jsft. 35 (1578). Warszawa, dnia 1 września 1912 r.

jsft. 35 (1578). Warszawa, dnia 1 września 1912 r. T om X X X I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC H ŚW IA TA".

W Warszawie: roczn ic rb. 8, kw artalnie rb. 2.

Z przesyłką pocztową r o czn ie rb. 10, p ó łr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d a k c y i „ W sz e c h św ia ta " i w e w sz y stk ic h k się g a r­

n iach w k ra ju i za g ra n ic ą .

R e d a k to r „W szech św iata* 4 p rz y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k a lu re d a k c y i.

A d r es R ed a k c y i: W S P Ó L N A Jsfe. 37. T elefon u 83-14.

F . A. F O R E L .

Dnia 8 sierpnia r. b. w Morges pod Lozanną zakończy! życie jeden z n a jb ar­

dziej zasłużonych przyrodników szw aj­

carskich, Franciszek Armand Forel (ur.

w 1841 roku w Morges). Rzadko zdarza się spotkać umysł tak wszechstronny;

rozmiłowany w przyrodzie, zwracał bacz­

ną uwagę na wszystkie je j przejawy, dzięki czemu mógł dokonać dzieła, z k tó ­ rym imię jego zostanie związanem na- zawsze: stworzyć nowy kierunek badań przyrodniczych, naukę o jeziorach, czyli limpologię. Oddzielne próby badań nad jeziorami były przedsiębrane oddawna;

oddawna poszczególni badacze zajmowali się fauną wód słodkich, nie widziano j e ­ dnak w tych badaniach wielkiego in te ­ resu, nie przypuszczając nawet, że mogą się one przyczynić do rozw;ązania za­

gadnień szerszych, ogólniejszych.

Odkrył to dopiero Forel. „Urodzony i w ychowany w Morges, nad brzegiem Lem anu — powiada on we wstępie do monografii „Le L em an “ — żyłem lat 50

w najściślejszej zażyłości z tym pięknym jeziorem, które chcę dzisiaj opisać. Wska­

zówki mego czcigodnego ojca wprowa­

dziły mię w badania naukowe; nie mia­

łem więcej jak 13 lat, gdy, z powodu archeologicznych odkryć budowli jezior­

nych kolo Morges, zaczął on mnie w ta ­ jemniczać w sztukę obserwowania i za­

dawania pytań przyrodzie; pod kierun­

kiem tego drogiego mistrza pracowałem dalej nad licznemi i różnorodnemi zagad­

nieniami, które jezioro, ten istny mikro- kosmos, stawia ciekawości ludzkiej; za­

chęcony i kierowany przez jego rady, po­

święciłem tym badaniom najlepszą część mej działalności na polu n auk przyrod­

niczych".

Z zapałem oddał się Forel badaniu ukochanego przez siebie jeziora, rozsze­

rzywszy następnie swe badania na inne jeziora Szwajcaryi i sąsiedniej Sabaudyi;

badał on nietylko florę i taunę tych j e ­ zior, lecz starał się również poznać fizy­

czne własności środowiska, w którym ta fauna i flora przebywa. J a k wszechstron­

nym był plan jego poszukiwań, wykaże najlepiej spis działów, zawartych w dziele

„Le L ćm an “ (3 tomy. Lozanna 1892,

1895 i 1904): geografia, hydrografia, g e­

596 WSZECHŚWIAT JMś 35 ologia, klimatologia, hydrologia, h y d ra u ­

lika, termika, optyka, akustyka, chemia, biologia, archeologia, nawigacya, rybo- łóstwo. Wiele z tych dziedzin było do­

tychczas nietkniętych, Porel więc musiał w tych w ypadkach sam w szystkie bada­

nia przeprowadzić. I w tych je d n a k działach, gdzie miał poprzedników, nie opierał się wyłącznie na w ynikach ich badań, lecz wszędzie podawał własne obserwacye i badania, wykazujące, że we w szystkich tych dziedzinach wiedzy czuł się ja k u siebie. Dzieło to stanowi wzo­

rową monografię limnologiczną, jakiej żadne inne jezioro nie posiada.

Dwie prace poprzedzające tę m onogra­

fię: „Materiaux pour servir a l’etude de la faunę profonde du lac L e m a n “ ogło­

szone w Bulletin de la societe vandoise des sciences naturelles (1874, 75, 76, 78 i 79), oraz „La faunę profonde des lacs suisses“ (Nouv. Mem. Soc. Helv. 1885), w których program w szechstronnych b a­

dań został poraź pierw szy przeprowadzo­

ny, stanowią epokę w dziedzinie limno- logii, gdyż od daty ich ogłoszenia ten kierunek badań zwrócił na siebie uwagę badaczów. „Nowej nauce, limnologii, dro­

ga została utorowaną, powiada Lam- p ert !) — mogła się ona rozwijać dalej i wkrótce zaczęła szybko i zdrowo w zra­

stać... Rzadko się znajdzie je d n a k czł>

wiek, k tó ry b y w tak genialny sposób w zrastający wciąż obszar n au k i o jezio­

rach mógł objąć i na nim we wszystkich k ierunkach sam pracować, j a k Forel. Po­

dział limnologii na k ieru n k i geograficz­

no fizyczny i biologiczny musiał wkrótce nastąpić".

Lecz limnologia nie w yczerpyw ała ca­

łej działalności naukowej Forela. Leży przedemną bibliografia jeg o prac aż do roku 1896 2), zawierająca ty tu ły 171 prac z najrozmaitszych dziedzin. Widzi­

my tu prace z zoologii (Beitrage zur Entw icklungsgeschichte der Najaden),

!) Lamport. Das Leben der Binnengewasser.

Lipsk, 2 -wyd. 1910.

2) Universite de Lausanne. Index biblio- graphique de la faculte des sciences, Lozanna.

1896.

j fizyologii (Experiences sur la temperatu- re du corps humain dans 1’acte de l’as- cension sur les montagnes), parazytologii (liczne prace o Phylloxera v astatrix oraz o pasorzytach zwierząt domowych), me­

teorologii (prace o trąbie powietrznej, huraganach, deszczach), glacyologii (licz­

ne i wysoko cenione prace o lodowcach alpejskich), sejsmologii (liczne prace o trzęsieniach ziemi), astronomii (prace 0 czasie francuskim i środkowo-europej- skim) i wielu innych dziedzin. Bystry 1 uważny obserwator nie ominął obojętnie żadnego zjawiska w przyrodzie. W szy st­

ko zajmowało jego wszechstronny umysł.

N auka przez śmierć Forela poniosła nieodżałowaną stratę. Pomimo swego podeszłego wieku nie przestał on praco­

wać aż do chwili, gdy niemoc z nóg go zwaliła.

Patrząc przed rokiem na tego żywego i doskonale trzymającego się starca, bio­

rącego z żywością i zaciekawieniem mło­

dzieńca udział w dyskusyach w semina- ryum zoologicznym uniw ersytetu lozań­

skiego, nigdym nie przypuszczał, że w tak k ró tkim czasie go stracimy. Jednak na- wret w czasie swej półrocznej choroby nie przestał on się jeziorem interesować.

Ciągle się dopytywał o postępy i wyniki badań prowadzonych przez doktorantów zoologii lozańskiego un iw ersy tetu nad fauną Lemanu, tego Lemanu, którego poznaniu największą część swego życia poświęcił.

W acław Roszkowski.

H I P O P O T A M Y K A R Ł O W A T E Z L IB E R Y I.

Istnieje w Niemczech, koło Hamburga, w miejscowości Steliingen, słynny park zwierzęcy Karola Hagenbecka. Powie­

trze, światło i możliwie największy obszar ziemi, ażeby zwierzętom umożliwić zu­

pełną swobodę ruchów, te główne w a­

ru n k i istnienia zwierząt, znalazły tu swe

urzeczywistnienie w przeciwieństwie do

wszystkich innych parków zoologicznych,

N i 35

WSZECHSWIAT

gdzie jeńców trzym a się w klatkach me- nażeryjnych. P ark Hagenbecka, to in- stytucya, obok której co do jej wartości pedagogicznej i naukowej, niemożna po­

stawić innej na globie całym. J e s t ona wykwitem najwspanialszym dzisiejszej nauki i kultury człowieka, stanowiąc chlubę wielką i świadectwo prawdziwe­

go postępu czasów obecnych. Obok zna­

nych już powszechnie w świecie nauko­

wym rekonstrukcyi w naturalnych wy­

miarach potworów trzeciorzędowych, od­

tworzonych wspaniale przez rzeźbiarzy, oglądać tam można galeryę ogromną naj­

rozmaitszych zwierząt rzadkich lub zna­

nych dotychczas tylko w muzeach.

