u ty ch ” — od 13 V III 1792 L u d w ik X V I i jego m ałżonka M aria A n to n in a b y li u w ięzien i w T em pie.

w . 62: „Jeden w śród ig rzy sk z a b ity ” — G u staw III, od 1771 r. król szw edzki, zam ord ow an y na b alu m a sk o w y m w nocy z 15 na 16 III 1792.

w . 63: „P ięciu z w ła sn eg o p a ń stw a w y zu ty ch ” — trudno u stalić, o których w ład cach tu m ow a. Mogą to być: S ta n isła w L eszczyń sk i — d w u k rotn y król polski, w r. 1709 zm u szon y do em igrow ania; P asq u ale P aoli (1725— 1807), m ian ow an y przez rew o lu cy jn y rząd fran cu sk i gubernatorem K orsyki. O skarżony przez K on ­ w e n t o p oglądy p raw icow e, oddał w y sp ę pod protektorat an gielsk i. Po odzyskaniu K orsyk i przez F rancuzów zm uszony został do sp ędzenia reszty życia poza o jczyz­ ną. Zm arł w L ondynie; L udw ik X V III — brat L udw ika X V I, w czasie m ałoletn ości L u d w ik a X V II ogłosił się regen tem . W 1795 r. u d ał się do W erony, gdzie po śm

2 4 2 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

65 A n a te czasy, w k tórych posoka L u d w ik a m ieczem się la ła , N ie śm ie człek pu ścić co nazad oka,

D usza w n im ca łk iem stru ch lała. P iu s ze sto licy P iotra p orw any,

W ielk i i życiem , i zgonem , B łagając B oga za sw e tyrany,

K ied y się sta w a ł ich plonem . Ż ycia dla trzody sw ej nieoszczęd n y,

L egłszy u G allów w n iew o li, 76 Ś w ia t p ra w o w iern y i św ia t obłędny

S trosk ał srogością sw ej doli. N au k ą lu d ó w ca łk iem zajęty,

A sw oją sła w n y w św ia t cały, Z gasłeś w tym w ie k u Z akonie św ięty 80 P e łe n i zasług, i ch w ały.

G orliw ość jest tw ą w in ą bez m iary, W róg tw ój jest każdy b ezw ierca, N ie m asz Cię, n ie m asz obrońców w iary!

I g ło w ę p od n iósł b lu źnierca. 85 R zućm y zasłon ę na sm u tn e d zieła

B łęd n ej z tym lo sem W arszaw y, K tóra od w śc ie k ły c h G allów przyjęła

Mord, srogość, zm ien n ość, u staw y. N ieszczęsn a! drogo b łęd y s w e płaci, 80 N iep ręd k o jęk i jej m iną,

S ieb ie i z sobą c a ły kraj traci, I gin ie w ła sn ą sw ą w iną.

Ta, która pod cnej w o ln o ści cien iem R osła lau ram i gęstem i,

ίδ Już d ziś zg in ęła P o lsk a z im ien iem , J u ż dziś jej n ie m asz na ziem i.

ci L u d w ik a X V II (zm. 8 V I 1795) em igran ci u zn a li go królem fran cu sk im . Po ob jęciu w ła d zy w e F ran cji przez N ap oleon a L u d w ik X V III p rosił o u m o żliw ien ie m u p ow rotu do ojczyzn y, a le N ap oleon o d m ów ił k ategorycznie; K arol X — z d y ­ n a stii B urb on ów , brat L u d w ik a X V I i L udw ika X V III. P o w yb u ch u rew o lu cji fran cu sk iej em ig ro w a ł z kraju. W K o b len cji sta n ą ł na c z ele em igran tów fra n ­ cu skich. P o n ieu d a n y m p o w sta n iu w W andei udał się do A n g lii, gd zie p rzeb yw ał do r. 1814; L u d w ik F ilip — na żądanie D yrek toriatu w y je c h a ł do A m ery k i (w F i­ la d e lfii w y lą d o w a ł w paźd ziern ik u 1796).

w . 65— 66: „posoka L u d w ik a ” — m ow a o ścięciu L u d w ik a X V I w dniu 21 I 1793.

w. 69: „Pius ze sto licy P iotra p o rw a n y ” — P iu s VI, obrany p apieżem 15 II 1775. W r. 1798 po ogłoszen iu przez F ran cu zów w R zy m ie rep u b lik i został u w ięzion y w S ien ie na okres trzech m iesięc y , a p o tem p rzew iezion y przez A lp y do Francji.

w . 74: „L egłszy u G a lló w w n ie w o li” — P ius VI b y ł in tern o w a n y przez F ran ­ cu zów w V alan ce, gdzie zm arł 29 V III 1799.

