Widok Współczesny mieszczanin

369 Wspó³czesny mieszczanin

HUMANISTYKA I PRZYRODOZNAWSTWO 13 Olsztyn 2007

WSPÓ£CZESNY MIESZCZANIN

Marcin Zdrenka, Problem uniwersalizacji etosu mieszczañskiego, Wydawnictwo UMK, Toruñ 2003, ss. 337.

Mieszkañcy miast stanowi¹ liczn¹ grupê wspó³czesnych spo³eczeñstw, lecz ilu z nich okreœli³oby siê mianem mieszczan? To dostojne pojêcie, choæ w kulturze pol- skiej obarczone negatywnym skojarzeniem, ma swoj¹ historiê, która jak siê okazuje wiele mówi o moralnoœci cz³owieka miasta. I niekoniecznie wyznacznikiem owej po- stawy musi byæ tylko postaæ Dulskiej, do której to czêsto sprowadza siê rozumienie mieszczañstwa w Polsce. Mimo ¿e wspó³czeœni mieszkañcy miast kieruj¹ siê od- miennymi normami moralnymi, pytanie o genezê ich moralnoœci wydaje siê istotne i wa¿ne ze wzglêdu na poszukiwanie przyczyn zmian postawy moralnej mieszczanina.

Tytu³ ksi¹¿ki Marcina Zdrenki, Problem uniwersalizacji etosu mieszczañ- skiego, kieruje ku poszukiwaniom w przesz³oœci uzasadnienia postêpowania wspó³czesnego mieszczanina, a tak¿e ku odkryciu korzeni uniwersalnej etyki. Jak podkreœla autor, nie jest to proste i oczywiste wskazanie istoty moralnoœci miesz- czañskiej, jest to raczej próba odpowiedzi na pytanie o mo¿liwoœæ jej upowszech- nienia. To odniesienie do wspó³czesnoœci sprawia, ¿e ksi¹¿ka nie jest tylko ana- liz¹ historyczn¹, lecz w sposób szczególny odnosi siê do aktualnych problemów moralnych spo³ecznoœci miejskiej.

Prezentowana analiza etosu mieszczañskiego oparta zosta³a na refleksji Marii Ossowskiej – klasyka polskiej socjologii moralnoœci, badaczki moralnoœci miesz- czañskiej, oraz twórczoœci Alasdaira MacIntyre’a – wspó³czesnego angielskie- go historyka etyki. Autor ksi¹¿ki ma œwiadomoœæ odmiennoœci obu koncepcji ze wzglêdu na ró¿ne tradycje filozoficzne, podejmuje siê jednak próby ich syntezy.

Praca M. Zdrenki sk³ada siê z trzech czêœci. W pierwszej autor poszukuje klasycznego modelu moralnoœci mieszczañskiej. Ich fundamentem jest koncep- cja M. Ossowskiej. Druga czêœæ zawiera analizê diagnozy wspó³czesnej kultu- ry moralnej Alasdaira MacIntyre’a. Trzeci¹ czêœæ stanowi próba wielokierunko- wej syntezy obu koncepcji.

Autor rozpoczyna swoj¹ refleksjê od kwestii terminologicznych. Wyjaœnia i systematyzuje pojêcia moralnoœci, etyki, etosu oraz ethosu. Stara siê przy tym roz- wik³aæ niejasnoœci wynikaj¹ce z ich historii, ró¿norodnego zastosowania. Tego typu uœciœlenia wprowadzaj¹ ³ad istotny dla zrozumienia centralnego problemu ksi¹¿ki.

Metodologiczne wprowadzenie zaopatruje czytelnika w niezbêdne narzêdzia potrzebne do zrozumienia dalszych treœci. Autor, odwo³uj¹c siê do dziejów pojêæ,

370 Recenzje i omówienia

nie tylko przywo³uje dawne znaczenia, ale stara siê wypracowaæ rozumienie okreœlaj¹ce charakter przysz³ych rozwa¿añ.