Do bardzo rzadkich, ledwie z opisów niedokładnych znanych zwierząt, należy ciekawe stworzenie, zwane karłowatym hipopotamem liberyjskim (Choeropsis li- beriensis, Morton), o którem poraź pierw­

szy podał wiadomość lekarz kolonialny Morton w Monrowii w

roku. Opis jego opierał się jed n ak wyłącznie na zba­

daniu czaszki; z wielu stron kwestyono- wano też wiarogodność jego mimo, że polegał na dokładnem zbadaniu. Od te ­ go czasu do zbiorów muzeów europej­

skich i amerykańskich dostało się nieco szkieletów i czaszek, należących do j a ­ kichś dwudziestu osobników. Raz tylko w

roku udało się schw ytać żywego hipopotama karłowatego, ale martwego ju ż badać należało go w Dublinie. Biit- tikofer, o którego wyprawach pisał w r.

1888

Jentink, a któremu zawdzięczamy cenne spostrzeżenia, widział zwierzę to świeżo upolowane, ale nie w' stanie ży­

wym.

Z wiosną

roku wyprawę do Li- beryi podjął auto r dzieła „Wild und W il­

de im Herzen A frik as“, znany ze swych podróży po wnętrzu Afryki, H. Schom- burgk. Hagenbeck, właściciel wspomnia­

nego parku zwierzęcego, wyekwipował tę ekspedycyę, mającą na celu przede- w szystkiem zdobycie dlań żywych oka­

zów ciekawTego hipopotama—karła. Z la­

tem zaniechać musiano pobytu w L ib ery i z powodu nastania pory deszczowej: z po­

czątkiem je d n a k grudnia tego samego roku w yprawa udała się jeszcze raz na

miejsce, gdzie rzekami nadmorskiemi do­

tarła do głębi puszcz dziewiczych. Na ogromnym obszarze, na którym każdą ścieżkę wycinać dopiero trzeba było, w y ­ kopano więcej niż 200 wilczych dołów, kontrolowanych wciąż starannie. W r e ­ zultacie udało się przesłać do Stellingen pierwrsze wyniki; zwierzę jedno zostało schwytane i w koszu przeniesione przez murzynów w marszu tryum falnym na miejsce zborne. Zadziwiająco szybko oswoił się ze swym losem pierwszy h i­

popotam — karzeł z Liberyi, chociaż był już wcale dojrzałego wieku. „Niedługo przed zachodem słońca dotarliśmy do k r a lu “ pisał Schomburgk „i mogliśmy wypuścić hipopotama. Zamiast, ja k to każde dzikie zwierzę czyni, przebiegać w złości i próbować gdzie tylko można doniosłości swej siły, krążył całkiem do­

brodusznie w swem zamknięciu, pił wo­

dę z wiadra, zjadł nieco i usadowił się znów w dole, skąd dochodziło mię zado­

wolone jego mruczenie". Za dobrym tym przykładem poszły i cztery inne zwie­

rzęta, chwytane jedno po drugiem i w uciążliwym marszu przeprowadzane do obozu. Najwięcej starania łożyć trzeba było na zaopatrzenie ich w wodę na ką­

piel, albowiem, chociaż hipopotam karło­

waty, przeciwnie ja k hipopotam wielki (Hippopotamus amphibius), nie je s t zde- cydowanem zwierzęciem wodnem, mimo to musi często zwilżać swą skórą, nie- mogąc znosić suchości.

Długość dojrzałej sztuki wynosi od nosa do nasady ogona

głowa hipopotama wielkiego dochodzi

wniaka wielkiego, z góry jasno b ru n a t­

nego, z dołu różowego. Kolor jego s ta ­ nowi mieszaninę barwy ciemno - szarej, brunatnej ; oliwkowej. Spód nie je s t j a ­ śniejszy od góry; głowa i nogi są naj­

ciemniejsze, a tylko gardziel i dolne czę­

ści pyska są u niektórych okazów różo­

wo zabarwione. K ształt ciała hipopota­

ma karłowatego je s t daleko zgrabniejszy od kształtu hipopotama zwykłego. Na stosunkowo wysokich i silnych nogach z długiemi palcami spoczywa muskular­

ny, tęgi tułów; w postawie stojącej,

598 W SZECHSW IAT

wszystkie cztery palce d otykają ziemi, w czasie szybszego chodu tylko dwa środkowe, które też tylko zostaw iają śla­

dy na ziemi. N ajw ybitniejsze różnice od hipopotama zwykłego wskazuje głowa.

Brakuje jej potężnych, w ystających pier­

ścieni ocznych i wypukleń nosowych, nadających profilowi hipopotama k ształt wklęsły. U hipopotama z Liberyi oczy tk w ią dobrze w głowie, a otwory noso­

we nie są górne, lecz końcowe, a zatem doskonale przystosowane do pob y tu na lądzie. Kły szczęki dolnej są sto su nk o ­ wo ta k samo wielkie, j a k u hipopotama zwykłego. Ogon tego ostatniego nie ma prawie wcale włosów, u karłowatego zaś j e s t przeciwnie opatrzony tę g ą kiścią włosów kędzierzawych.

O sposobie życia zwierząt tych Schem- burgk podaje, że przebywają one stale w lasach, unikając światła i słońca. Naj­

prawdopodobniej są zatem zwierzętami nocnemi, przepędzającemi dzień w wy­

kopanych przez się dołach. Nie znają współżycia towarzyskiego, ja k hipopota­

my zwykłe, lecz każdy osobnik żyje sam dla siebie, zmieniając codziennie miejsce pobytu i zajmując w ten sposób obszary olbrzymie. P rzebyw ania w w iększych rzekach unikają, lubują się natom iast w kąpielach w czystych potokach. Za przybyciem do Stellingen weszły zaraz z najwidoczniejszem upragnieniem do ; przygotow anego basenu, w k tó ry m pozo­

stały kilka godzin.

Hipopotamy karłow ate są zwierzętami spokojnemi. Nie wydają, właściwego h i­

popotamowi wielkiemu, doniosłego, gło­

śnego ry k u rżącego. Krząkanie ich brzmi ja k skrzypienie drzwi zardzewiałych, po­

ruszanych szybko tam i nazad. Kiedy się gniewają, ostrzą zęby jed n e o drugie, w ydając w te n sposób świst doniosły.

Z dw u więc, niedokładnie dotąd zna­

nych ssaków afrykańskich, udiiło się ty m ­ czasem zdobyć żywcem hipopotama .kar­

łowatego, na okapi zaś i nadal jeszcze czekać musimy cierpliwie do chwili przy- jąźniejszej. W muzeach n iek tó ry ch po­

siadają ju ż części różne ciała okapi, ale żywych nie udało się dotychczas zdobyć.

Spodziewać się je d n a k można, że i na

nie niedługo już czekać będziemy, wo­

bec tak licznych w czasach ostatnich w ypraw do wnętrza Afryki.

B. Janusz.

P O W S T A W A N I E K A S T U T E R M 1 T Ó W .

Zawiłe zagadnienie, dotyczące zróżni­

cowania osobników w społeczeństwie ter- mitów, zyskało pewne wyjaśnienie w p ra­

cy p. E. Bugniona 1), którego zdaniem układ socyologiczny ty ch zwierząt uw a­

runkow any je s t przez ich rozwój embryo- nalny. Różnice w powstawaniu osobni­

ków płciowych, żołnierzy i robotników spostrzedz można już w pierwszych sta- dyach rozwoju ja jk a , a więc istnieje tu determ inacya podobna niejako do deter- minacyi płci. Grazzi, k tó ry obserwował dwa gatunki europejskie, Leucotermes lucifugus i Calotermes flavicolis, stw o­

rzył ciekawą hypotezę różnicowania się kast, staw iając ją w związku z obecno­

ścią wymoczka (Trichonymphides) paso- rzytującego w przewodzie pokarmowym.