S C H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O 2 4 3

O, czasie! n iech już k lęsk ą sn ow an e D nie z w iek iem starym zaginą, N iech z w iek iem n ow ym szczęście czekane юс B arki tw e siln e rozw iną.

M ożnyś... lecz p rzecie n ie ty łeś m ożny, A b yś m ógł przestać być zm ienny, B y łeś zb yt srogi, m usisz być różny,

M usisz n ieść w szczęście w ie k plenny.

m A le m nie w ięcej n iźli człow ieczy J ak iś duch całk iem zajm uje, On m i z u k rytych w p rzyszłości rzeczy

Grubą zasłon ę zdejm uje.

W idzę odm ienną w szech rzeczy postać, 110 G iną bunt, m ordy, poczw ary,

N ic się z zakału n ie m oże zostać, K tórym się m azał wriek stary. W raca się pokój, a z nim nauki

Biorą w zrost dotąd w strzym an y, 115 Jaw ią n ajw ięk sze sk rytości druki,

R zeczy, ród, trw ałość i zm iany. Próżno natura pod ziem ią cedzi

K ruszce i drogie kam ienie, Już człek jej sk ryty podstępek śledzi 1ί0 I z onej d zieł spędza cien ie.

Już po pow ietrzu p łyn n ym człek w łodzi B ieży sw ą dolą, n ie w iatrów ,

Już jako sam chce, łodzią sw ą w odzi Ponad grzb iet A lp ów lub Tatrów . 125 I ten, na który przez setn e lata

Z w iedziony nieraz św ia t czeka, S taw a sam otn ik na w idok św iata

Z łożony ręką człow ieka.

W idzę, jak schodzą m gły z B oskiej w oli, ш Z b łęd n ych rozum ów spędzone,

Jak w sk rzeszon św ięty Zakon L oyoli R oznieca św ia tło zgaszone, Jak przez B ożego ducha zjednanie

N astępca P iotra obrany, 195 Siada na górnym on W atykanie,

Ł askam i B oga odziany, Jak ze sw ą trzodą do B oga w oła,

Jak łaski, której dostaje, N ajprzód na królów p och yłe czoła, 140 P otem na lu d y rozdaje,

w . 131: „w skrzeszon św ię ty Zakon L o y o li” — kasata zakonu jezu itó w (zał. w 1534 r. przez I. L oyolę) n astąp iła w 1773 roku. Z akon ten został rew in d y k o w a n y p rzez P iu sa V II w 1814 roku.

2 4 4 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

Jak dob rych k ró ló w pobożność św ięta Czci go zn iżon ym k olanem , Ja k sw ą potęgą króle, książęta Stoją za w ie lk im k apłanem , 145 A on d an ym i od Boga dary

L ud k oło k ró ló w grom adzi I sło d k im św ię te j w ęd zid łem w ia ry

L ud do w iern o ści prow adzi. W idzę, jak d rogie B u rb on ów p lem ię, łSe L u d w ik , z sw y c h d zied zictw w ygn an y,

W raca się p an em w ła sn ej sw ej ziem ie W w ie n ie c k ró lew sk i przybrany, J a k B ogu d om y św ię te otw iera,

Jak zbrodnie i m ord ukraca,

156 J a k tron fra n cu sk i na szla ch cie w sp iera, B la sk od n iej b ierze, b la sk w raca. W idzę, jak P a w e ł z F ran ciszk iem razem ,

D usze d w ie w w ielk o ść przybrane, G odnym szla ch etn y ch serc ich ukazem 180 C ieszą P o la k i strosk an e,

J a k w ię k si nad b la sk sw y ch m a jesta tó w , W zniósłszy się oba nad człeka, W racają im ię i kraj Sarm atów ,

A P ru sak na n ich narzeka.

ш T ak [to] z d w óch k rólów serc w sp a n ia ło ści P olak w p ó łm a rtw y w n e t ożył,

T ak sw ej F ra n cisze k z P a w łe m w ielk o ści O statn ie p iętn o położył.

O D A

Z B Y T E K W E W S Z Y S T K IM SZ K O D L IW Y

S zczęśliw o ść obca b u rzliw y m , O bca w ozięb łość ok u tym ,

N ie m ieszk a w sercu zb yt tk liw y m , A n i z tk liw o śc i w y zu ty m .