Kolejn¹ kwesti¹ jest pytanie o moralnoœæ mieszczañsk¹, ale nie w ujêciu in abstracto, lecz z uwzglêdnieniem kontekstu historycznego, geograficznego i spo-

³ecznego. Odwo³uj¹c siê do wypracowanego przez Ossowsk¹ projektu moralnoœci mieszczañskiej, przywo³ane zostaj¹ trzy wzorce osobowe, dziêki którym mo¿liwe staje siê analizowanie etosu mieszczañskiego. Pierwszym jest Benjamin Franklin i charakteryzuj¹ce go zasady: pracowitoœæ, oszczêdnoœæ, dotrzymywanie umów;

drugim – Robinson Cruzoe (literacki bohater Daniela Defoe) i jego cechy szcze- gólne: pracowitoœæ, oszczêdnoœæ, cierpliwoœæ, opanowanie, uprzejmoœæ, ostro¿noœæ, uczciwoœæ; trzecim – Don Kichot i jego wiara w cnoty rycerskie. Z tych analiz wy³aniaj¹ siê dwa opozycyjne pojêcia: kupiec i gentleman. Ta konfrontacja, w któ- rej wygrywa moralnoœæ mieszczañska, ma ujawniæ ca³oœciowy program moralno-

œci. Autor dochodzi do wniosku, ¿e „mieszczañstwo wprowadza do kanonu mo- ralnego program, który nie tylko zwyciê¿a w wymiarze normatywnym z nakazami etyki rycerskiej, ale tak¿e, byæ mo¿e, rozsadza dotychczasowe ramy tego kanonu;

burzy i rekonstruuje ca³e uniwersum moralne europejskiej kultury” (s. 117). Wy- prowadza z tego wniosek o dynamice kultury moralnej, co uprawnia do dokona- nia rozró¿nienia na mieszczañstwo klasyczne i nowoczesne.

Kolejnym pojêciem, które wed³ug autora charakteryzuje mieszczan, jest re- sentyment. Ten w¹tek psychologiczny jest poruszany w kontekœcie koncepcji Maksa Schelera oraz w odwo³aniu do analiz Ossowskiej i Maksa Webera. Skut- kiem tego jest wyró¿nienie dwóch typów mieszczan: klasycznego bourgeois –

„cz³owieka wytwornego”, gentelmana oraz mieszczanina pospolitego, bêd¹cego w ci¹g³ej, nieustaj¹cej konkurencji ekonomicznej i aksjologicznej.

Wed³ug Marcina Zdrenki sposób, w jaki Alasdair MacIntyre interpretuje histo- riê, ma du¿e znaczenie dla teorii moralnoœci. Odwo³uje siê on do trzech odmiennych tradycji: arystotelizmu, tomizmu i marksizmu. Jego historia europejskiej etyki¹ ujaw- nia kryzys wspó³czesnej moralnoœci, wyrastaj¹cej z teologicznego myœlenia o dobru doby Oœwiecenia, do odkrycia którego przyczyni³ siê Fryderyk Nietzsche. Ta pro- wokacja prowadzi ostatecznie do pytania o charakter wspó³czesnej moralnoœci i tu

– jak s¹dzi M. Zdrenka – spotykaj¹ siê refleksje Ossowskiej i MacIntyre’a.

Trzecia czêœæ pracy jest najistotniejsza i koncentruje siê na pytaniu, czy mo- ralnoœæ mieszczañska siê upowszechnia? Autor akcentuje ponownie odmiennoœæ pogl¹dów Ossowskiej i MacIntyre’a. Podkreœla, i¿ termin „moralnoœæ mieszczañ- ska” nie jest dla nich wspólny. Ossowska zaznacza, ¿e nie mo¿na znaleŸæ uni- wersalnego projektu, bowiem istniej¹ ró¿ne typy moralnoœci mieszczañskiej, na- tomiast MacIntyre uwa¿a moralnoœæ mieszczañsk¹ za jedn¹ z tradycji w ramach

1 Autor przybli¿a problematykê trzech nastêpuj¹cych ksi¹¿ek MacIntyre’a: Dziedzictwo cnoty, Whose justice? Which rationality?, Three rival versions of moral enquiry Encyclopedia, Genealogy and Tradition.