W ymoczek ten miał powodować kastra- cyę pasorzytniczą, skutkiem której po­

w staw ała k ategorya żołnierzy. Osobniki zaś płciowe dzięki swoistym pokarmom pozbawiały się pasorzyta i skutkiem te­

go ich organy płciowe rozwijały się nor­

malnie.

Bugnion nie potwierdza tej ciekawej hypotezy. Uważa on również że różni­

cowanie się k ast nie ma nic wspólnego z lenieniem. Obserwował osobniki Euter- mes, które już we wczesnych stadyach larw alnych rozwijały rogi czołowe, a w głowie ju ż widoczny był pęcherzyk z prze­

wodem zew nętrznym charakterystyczny dla żołnierzy. Jakkolw iek trudniej, lecz udało się toż samo stwierdzić dla „pra­

wdziwych" term itów (Termes obscuriceps, Homi i t. d.), gdzie w chwili w yklucia się z ja jk a larw a żołnierza posiadała wy-

!) C. R. S oc, Biol. Tom 72, 1912.

Ali 35 WSZECHSWIAT 599 dłużone żuwaczki, zakrzywione na kształt

szabli, przyczem ząb na stronie lewej był dokładnie widoczny. Larw a robotni­

ka zaś manifestowała się wyraźnie obec­

nością wielu asym etrycznych zębów i krótkiem i żuwaczkami. Jajko tych dwu kast ma więc już inny charakter i ina­

czej przebiegać tu musi rozwój embryo- nalny.

Osobniki bezpłciowe termitów (robot­

nicy i żołnierze) lenieją raz je d en tylko.

Lenienie to je s t nader ważne, i łączy się ze stanem zupełnego odrętwienia czy też hypnozy. Larw a przez 7—8 dni spoczy­

wa nieruchomo na jednym boku, z gło­

wą podwiniętą pod tułów, z odnóżami w yciągniętemi wzdłuż ciała. Powoli od­

ryw a się oskórek. W ew nętrzna w arstw a je lita (intima) pęka na wysokości naczyń Malpighiego i je s t wyrzucona częściowo przez otwór ustny, częściowo zaś przez odbyt. Ciało staje się n ader przezroczy­

ste w porównaniu z tk an k ą tłuszczową.

U żołnierzy g atu n k u Enterm es widocz- nem je st powstawanie nowego różka czo­

łowego, który je d n a k powstaje wewnątrz starego, embryonalnego. Być może, że ta okoliczność dała impuls do pierwot­

nych przypuszczeń o powstawaniu k ast termitów dopiero podczas lenienia. A n ­ ten y powstają niezależnie od procesu le­

nienia, jeszcze przed stanem odrętwie­

nia, przez podział stopniowy członka trz e ­ ciej kończyny. Okres lenienia zbiega się u term itów z okresem zmiany sposobu życia. Miękka przed okresem odrętw ie­

nia chityna, staje się teraz tw ardą, n a­

biera właściwego koloru, a robotnik staje się skłonnym do gryzenia drzewa (ksy- lophagizm). W tym też czasie następuje wydoskonalenie mięśni, skutkiem czego zwierzęta nabierają właściwej im zręcz­

ności. Lenienie termitów dałoby się po­

równać z nymphosą: nie przekształca się tu bowiem forma ciała, nie pGwstają ża­

dne nowe organy, lecz faza ta przezna­

czona je s t na doskonalenie się organi­

zmu, którego tk an k i (przedewszystkiem mięśniowa i nerwowa) nabierają o state­

cznej sprawności. Je s t to kryzys, przez który term ity przechodzą raz jed en wr cią­

gu całego życia. U gatunków Caloter-

mes i Glyptotermes lenienie zewnętrzne przypada jednocześnie z wewnętrznem, w ciągu którego jelito odbytowe z paso rzytującym tam wymoczkiem (Trycho- nymphides) wydalone zostaje nazewnątrz.

Skutkiem tego, nowotworzące się jelito je st czyste, jasn e i przejrzyste.

Rozwój osobników płciowych kształ­

tuje się nieco odmiennie. Osobniki te, posiadające skrzydła, oczy, rozwijające organy płciowe, muszą oczywiście prze­

chodzić przez okres drugiego lenienia.

Są to osobniki zupełnie wydoskonalone, gdy tymczasem żołnierzy i robotników możnaby uważać jako organizmy, któ­

rych rozwój wstrzymany został w poło­

wie drogi. Niepretendując do czynności rozrodczych, prędzej też stają się one dojrzałemi. Drugie lenienie osobników płciowych, je s t znacznie krótsze od pierw­

szego, poprzedzonego opisanym stanem hypnotycznym. Chodzi tu tylko o odno­

wienie skóry, czego zakończeniem i ce­

lem ostatecznym je s t oswobodzenie sk rzy ­ deł, dotychczas zawartych w swoistych pochewkach błonkowych.

Przyczyny różnego sposobu pow staw a­

nia kast szukać więc należy w stadyach rozwoju bardzo wczesnych (w zapłodnie­

niu, w obecności specyalnych chromozo- mów (?)). Wobec tego, że robotnik je st w budowie swej zasadniczo bardzo zbli­

żony do osobnika płciowego i tylko sła­

biej rozwinięty, główna trudność polegać będzie na wyszukaniu przyczyn determi- nacyjnych w powstawaniu odmiennie zbudowanego żołnierza. Bądź co bądź trzeba jej będzie szukać w ja jk u i w em- bryonie, nigdy zaś w barwie i później­

szym okresie lenienia.

R . B .

Z J A W IS K A P A T O L O G I C Z N E O C H A R A K T E R Z E A T A W I S ­

T Y C Z N Y M .

„Wpływy patologiczne wywołują czę­

sto zjawiska atawistyczne, t. j. zjawiska,

w których przejawia się tendencya do

600 W SZECHSW IAT

mniej lub bardziej wiernego odtworzenia stosunków, panujących u przodków d a­

nego indywiduum " — je s t to teza, którą H. Potonić podał i poparł odpowiedniemi przykładami w roku 1898 i którą obec­

nie na łamach „Naturwissenschaftliche W o c h e n sc h ritt“ umacnia jeszcze szere­

giem dalszych przykładów. Oto niektóre z pośród tych przykładów, mających do­

wodzić słuszności tej tezy.

1) Przedewszystkiem przykład, ktore- go nam dostarcza bniec biały (Melan- dryurn album). Melandryum album jest, ja k wiadomo, rośliną dwudomową, to znaczy, że je g o kw iaty pręcikowe zn aj­

d u ją się na jedn y ch , kwiaty zaś słupko­

we na innych osobnikach. W edług wszel­

kiego prawdopodobieństwa przodkowie wspomnianego g atu n k u posiadali kw iaty obupłciowe; za przypuszczeniem tem prze­

mawia fakt, że najbliżej spokrewnione z Melandryum album g a tu n k i mają is to t­

nie kw iaty obupłciowe. Otóż okazuje się, że gdy żeńskie indyw iduum Melan­

dryum album zostanie napadnięte lub też sztucznie zarażone przez grzyb Usti- lago a n th eraru m ( = U. violacea), k tó r e ­ go chlamidospory mogą dojrzewać tylko w pylnikach, wówczas w żeńskiem k w ie­

cie rozwijają się n ask u tek tej infekcyi również i pręciki, dotychczas zaledwie zlekka zaznaczone, jako drobniutkie w y­

rostki. A więc proces patologiczny ma tu c h ara k ter wyraźnie atawistyczny.

2) Grupy roślinne, k tórych kw iaty skupione są w główki lub koszyczki, ja k to je s t u większości roślin, należących do rodziny złożonych, szczeciowatych i t. p., pochodzą od takich g atu n k ó w ro­

ślinnych, u k tórych ongi panował układ kwiatów baldaszkowaty, gdzie poszcze­

gólne kw iaty były osadzone na oddziel­

nych szypułkach, lub też baldaszkow aty złożony, gdzie oddzielne szypułki k w ia­

towe były zakończone małemi baldasze- czkami. Otóż, gdy roślina o kwiatostanie główkowym lub koszyczkowym ulegnie infekcyi (np. ze strony g atu n k ó w Erio- phyes), wówczas nierzadko główka lub koszyczek w yradza się w baldaszek. Zda­

rza się to np. u d ryak w i (Scabiosa), u pę- pawy szorstkiej (Crepis biennis) i t. p.,

przyczem zazwyczaj jeszcze występuje zwyrodnienie kwiatu, najczęściej jego zzielenienie.