• P od O sią P ółn ocn ą św ia ta W ień có w k w ie c isty c h n ie sp lata Z iem ia zam rozem strętw io n a ,

w . 150: „L udw ik, z sw y c h d zied zictw w y g n a n y ” — L u d w ik X V III.

w . 157: „ P a w eł z F ra n ciszk iem ” — P a w e ł I, car ro sy jsk i (1796— 1801); F ra n ­ ciszek II J ó z e f K arol, cesa rz n iem ieck i w la ta ch 1792— 1806, od r. 1804 cesarz a u striack i (jako F ra n cisze k I).

w . 164: „A P ru sa k na n ich n a rzek a ” — poeta m a za złe P ru som ich n egocjacje z N ap oleon em , p row ad zon e po z w y c ię stw ie F ran cu zów nad R osjan am i w e w rześn iu 1799. N a p o leo n o w i ch od ziło o p o k o n a n ie A u strii. W zw iązk u z ty m p ru sk i m in ister C h ristian v o n H au gw itz to czy ł z F ran cu zam i ż y c z liw e rozm ow y.

SC H Y Ł E K Ż Y C IA S . R Z E W U SK IE G O

₂₄₅

A gdzie E kw ator żar m iota, Tam pól afryck ich sp iek ota 16 N iszczy najlep sze nasiona.

T k liw ość za letą jest serca, Ona szczęśliw ość w nas m noży, A le z n iej w n e t jest m orderca, G dy się zb y t w sercu rozłoży. 38 W ciągu d n i krótkich człow ieka

Z m niejszą słod yczy nas czeka, Z w ięk szą goryczy los czarą. P iją c żółć gorzką, choć srodze, G dy żalom puścim zbyt w odze, 20 P ad n iem tk liw o ści ofiarą.

Z bytek jest w żalach rozpaczą, Z bytek w radościach szaleń stw em , Z byteczną m iłość krw ią znaczą D usze znużone m ęczeństw em . 26 Ł u k nazbyt ciągn ion się zw in ie,

Strzała cel ch yb i lub m in ie I próżno b ęd zie puszczona, A gdy c ięc iw a zbyt w olna, Strzała dojść celu niezdolna *° P ad n ie przed celem spodlona.

Z bytnie szukając Kors sław y, P rzedm iot sw ój ch yb ił i m inął, Zbrodnią chcąc uróść m ąż krw aw y, Z gubił się na czci i zginął.

Tę rękę, którą św ia t grom ił, K tórą zgiełk G allów poskrom ił, N iew in n ą skoro krw ią zm azał, L ed w ie sw e sp ełn ił katow n ie, M ąż w ie lk i sk rył się raptow nie, 48 Zbójca się ty lk o ukazał.

W ielu słab ością zyskana W zniesła go sła w a nad ludzi, L ecz z b lisk a lep iej dojrzana, Z n iknęła i św ia t nie łudzi, 45 T ak k ied y słoń ce zachodzi,

K arzeł sw y m cien iem w y w o d zi P ostać olbrzym ią z daleka,

w . 8: „E kw ator” — rów nik.

w . 36: „zgiełk G a lló w p osk rom ił” — m ow a o zam achu stan u w d n iu 9 X I 1799. w . 39: „Mąż w ie lk i sk ry ł się ra p to w n ie” — po zam achu stanu od w róciło się od N ap oleon a w ie lu ludzi, o k tórych w zględ y zab iegał przed dojściem do w ładzy. O pozycja ta b yła w y ra zem niepokoju, jaki budziła sk u teczność m etod rządów d yk ­ tatorsk ich . K ied y okazało się, że N ap oleon n ie utoru je L u d w ik ow i X V III drogi do W ersalu, a ty m sam ym n ie zam ierza odrestaurow ać m onarchii, zrodziła się — zarów n o w środ ow isk u rojalistów , ja k i jak ob in ów — m y śl dokonania zam achu na N apoleona.

2 4 6 K R Y S T Y N A M A K SIM O W IC Z

Lecz gdy człek zbliży sw e kroki, Widzi spragniony bez zwłoki 60 W ielki cień małego człeka.

Upadek obok jest zbytku, Szczęście jak pow iew nietrwałe, Cios srogi niosą w pożytku Zamiary nadto zuchwałe. 65 Jeszcze dwa szczeble do góry,

Gdzie gdy Kors pyszny w zabory Europą nazbyt zawładnie, Zmiana w net pójdzie koleją, Szczeble się pod nim zachwieją *° I że zbyt w ylazł, upadnie.

O D P O W IE D Ź P R Z E Z S E W E R Y N A R Z E W U SK IE G O [N A „W IE R S Z D O A N E T Y ” P R Z E Z ST A R Z Y Ń S K IE G O ]

Co to za wiersz do sztambucha: Anuś, anioł, diabeł, mucha, Bukiet, poeta — Co tu rzeczy! Prócz Anusi — nic do rzeczy.