371 Wspó³czesny mieszczanin

etyki cnót i tak¹ uniwersalnoœæ dostrzega. Tym, co ma stanowiæ wspólny mia- nownik i umo¿liwiæ porównanie, jest umiejscowienie tych koncepcji w ramach problemu mieszczañskiej etyki i jej statusu we wspó³czesnym œwiecie.

Ze wzglêdu na kierunek refleksji, M. Zdrenka formu³uje trzy nastêpuj¹ce za³o¿enia (s. 223-224):

1) Moralnoœæ mieszczañska, w swoim kszta³cie klasycznym, rozpoznanym przez Ossowsk¹, upowszechnia siê na gruncie wspó³czesnej kultury emotywistycznej (od Ossowskiej do MacIntyre’a);

2) Moralna kultura emotywizmu, mimo ¿e dostrzegana w pe³ni dopiero wspó³czeœnie, stanowi pierwotne Ÿród³o etosu mieszczañskiego (od MacIntyre’a do Ossowskiej);

3) Upowszechnienie siê pomys³u na bezwzglêdnie uniwersaln¹ moralnoœæ jest wspó³bie¿ne z procesami kszta³tuj¹cymi kulturê mieszczañsk¹ (od MacIntyre’a do Ossowskiej)².

W tak zaproponowanym ujêciu autor poszukuje odpowiedzi na pytanie o charakter wspó³czesnej moralnoœci mieszczañskiej. Centralnym w¹tkiem rozu- mienia tej kultury staje siê instrumentalizacja rozumu. Wspó³czesne myœlenie na ten temat sprowadza siê, wed³ug niego, do biurokracji, makdonaldyzacji (efek- tywnoœci, kalkulacyjnoœci, przewidywalnoœci, manipulacji). Dlatego dziœ „miesz- czañskie” znaczy po prostu „racjonalne instrumentalnie”, „efektywnie mened¿er- sko zarz¹dzane”, ale i „przes¹dne”, „uniwersalne” b¹dŸ „globalne”.

*

Oceniaj¹c pracê Marcina Zdrenki, wypada podkreœliæ jej intelektualn¹ rzetel- noœæ. Autor podejmuje kwestie wymagaj¹ce nie tylko teoretycznego rozeznania w etyce, lecz równie¿ w dziedzinach pokrewnych. Dojrza³oœæ samodzielnych przemy-

œleñ i wniosków dzia³a refleksyjnie na odbiorcê. Wywody autora uzmys³awiaj¹ z³o-

¿onoœæ podejmowanych kwestii i koniecznoœæ nieustannego zachowania dystansu.

O wartoœci ksi¹¿ki decyduje równie¿ erudycja autora. Wœród analiz i dociekañ nie zabrak³o licznych odwo³añ do literatury czy filmu, zatem moralnoœæ mieszczañska zosta³a wpisana w szeroki kontekst kulturowy. Odrêbnego zaakcentowania wyma- ga oryginalny styl pisarski autora, który wci¹ga i zarazem intryguje czytelnika.

Na uwagê zas³uguje estetyczna strona publikacji. Ok³adka nie tylko cieszy oczy, lecz jest doskona³¹ ilustracj¹ treœci zawartych w ksi¹¿ce.

Publikacja Marcina Zdrenki to wspó³czesna propozycja zarówno w wymiarze metodologicznym, jak i merytorycznym. Autor w duchu przytaczanego czêsto stwierdzenia „dziœ prawdziwych mieszczan ju¿ nie ma” rozprawi³ siê ze wspó³cze- snym s¹dem o kryzysie kultury mieszczañskiej, ukazuj¹c nie tylko obecnoœæ, lecz równie¿ dynamikê etosu mieszczañskiego.

Beata Zielewska-Rudnicka

2 Autor uzupe³nia te tezy wersjami s³abszymi.