3) Kształt liści nask u tek wpływów ch arak teru patologicznego często również wykazuje tendencye atawistyczne. Pod tym względem na szczególną uw agę z a ­ sługuje modrzewnica nizka (Andromeda polifolia), która zaatakowana przez grzyb Exobasidium Androinedae, wydaje na za­

rażonych pędach liście znacznie szersze od zwykłych swych liści. Andromedae polifolia, jako roślina, w egetująca na po­

dłożu, nieobfitującem w wodę, posiada, ja k wiadomo, normalnie liście skórzaste, wązkie i łatwo zwijające się w kieru n k u swej długiej osi, lecz wszystkie te cechy liści są bezsprzecznie wynikiem względ­

nie późniejszego już przystosowania się rośliny do warunków życia; i w tym też przypadku niema żadnej przeszkody, któ- raby nie pozwalała przypuszczać, że przod­

kowie tej rośliny mieli liście szerokie, takie właśnie, jak ie w ystępują obecnie w razie infekcyi,, spowodowanej przez grzyb Esobasidium.

4) Przykładów, dosadnie ilustrujących słuszność tezy Potonićgo, dostarczają ró­

wnież zmiany, zachodzące w liściach p a ­ proci naszej, orlicy zgasiewki (Pteridium aąuilinum), w skutek wpływów patolo­

gicznych. Gdy wspomniana paproć zosta­

nie n apadnięta przez nowoodkryty g a t u ­ nek Phytoptusa, P. Pteridis, wówczas w liściach paproci występuje zwyrodnie­

nie, polegające na tem, że pierzaste wcię­

cia znacznie się pogłębiają, oprócz tego zaś w y stęp u ją pierzaste wcięcia jeszcze jednego rzędu, przytem w ykazują one niezwykłą rozmaitość i nieregularność.

Taki liść, zdeformowany w skutek pato­

logicznego wpływu pasorzytującego na nim pleśniaka, przypomina w sposób ude- rzający normalnie ukształtow ane liście paproci kopalnych z okresu pierwszorzę- dowego. Okazuje się, że takie nierówne wcięcia są cechą charak tery sty czn ą dla rodzajów Pecopteridów, do których za­

liczyć należy właśnie Pteridium aąuili­

num w stanie kopalnym. Jeżelibyśmy zechcieli, idąc za Sachsem, objaśnić zmia­

ny, zachodzące w liściach opisywanej p a ­

Na 35 WSZECHSW IAT 601 proci pod wpływem działania Phytoptu-

sa, w ten sposób, że Phytoptus odbiera liściom pewne substancye i przez to wy- wyłuje ową anormalność, wtedy przeko­

nalibyśm y się natychm iast, że takie obja­

śnienie tego zjawiska utrzym ać się nie daje, gdyż chodzi tu tylko o pewien anor­

malny stosunek w ukształtowaniu je d n e­

go i tego samego organu; niema w tym przypadku żadnej „metamorfozy, żadne­

go ukazania się organu b na miejscu do­

tychczasowego organu a, k tó ry nie mógł się uformować n ask u tek pewnego ham u ­ jącego ten rozwój czynnika.

5) Peyritsch przeprowadził szereg cie­

kaw ych doświadczeń na polu sztucznego zarażania roślin zapomocą Phytoptusa, przyczem zaobserwował znaczną ilość różnorodnych odchyleń od normy, po­

między którem i występowało też zziele- nienie części kwiatowych. Jedna zmiana je s t szczególnie dla nas ważna, jako po­

twierdzająca wygłoszoną przez Potoniego tezę, mianowicie zmiana, zaobserwowana u 9-ciu gatunków roślin krzyżowych, któ­

rych Peyritsch między innemi używał do doświadczeń. U roślin tych pod wpły­

wem wspomnianej infekcyi tworzyły się przykwiatki, których dawniej nie było.

P a k t ten ma znaczenie pierwszorzędne, je st bowiem rzeczą przez morfologów ustaloną, że ogólny niemal brak przy- kwiatków w k w iatostanach roślin k rzy ­ żowych przedstawia uwstecznienie; inne­

mi słowy, je s t ustalone, że wszystkie, bez wyjątku, rośliny krzyżowe, będące przod­

kami obecnie istniejących przedstawicieli tej rodziny, posiadały przykwiatki, które z czasem dopiero u większości gatunków uległy zanikowi. Pod wpływem infekcyi przykwiatki na nowo powstają i dlatego przykład ten stanowi jeszcze jednę do­

sadną ilustracyę słuszności tezy Poto­

niego.

6) Dalszy przykład, popierający tezę, o której mówimy: jałowiec Sabina (Juni- perus Sabina). Krzew ten ma pędy dwo­

jakie: jedne o liściach bardziej łuskowa- tych, inne o liściach bardziej iglastych;

a należy pamiętać, że wszystkie gatunki jałow ca i żywotnika (Thuja), naw et te, które w stad y u m dorosłem posiadają wy­

łącznie liście łuskowate, w stadyum mło- docianem mają liście iglaste. Juniperus Sabina w miarę starzenia się okrywa się przeważnie liśćmi łuskowatemi; lecz nie­

chaj tylko owady zaatakują wierzchołki wzrostu jałowca, w skutek czego formują się na nich narośle, a wnet roślina po­

krywa się w tych miejscach liśćmi igla- stemi. Innemi słowy, występuje tu mło­

dociana forma liści w mniej lub bardzie]

ścisłem odtworzeniu. Botanicy pozatem uważają liście iglaste u jałowca, żywot­

nika i t. d. za starszą formę liściową, co je s t też stwierdzone przez paleontologię.

Albowiem najstarsze rośliny iglaste, Wal- chia i Voltzia, mają liście o kształcie szpilkowym lub równowązkim, albo też, ja k u Ullmannii, mniej lub więcej języ- czkowTatym; dopiero w środkowej forma­

cyi okresu drugorzędowego zaczęły w y­

stępować także zupełnie krótkie, typowo łuskokształtne liście. Należy przytem za­

znaczyć, że u roślin, należących do rzę­

du Voltzicae, gatunki najstarsze (Yoltzia) posiadały liście dłuższe, gatunki młodsze (Voltziopsis) liście krótsze, wreszcie zaś gatunek najmłodszy (V. Leptostrobus) miał już liście łuskowate. Oczywista więc, że liście łuskowate w ystępują tu, jako utwory pod względem filogenetycz­

nym młodsze i pochodne. Gdy więc na jałowcu, pokrytym liśćmi łuskowratemi, pojawiają się w skutek wpływów szkodli­

wych liście iglaste, to mamy tu do czy­

nienia z widocznem zjawiskiem atawi- stycznem.

7) Do szeregu podanych wyżej przy­

kładów możnaby, ja k się wydaje, dołą­

czyć jeszcze jed en z innej dziedziny. Ma­

my tu na myśli tak gorąco dyskutowaną kwestyę mikrocefalów. Karol Yogt okre­

ślił mikrocefalów, jako twory ataw istycz­

ne, „małpoludy11. Rudolf Virchow w yja­

śnił, że mikrocefalia rozwija się w skutek chorób mózgowych w czasie życia em- bryonalnego, i mniemał, że wyjaśnienie to stanowi przeciwieństwo do vogtow- skiego pojmowania jej, jako atawizmu.

P ak t jednak, że w mikrocefalii chodzi o formę, wywrołaną przez wpływy pato­

logiczne, nie wyłącza absolutnie tego, że

forma ta posiada momenty atawistyczne;

602 W SZECHSW IAT JV» 35 przeciwnie, mikrocefalia n ask u tek stw ie r­

dzenia w niej c h a ra k teru patologicznego je s t właśnie jeszcze je d n y m przykładem,

potw ierdzającym tezę Potoniógo.

J . B .

O C H R O N A P R Z Y R O D Y W G ALICYI.

(Zanikanie fauny i flory krajowej. Projekt re- zerwaoyi. M yśliw stw o na usługach ochrony

przyrody).

(Dokończenie).

W dw utygodniku lwowskim „Łowcu“, organie poważnego i dobrze w kraju r e ­ nomowanego Galie. T-wa Łowieckiego, ukazują się od lat całych liczne a r ty k u ­ ły, trak tu jąc e o najrozmaitszych zag ad­

nieniach z dziedziny ochrony przyrody.

W czasach ostatnich znajdujem y tam niezmiernie ciekawą rzecz in spek to ra le­

śnictw a d-ra W. Burzyńskiego, który w niej poniekąd przedstaw ił właśnie w spom niany elaborat, rozwijający rze­

czowo plan stw orzenia rezerw acyi w K ar­

patach !). J a k autorowi, ta k i redakcyi

„Łowca“, należy się specyalne uznanie za rzecz tę cenną, a również za popula­

ryzowanie — czy nie najpierwsze w lite­

ratu rze polskiej—idei ochrony przyrody, ta k mało dotychczas jeszcze uw zględnia­

nej przez inne pisma nasze. Dawne ro ­ czniki „Łowca" mieszczą mnóstwo a r t y ­ kułów, przyczynków i zapisek, które z pewnością ciekaw e i pożądane będą przez ludzi, zajm ujących się ochroną fa­

u ny naszej. Opłaci się też zajrzeć do nich w poszukiwaniu danych i szczegó­

łów, potrzebnych do rozwinięcia całego planu akcyi w celu zorganizowania ochro­

ny przyrody.

Ponieważ pożądaną byłoby rzeczą, że­

by nad projektem p. Burzyńskiego roz­

winęła się żywsza dyskusya, więc przed­

s taw im y poniżej cały jego plan, dokład-

’ *) Dr. W. Burzyński. Park przyrody w Kar­

patach. Łowiec. L w ów 1912, 13.

nie kreślący punkty zasadnicze działania w celu założenia rezerwacyi w K arp a­

tach.

Ręka ludzka — powiada nasz au to r — psuje harmonię n atu ra ln ą między florą a fauną, której rezultatem je s t doskona­

łość form poszczególnych ich p rzed sta­

wicieli. Przyw rócenie i następnie stałe zabezpieczenie w przyszłości choćby dla małej cząstki K arpat tej harmonii, po­

kąd jeszcze bez nadzwyczajnych wysił­

ków możliwe — oto doniosłe zadanie n a ­ sze.

Zważmy w ja k stosunkowo krótkim czasie utraciliśm y już z pośród naszej fauny i to według rachuby ludzkiej bez­

powrotnie, takie typowe gatu n k i ssaków, j a k żubry, łosie, bobry — a inne są w drodze ku temu. Chciwość ludzka ta rg a się już i na bogactwa leśne w ser­

cu samem Karpat. Świetne do niedawna dziewiczością swą rewiry, pokryw ają się siecią parceli. A w rezultacie tego wr miejscu dawnych kniei stan ą pruskim porządkiem w rzędy sadzone świerki, a św istaw ki parowe tartaków zgłuszą po stokach gór ryk skarłowacialych jeleni.

Ponieważ gospodarka ta k a wcześniej czy później znajdzie naśladowców u w szyst­

kich właścicieli karpackich, więc dzieci naszych dzieci będą z książek tylko i ze zmurszałych preparatów muzealnych do­

wiadywać się, j a k wyglądały K arpaty pierwotne. Musimy zatem, z obowiązku wobec pokoleń przyszłych, postarać się póki czas o wyłączenie szm atu ziemi k a r ­ packiej z tem, co ona dzisiaj jeszcze za­

wiera.

Rozejrzyjmy się, gdzie możnaby p o ­ myśleć o założeniu świętego gaju ta k ie­

go w Karpatach.

Mamy dwa typy gór; na zachodzie T a ­ t r y tworzą ich koronę — to typ jeden, zupełnie samoistny, choć niewielki p rze­

strzenią, imponujący swemi w chmury sięgającemi skalnemi iglicami o dzikiej piękności. Nie o nim je d n ak mówić nam przedewszystkiem wypada, gdyż p a n u ­ jące tam, co do ochrony przyrody s to ­ sunki, są względnie możliwe. Posuwając się górami od T atr na wschód, wchodzi­

my w drugi, właści wy typ karpacki, k tó ­

No 35 WSZECHSWIAT 603 ry, ciągnąc się setkam i kilometrów, s ta ­

nowi południową podstawę kraju. Im dalej na wschód, góry te stopniowo po­

tężnieją, coraz wspanialszy płaszcz flory leśnej je obejmuje i coraz dziksze, a śliczniejsze, w kotlinach swych kryją środowiska. J a k Tatry na zachodzie, tak gniazdo Czarnoborskie najpiękniej­

szym je s t w ich dyademie wschod­

nim klejnotem. W tej to wschodniej stronie żyją najtęższe okazy fauny n a ­ szej, w w arun k ach najbardziej do pier­

w otnych zbliżonych i dlatego w tej stronie, zdaniem d-ra Burzyńskiego, n a­

leżałoby założyć ów rezerw at karpacki.

Terytoryów bezpańskich, ani nieużyt­

ków na większą skalę niema u nas.

Żadne z pryw atnych latyfundyów k ar­

packich nie obejmuje w złączonym kom­

pleksie przestrzeni takiej, by można ch arak ter swój, zwłaszcza co do fauny, dość samodzielnie utrzymać, a to je s t najistotniejszy w arunek rezerwatu. Wy­

maganiu zaś temu mogłyby odpowiedzieć jedne tylko dobra państwowe w części swej, niedawno nabytej. Bez żadnej też wątpliwości, po nikim, jak o właścicielu, niemożna się spodziewać w tej mierze zrozumienia, jakie stanowisko zająć w y­

pada wobec myśli niniejszej, — gdyby uróść miała ona w projekt k o n tretn y — ja k po obecnym właścicielu dominium nadwórniańskiego, t. j. rządzić, a to ze względu n a kulturalne zadania jego.

Kompleks ten w ymagałby w każdym razie uzupełnienia.

D aw ny klucz nadw órniański obejmuje w swem tery tory u m źródła i pierwsze zlewiska rzek: Bystrzycy Czarnej i Prutu, a stanowi, z pewnemi lukami w środku, całą południową, czyli górską część po­

w iatu nadwórniańskiego. Liczne i po­

tężne grzbiety gór, pokryte nieprzerwa- nemi , lasami pierwotnego pochodzenia, w zlewisku B ystrzycy g ru p u ją się koło n aj­

wyższego szczytu „Doboszanka" (1

p. p. m.), zaś w zlewisku Prutu, koło' grzbietu Gorganów i stoków gniazda Czarnohory ze szczytem Spyci (1 866 m).

Najwyższe, szczytowe tylko grzbiety, po­

zbawione wegetacyi. sterczą ku niebu odłamami skalnemi, zresztą całe te.okiem

niezmierzone przestrzenie pokrywa naj­

bujniejsza pierwotna wegetacya k arp ac­

ka. Zupełnie młody system odnawiania zrębów drogą k u ltu ry sztucznej, ogólne­

go charakteru kniei pierwotnej wcale tu jeszcze nie zatarł. Knieja ta, jako typowa wysoko - karpacka, szpilkowa (świerk w przewadze naci jodłą, tylko w niższych swych ekspozycyach je st mieszana lub n aw et przeważnie bukowa z przymieszką innych gatunków drzew, właściwych Kar­

patom. Żywi ona, jako n atu raln ą swą faunę w najtęższych okazach jelenie, sar­

ny, dziki, głuszce, cietrzewie, jarząbki, dalej niedźwiedzie, rysie, wilki, żbiki, wydry, kuny i t. d., orły, sępy, orliki, puhacze i t. p.,—cały drobriy świat zwie­

rzęcy, typowy dla Karpat; strumienie za­

ludnia najszlachetniejsza ryba, pstrąg, lipień i inne drobniejsze.

Granicę całokształtu opisywanego te ­ renu stanowią na południe W ęgry (prze­

ważnie dobra państwowe), od południo­

wego wschodu dobra państwowe galicyj­

skie i fundacyi hr. Skarbka; na wschód i północ dobra państw ow e galicyjskie, albo, dzierżawione przez Skarb polowa­

nia, gminne; od zachodu dobra br. Lie- bigów i dobra państwowe galicyjskie.

Z kompleksem graniczą zatem — co ja k wiadomo je s t pod względem utrzym ania fauny postulatem pierwszorzędnej wagi—

sami sąsiedzi, dający rękojmię należytą.

Kompleks ten obejmuje dzisiejsze okrę­

gi skarbowe, dawne państwo Nadwór- niańskie:

a) nad Bystrzycą: Nadworna (część), Zielona i Rafajłowa;

b) nad Prutem: Tatarów, Jabłonica i Worochła;

c) okręgi nad Prutem, któreby dla za­

okrąglenia wcielić należało, t. j. Delatyn (część), Dora i Mikuliczyn;

d) objęte tą przestrzenią, ja k o erk la­

wy (w a — c) polowania gminne.

Całość nie imponowałaby tysiącami k i ­ lometrów kwadratowych, ale, j a k na n a­

sze skromne stosunki, byłby to kompleks dostateczny, gdyż około

hek ta­

rów mierzący; w odpowiednich okolicz­

nościach mógłby już utrzym ać swoję fa­

unę indywidualną. W kwrestyi rozwoju

604 W SZECHSW IAT JN° 35 tego parku, rozróżnićby należało przede- |

wszystkiem dwa p u nk ty , dotyczące flory i fauny.

Wzgląd na utrzymanie; tylko natural- j ny rozwój flory mógłby istnieć wogóle i jedynie na terytoryum , administrowa- j nem obecnie przez Skarb; przestrzenie te stanowią 4/5 całości. Rozumie się j e ­ dnak, że zadania, a tem samem i sposób gospodarki w rezerwacie takim, są tak różne, że się absolutnie pogodzić nie d a­

dzą, a wszelkie kompromisy, niedopro- w adzając do n astęp stw realnych, śmier­

telnie by tylko rzecz całą spaczyły. D la­

tego, k w esty ą prowadzenia flory w re ­ zerwacie, musiałaby spoczywać aż do czasu objęcia* domen galicyjskich przez adm inistracyę krajową. Dochody zaś z nie­

go zależą przedewszystkiem od udania się sprawy, t. j. od tego, by był atra k - cyą dla wszystkich, a także od racyonal- nego spieniężenia w szystkiego, co można bez żadnego uszczerbku dla zadań parku pozbywać.

Czasu przejściowego od założenia do zrealizowania, należałoby użyć na poucze­

nie się przez studya na miejscu, ja k te­

go rodzaju p ark i są gdzieindziej p ro w a­

dzone. Obecne zaś zadanie nasze d o ty ­ czyłoby zatem ubezpieczenia fauny. S p ra ­ wa ta pilna j e s t nietylko z powodów na początku wymienionych, ale i ze w zglę­

du na to, że utracilibyśm y pierw szorzęd­

ną sposobność założenia fundam entu ca­

łej instytucyi, nieczyniąc w czasie n a j­

bliższym kroków właściwych.

Możności trak to w ania spraw y założe­

nia rezerwacyi sprzyja obecnie okolicz­

ność, którą wyzyskać należałoby w chwili odpowiedniej. Oto z dniem 1 listopada b. r. gaśnie dzierżawa polowań przez ks.

H enryka Liechtensteina na głównej czę­

ści powyższych terytoryów skarbowych, t. j. w Zielonej, Pasiecznej, Tatarowie, Jabłonicy i Worochcie, razem na prze­

szło

hektarów, z doliczeniem od­

powiednich polowań gminnych, n aw et i więcej. Zaznaczyć zaś należy, że także w dalszych, należących tu okręgach skarbow ych t.'j. w Mikuliczynie, Pasiecz­

nej i Rafajłowej nie wydzierżawiono po­

lowań skarbowych, ubiegającym się o nie.

Ponieważ polowanie w gospodarczych okręgach skarbowych Dora i Delatyn nie j e s t wcale przez skarb wypuszczone, zatem obecnie dla idei tu poruszonej je s t tak wyjątkowa chwila, że na bardzo dro­

bnej stosunkowo części, t. j. Dora (część) i D elatyn (część), której dzierżawa na sześć lat najbliższych je s t zapewniona szczęśliwie dla nas tęgiemu myśliwemu—

hodowcy i to krajowemu, br. Gotzowi z Okocimia, zresztą cały kompleks m ógł­

by obecnie być do dyspozycyi, jeżeli bez

| zwłoki, właściwemi drogami umielibyśmy zająć się sprawą natychmiast.

P iętą achillesową przedsięwzięcia po­

dobnego je s t oczywiście finansowa jego strona. Dr. Burzyński rozgląda też ją i pod tym względem, oczywiście pobież­

nie na razie i w kilku tylko p unktach zasadniczych. Zapoznajmy się więc i z tą kw estyą, wym agającą jeszcze dokładniej­

szej dyskusyi w chwili przystąpienia do zrealizowania projektu.

Skoro ks. Liechtenstein płacił S karbo­

wi za przeszło połowę powyższego tery- toryum

koron rocznie, to należy przypuścić, że dla celów kulturalnych.

Skarb ceny tej nie podniesie i że całość nie przekroczy 10 000 koron. Przyjm u­

jąc, że dzierżawy gminne wraz z odszko­

dowaniem nie przekroczą drugich 10 000 kor. rocznie, adm inistracya zaś całości

koron — nadzwyczajne wydatki, zwłaszcza z początku konieczne, także

kor., to całość mogłaby wynieść rocznie około

zanim będzie mo­

żna uzyskać ja kieś dochody.

Skąd wziąć n a to pieniędzy? Mógłby ich dostarczyć np. fundusz pokrewnego pochodzenia, uzyskany z k a rt łowieckich.

Źródło to możnaby uczynić wydatniej- szem jeszcze przez kategoryczny zakaz sprzedaży jakiejkolw iek broni myśliw­

skiej osobnikom nieposiadającym k a rty takiej, oraz obostrzenie kontroli noszenia k a rt przez myśliwych. Zresztą p ark t a ­ ki, poważnie prowadzony, dając podsta­

wę do badań biologicznych, ma prawo do pomocy finansowej kraju.

Na tem kończę — powiada p. B urzyń­

ski — co do myśli samej, którą oddaję

w ręce Wydziału Towarzystwa Łowiec-

WSZECHSWIAT 605 M 35

kiego, nie gdzieindziej, dlatego, że w ła­

śnie nam, jako najwięcej z fauną się sty ­ kającym, a prawdziwym myśliwym — dbać przystoi, by ta fauna nie zmarnia­

ła. Przedewszystkiem więc byłoby po­

trzebne zabezpieczenie się przed dalszem wydzierżawianiem terenów, jeszcze nie- wypuszczonych i w najbliższych miesią­

cach po księciu Liechtensteinie z dzier­

żawy wychodzących. Polowanie na ca­

łym tym kompleksie Skarb powinienby do czasu, zatrzym ać we własnych ręku.

Apelem do galic. Tow. Łowieckiego p. Burzyński kończy swój projekt, przy­

ję ty bardzo życzliwie przez Wydział To­

warzystwa, które chętnie podjęło się wdrożenia akcyi w tym kierunku. O ile też dowiedzieć się mogłem, Towarzystwo zamierza w najkrótszym czasie urządzić wspólną naradę rozmaitych towarzystw gospodarczych i naukowych, na której- by ustanowiono zgodną współdziałalność i w ytknięto do celu wiodącą drjgę.

* * *

Ponieważ myśliwstwo wogóle, a zatem i Tow. łowieckie nie cieszy się zbytniem uznaniem w szerszych kołach społeczeń­

stwa, więc nie od rzeczy będzie — ze względu na podjęcie a ‘<cyi właśnie przez to Towarzystwo — wykazać całą bezpod­

stawność zarzutów, czynionych myśliw- stwu, niby to z powodu jego szkodliwo­

ści i krwiożerczości. Gdybyśmy stanęli na stanowisku, potwierdzającem zarzuty podobne, wówczas, bez kwestyi, zagad­

kowej wTartości zdaćby się musiała nam akcya Tow. Łowieckiego właśnie w kie­

ru n ku ochrony przyrody. Kiedy jednak bliżej rozpatrzymy sprawę, to zobaczy­

my, że tow arzystw a łowieckie całkowi­

cie powołane są do ochrony przyrody i zakładania rezerwacyj. Celem też roz­

proszenia podejrzeń i zarzutów' niesłusz­

nych przyjrzym y się bliżej ważnej kwre- styi znaczenia polowań dla ochrony p rzy­

rody.

J a k wiele innych rzeczy, które z po­

lityką niemają całkowicie związku żadne­

go, tak i polowanie staje się dziś w E u ­ ropie hasłem politycznem. Zwalczaniem

istniejących ustaw łowieckich, oraz gwał- townem domaganiem się uprzystępnienia polowania wszystkim, jedni usiłują oka­

zać swój demokratyzm, inni zaś postę­

powaniem podobnem spodziewają się naj- niezawodniej zjednać sobie głosy ludu wiejskiego. P ytanie jednak, czy przez osiągnięcie celu podobnego wygodzi się dobru ogółu—o co idzie właściwie — czy też korzyściom jednostek.

Bezpośrednie następstwo spopularyzo­

wania polowania i usunięcia istniejących ograniczeń równałoby s i ę —ja k tego do­

wiódł już rok 1848 — całkowitemu pra­

wie wyniszczeniu zwierzostanu, a p ra­

wdopodobnie i wogóle całej swobodnie żyjącej zwierzyny, a co zatem idzie zru­

jnowaniu dobra, należącego do społe­

czeństwa całego. Wielka bowiem część ludzkości, naprzekór autoadoracyi, wy­

pływającej z chęci wywyższenia się, nie stoi jeszcze na takiej wyżynie k ultural­

nej, by w razie nieistnienia kar suro­

wych, zdolna była poskromić samolubne swe żądze, szanując własność ogółu. O ile u staw y surowe nie chronią własności ogólnej, to staje się ona łupem pożądli­

wości jednostek, które bez skrupułu mo­

żliwie najwięcej usiłują z niej uszczknąć.

Zwierzostan je s t jednak kapitałem, który rok rocznie powinien przynosić swoje od­

setki, niebędąc sam naruszonym. Kapi­

tałem tym należycie gospodarować, od­

setki zeń użytecznemi czynić dla ogółu, potrafi jedynie fachowo wykształcony myśliwy. Polować, zwierzęta zabijać, nie je s t już dzisiaj sztuką żadną, każdy tego nauczyć się może. Zachodzi jed n ak wiel­

kie niebezpieczeństwo, że człowiek taki, niechcąc bynajmniej tego, ani niewie- dząc o tem, zamiast w miarę używać darów przyrody, zniszczy je nieoględnie, czyniąc tem uszczerbek społeczeństwu.

Wielka część ludzi żyje przecież dzisiaj w tem błędnem mniemaniu, że z zasobów przyrody brać można, ile się pragnie, a nieprzebrane jej siły twórcze same uzupełnią braki. Stosunki w krajach romańskich dowodzą nam, do czego pro­

wadzi uogólnienie polowania, albo też

niedostateczna jego ochrona prawma. Nie

dla korzyści amatorów polowania, lecz

606

M 35 dla ochrony zwierzyny wolnej istnieć

muszą ustaw y łowieckie, jeżeli lasy i łą­

ki nie m ają całkiem opustoszeć. Czło­

wiek nie je s t jeszcze umysłowo ta k roz­

winięty, aby przystępna dlań być mogła nieograniczona swoboda polowania i k o ­ rzystania z wolno żyjącej zw ierzyny szla­

chetnej. Zwierzyna ta musi być chro­

niona i zachowana nietylko dlatego, żeby

„wielcy panowie" albo „kapitaliści" mieli się czem zabawić, ja k się to często dzi­

siaj ze strony nieświadomych słyszy.

Nie, czasy te ju ż bezpowrotnie minęły.

Liczne bowiem względy idealnej, a po części praktycznej n atu ry , wywołują energiczne p ro testy przeciw niszczeniu zwierzyny. W zględy idealne są jasne;

czyż m ają być na zagładę skazane w szy­

stkie te zwierzęta, które z dawien dawna ta k ściśle związane są z istnieniem i b y ­ tem ludzi i to z rzekomo u ty lita rn y ch względów? Czyż oko nasze nie ma się w przyszłości bawić widokiem ich pię­

kna, siły i powabu? Istotnie, następcy nasi wstydzić będą się musieli kiedyś jeszcze za małoduszność i krótkowzrocz­

ność swych przodków, którzy wśród ob­

fitej zwierzyny ojczystej z ta k ą b a r b a ­ rzyńską brutalnością i brakiem serca go­

spodarowali! Przyroda żywa je s t krynicą, z której ciągle otrzym ujem y świeże siły żywotne. Czyż ugrząść mamy całkiem w grubym m ateryalizmie i dla zdobycia marnego grosza ofiarować wszystko, co najpiękniejsze?

Nietylko je d n a k względy n a tu ry ideal­

nej przemawiają za zachowaniem i ochro­

ną zwierzyny; ważniejsze są niezawod­

nie względy praktyczne. Arm ia cała m y ­ śliwych zawodowych zawdzięcza dziś chleb swój i utrzym anie pracy koło r e ­ wirów i pomocy, udzielanej swoim chle­

bodawcom; liczne gałęzi przemysłu cią­

gną z polowania bezpośrednio i pośred­

nio korzyści znaczne i zarobki; wielka część ludności wiejskiej zarabia w cza­

sach, kiedy trudno znaleźć inne zajęcie, za najrozmaitsze prace, związane z polo­

waniem, a nie je d n em u góralowi oddzier- żawienie praw a jeg o łowiectwa większy przynosi dochód, niż upraw a jeg o posia­

dłości. Znaczne wreszcie sum y pozosta­

wiają w k raju cudzoziemcy, którzy spe- cyalnie przyjeżdżają, by zabawić się p o ­ lowaniem. Czyż dla hasła samego, po­

zbawiać ma się ludność tych zarobków?

Czy tysiące ojców rodzin pozostać ma bez chleba jedynie dlatego, że ja k iś po­

lityk krótkowzroczny dostać się pragnie do sejm u lub parlamentu? Nie w ludzie bowiem samym — powiedzmy to otw ar­

cie—powstało niezadowolenie ze stosun­

ków łowieckich, lecz sztucznie — gdzie istnieje — wzniecone zostało przez ludzi, potrzebujących niezadowolenia tego dla własnych celów osobistych. P ostępow a­

nie takie nazwać należy niesumiennem, ponieważ przezeń naraża się nietylko egzystencyę mnóstwa ludzi, lecz zagraża się poważnie cennemu posiadaniu ogól­

nemu. Usprawiedliwieniem dla podob­

nych nieprzyjaciół polowania może być jedynie to, że nie znają wartości zwie­

rzyny i polowania dla dobra społeczeń­

stwa; ciemni są zupełnie wobec sprawy, którą zwalczają.

Jeszcze raz zaznaczyć należy, że nie dla przyjemności ludzi możnych polowa­

nie i zwierzyna zasługuje na ochronę ustaw, lecz ponieważ ochrona ta j e s t j e ­ dynym środkiem zachowania zwierzyny szlachetnej, ogólnego dobra narodu ca­

łego.

Zachowanie zwierzyny nie polega oczy­

wiście na tem, że hoduje się ją w m a­

sach, ażeby potem w przeciągu godzin kilku wybić co do nogi ogniem z dubel­

tówek. Nie je s t to żadne polowanie, lecz zwyrodnienie polowania, które dzi­

siaj w czasach sportów i rekordów, nie­

stety, nie należy wcale do rzadkości.

Chowanie w celu rzezi gromadnej sprze­

ciwia się pojęciu, jakie ma myśliwiec fa­

chowy o prowadzeniu łowów, ja k nie­

mniej upodobaniom ludności. Hodowla nadm ierna pociąga zawsze za sobą dege- neracyę rasy zwierzęcej, rozpacz myśli­

wych i przyjaciół przyrody. Celem ich je s t bowiem chronienie w ograniczonej ilości zwierzyny zdrowej, silnej i odpor­

nej, której nadm iar usuwa się przez ra- cyonalne polowanie. Dlatego też prow a­

dzenie polowań stosownie do reguł umie­

JMa 35

607 jętn eg o m yśliwstw a godzi się doskonale

z gospodarstwem leśnem.

Wszyscy prawdziwie kulturalni ludzie zgadzają się na to, że bezwarunkowo za­

chować należy te resztki zwierzyny, k tó ­ re cywilizacya ludzka pozostawiła jesz­

cze przy życiu. N ikt nie je st bardziej kom petentny do przeprowadzenia tego zadania, j a k właśnie doskonale obyty z wszelkiemi w arunkam i życia zwierzy­

ny myśliwy; on też z narażeniem życia swego i zdrowia spełnia chętnie ten obo­

wiązek. Chcąc jed n ak należycie temu podołać, potrzebuje moralnego poparcia ogółu, w którego interesie właśnie działa.

Dlatego chybione i wprost zgubne z wielu względów dla ludności je s t zwalczanie polowań i ochrony zwierząt. Rozsądne prawodawstwo powinno też nad tem po­

pracować, by przez stosowne uregulowa­

nie polowania położyć kres całkowitemu w ytępieniu szlachetnych gatunków zwie­

rzyny, a równocześnie zapobiedz nadm ier­

nemu wzrostowi tejże i powinno ono za­

tem wziąć sobie za cel ochronę prawdzi­

wego, szlachetnego polowania, a w ytę­

pienie m asakry i wszelkich innych zwy­

rodnień łowiectwa. W tedy zniknie n ie­

jednokrotnie wrogie u ludu usposobienie dla polowań, u stępując miejsca zrozumie­

niu, że w bogatej zwierzynie naszej po­

siadamy skarb wielki, którego nam z pe­

wnością sąsiedzi zawsze zazdrościć będą.

B . J a n u s z .

B A D A N IE S K Ł A D U S K O R U P Y Z I E M S K I E J Z A P O M O C Ą F A L

E L E K T R Y C Z N Y C H .

J a k dla fal optycznych rozróżniamy ciała przezroczyste i nieprzezroczyste, ta k też i dla fal elektrycznych pewne ciała są przejrzyste, inne nie. Dobre przewodniki elektryczności, jako to m e ­ tale, woda. ziemia wilgotna nie przepusz­

czają fal elektrycznych; złe przewodniki, jako to suche powietrze, szkło i t. d. są dla fal elektrycznych przezroczyste. Skład­

niki skorupy ziemskiej są częściowo złe- mi — a przynajmniej — miernemi prze­

wodnikami elektryczności, jako to suche piaski, skały i t. d. Wśród odpowiednich okoliczności je s t zatem możliwe, że fale elektryczne przenikną część skorupy ziem­

skiej. A ja k rozchodzenie się fal elas­

tycznych po skorupie ziemskiej (wskutek trzęsień ziemi, wybuchów wulkanów) da­

je cenne przyczynki do znajomości wła­

sności fizycznych (elastycznych) składni­

ków skorupy ziemskiej, ta k i fale elek­

tryczne mogłyby ewentualnie posłużyć do zbadania własności elektrycznych (prze­

wodnictwo, stała dielektryczna) składni­

ków ziemi. Projekt badania wnętrza zie­

mi zapomocą telegrafii bez drutu podaje p. H. Łowy (Jahrbuch der drahtlosen te- legraphie und Telephonie 1912). W yw ierć­

my w 3 miejscach A, B , C trzy otwory (fig. 1), przyczem odległość B A niechaj

A 3 c

/ / e 711/4

(F ig . 1).

będzie równa odległości

i umieśćmy w nich 3 anteny. Niechaj antena

wy­

syła fale elektryczne, a anteny

i

niechaj będą połączone z przyrządami odbiorczemi dla telegrafii bez drutu. J e ­ śli pomiędzy

a

znajdują się np. zło­

ża kruszców

(dobrze przewodzących elektryczność), to fale elektryczne z

dojdą do

bardzo osłabione albo wcale nie dojdą. Z porównania intensywności odbieranych fal w

i

można wnio­

skować, ja k ie m ateryały przegradzają miejsca

i

a jakie —

Inny sposób je s t następujący. Niechaj

w

i

(fig.

) znajdują się anteny dla

telegrafii bez drutu kierowanej. Niechaj

antena A w ysyła fale elektryczne. Jeśli

w ziemi pomiędzy

a

znajduje się

608

powierzchnia odbijająca fale elektryczne

(np. woda gruntow a), to można będzie

(Fig. 2).

zauważyć, że fale odbierane przez a n te ­ nę B osiągną maximum w razie pewnej oryentacyi an ten y B (zob. fig. 2). Z po­

łożenia anteny A i B podczas owego raa- ximum możnaby wyciągnąć pewne wnio­

ski o poiożeniu (głębokości) owej w ar­

stwy odbijającej. Należy zważyć nadto jeszcze okoliczność następującą. Z an te ­

ny A dochodzą fale elektryczne nietylko poprzez ziemię (droga na fig. k resk o w a­

na) ale i w prost przez powietrze. W s k u ­ tek tego nastąpi interferencya fal idą­

cych powietrzem a fal nadchodzących z ziemi (po odbiciu); dlatego należy się spodziewać, że wobec danej odległości

jącej, intensywność oscylacyj elek try cz­

nych w odbierającej antenie B osiągnie maximum dla pewnej długości tal w y­

syłanych przez A, i minimum dla innej długości tal. Z długości owych fal, dla których n astęp u je maximum lub mini­

mum, możnaby dokładnie oznaczyć głę­

bokość powierzchni odbijającej. Pan Ło­

wy spodziewa się że w ten sposób mo­

żnaby w p u sty n iach szukać miejsc odpo­

wiednich do wiercenia studzien. Bez k w estyi j e s t to metoda bardziej racyo- nalna, niż szukanie wody zapomocą róż­

dżki czarodziejskiej metody, p rak ty k o w a­

nej na seryo w niemieckich koloniach afrykańskich); czy je d n a k dzięki tej me­

todzie Włochom się opłaci w^ojna trypo- litańska — j a k to twierdzi p. Kareis w dzienniku „Neue Freie P re s se “ — do­

piero przyszłość okaże. Nieco sceptycy^

zmu w podobnych sprawach nigdy nie zawadzi.

Dr. J. S.

W P Ł Y W JO N IZ A C Y 1 NA S T O S U ­ N E K C I E P Ł A W Ł A Ś C I W E G O G A ­ Z U P O D S T A Ł E M C IŚ N IE N IE M DO C I E P Ł A W Ł A Ś C I W E G O W S T A Ł E J

O B J Ę T O Ś C I .

Wiadomo, że ciepło właściwego gazu pod stałem ciśnieniem je s t większe, niż ciepło właściwe w stałej objętości. Gdy ogrzewamy pewną ilość gazu w taki spo­

sób, żeby objętość pozostawała niezmie­

nioną, to dostarczane ciepło zużywa się je d y n ie na podniesieniu tem p eratu ry owej m asy gazu; gdy je d n a k gaz ogrzewamy pod stałem ciśnieniem, to objętość gazu zwiększa się podczas ogrzewania, a d o ­ starczane ciepło zużywa się nietylko na podniesienie tem peratury gazu, ale i na wykonanie pracy zewnętrznej podczas rozszerzania się gazu. Jeśli tedy chce­

my podnieść tem peraturę 1 g gazu pod stałem ciśnieniem o l°C, to musimy na to zużyć więcej ciepła, niż na podniesie­

nie te m p eratu ry tegoż gazu o l°C w sta­

łej objętości; oznaczmy przez Cp ciepło właściwe pod stałem ciśnieniem, a Ca — w stałej objętości, to różnica Cp— C0 od­

powiada pracy, ja k ą 1 g gazu wykony­

wa, rozszerzając się w skutek podniesie­

nia tem p eratu ry o l°C. Według cyne- tycznej teoryi gazów tem peratura gazu je s t wyznaczana przez średnią energię cynetyczną cząsteczek gazu. Podnosze­

nie się tem peratu ry gazu należy tedy sobie tak wyobrażać, że dostarczane cie­

pło zwiększa energię cynetyczną (siłę ży­

wą) cząsteczek gazu. Cząsteczka gazowa je d n a k w regule obok energii cynetycz- nej posiada także energię wewnętrzną;

w szak cząsteczka składa się z atomów, a te nie są względem siebie nieruchome.

Niechaj m oznacza masę cząsteczki, a c szybkość jej jako całości, to energia cy- netyczna cząsteczki równa się

ale w ew nątrz cząsteczki atomy też się poruszają, i oto suma żywych sił ato­

mów, poruszających się w ew nątrz czą­

steczki stanowią jej energię wewnętrzną.