Maria Chojnacka
Cmentarze katolickie na obszarze
Lednickiego Parku Krajobrazowego :
stan zachowania i uwarunkowania
rewaloryzacji historycznych układów
zieleni
Studia Lednickie 9, 157-181
S T U D IA L E D N IC K IE IX L cd n ica 2 0 0 8
M ARIA CHOJNACKA Katedra Terenów Zieleni
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
CM ENTARZE KATOLICKIE NA OBSZARZE LEDNICKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO.
STAN ZACHOWANIA I UW ARUNKOW ANIA REWALORYZACJI HISTORYCZNYCH UKŁADÓW ZIELENI
WSTĘP
Cmentarze są nieodłączna częścią ludzkich siedlisk, a obrzędowość związana z chowaniem zmarłych od zarania dziejów była istotnym wyróżnikiem badanych kultur. Otoczone szacunkiem nekropole zaznaczono w terenie w swoisty dla epoki i regionu sposób. W chrześcijańskiej Europie przez w iele stuleci za właściwe dla zdeponowania
ludzkich szczątków miejsce uważano otoczenie i wnętrza kościołów.
Charakterystycznym elementem dekorującym świątynię i sąsiadujący z nią cmentarz, pozwalającym z oddali zidentyfikować to miejsce, był wieniec drzew posadzonych wzdłuż ogrodzenia. W polskiej tradycji najczęściej stosowanym do tego celu rodzajem drzew była lipa, spotyka się także jesiony, kasztanowce, buki i dęby, rzadziej inne. Ich wiek często pokrywa się z wiekiem kościoła, m ogą być także drzewa starsze od świątyni, jeżeli obecna budowla powstała np. na miejscu wcześniejszej, która uległa zniszczeniu. Przestrzeń zawarta pomiędzy ścianami kościoła, a okalającym go zewnętrznym ogrodzeniem z czasem stawała się zbyt ciasna i wówczas zakładano nowy cmentarz na peryferiach miejscowości. Otoczenie kościoła zachowało nazwę cmentarza przykościelnego, a także funkcję grzebalną, ograniczoną jednak najczęściej dla pochówków administratorów parafii, właścicieli okolicznych dóbr i osób szczególnie zasłużonych.
Pod koniec XVIII wieku w W arszawie spektakularnym przykładem przenosin nekropolii poza obręb miasta, wiążącym się z przełamaniem uprzedzeń do chowania bliskich w odległym miejscu, było założenie cmentarza w sąsiedztwie wsi Powązki (W aldorff J. i in. 1984). Tworzenie nowej nekropolii na otwartej, nie ograniczonej ciasno murami przestrzeni, pozwalało na nadanie jej określonej od początku kompozycji. Zdefiniowany układ kwater grzebalnych i dróg podkreślonych alejami
1 5 8 M A R IA C H O JN A C K A
drzew pozwalał nie tylko na lepsze wykorzystanie przestrzeni i orientację w terenie, ale przede wszystkim nadawał miejscu kultu odpowiednią oprawę. Układ ten mógł ewoluować, rozwijać się na sąsiednie, przyłączane w późniejszych okresach grunty, ale
pozostawał harmonijną, czytelną kompozycją. W Polsce jednym z wzorcowych
przykładów takiego rozwoju kompozycji historycznej nekropolii jest układ Cmentarza Rakowickiego w Krakowie (Grodziska-Ożóg 1987).
Ryc. 1. Fragm ent m apy topograficznej D ziekanow ic z cm entarzem [źródło 1, opr. M .Ch.]
Na obszarze Lednickiego Parku Krajobrazowego istnieją dwa cmentarze katolickie: w Dziekanowicach i Sławnie. Ich drzewostany, tworzące niegdyś przem yślaną kompozycję, zachował się tylko częściowo. Ubytki w układzie drzew sięgają 60%. Do największych strat doszło w ciągu ostatnich 25 lat. Pozbawione zadrzewień dawne nekropole, tracą istotne składowe decydujące o wartości tych założeń zieleni: cenny drzewostan i historyczną kompozycję. Straty ponosi także krajobraz kulturowy, co na obszarze chronionym ze względu na walory krajobrazowe jest ubytkiem szczególnie dotkliwym.
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
159
CM ENTARZ W DZIEKANOWICACHPołożenie, historia, opis stanu istniejącego, analiza kompozycji roślinnej Wieś Dziekanowice leży na obszarze gminy Łubowo, w południowej części Parku, na wschodnim brzegu jeziora Lednica. Parafia wzmiankowana była ju ż w 1431 roku (Ruszczyńska i Sławska 1966).
Drewniany kościół p.w. św. M arcina z 1749 roku spłonął w 1850 roku, a na jego miejscu wybudowano w 1865 roku obecny, ceglany z charakterystyczną w ieżą (ryc. IX). Pod koniec XIX wieku Dziekanowice składały się ze wsi, folwarku i probostwa (Chlebowski i in. 1881). Parafia była rozległa, ale słabo zaludniona. Należały do niej początkowo obok Dziekanowic wsie: Lednogóra, Moraczewo, Piaski, Siemianowo (zwane wówczas Siemianowicami), Komorowo, W aliszewo, Jeziorzany i Żydówko (Frankiewicz 2001). Z czasem obszar ten został pomniejszony o Komorowo i W aliszewo (przyłączone do parafii Sławno), Jeziorzany (przyłączone do Dębnicy) i część Moraczewa (przyłączoną do Węglewa).
R yc. 2 i 3. F ra g m e n t m ap y D z ie k an o w ic w yd an ej w 1911 r. (po lew ej) i w 1940 r. (p o praw ej stronie);
w id o c z n a z m ia n a p o w ie rz c h n i c m e n ta rz a [źródło: 3 i 4, op r. M .C h.]
Cmentarz w Dziekanowicach leży na wschodnim obrzeżu wsi (ryc. 1). Jego powierzchnia wynosi 0,56 ha. Początkowo tradycyjnie miejscem pochówków był teren wokół kościoła. Do dziś na otoczonym niskim, ceglanym murem cmentarzu przykościelnym zachowały się dwa nagrobki: ks. proboszcza Józefa Zębskiego (1833 -1888), budowniczego kościoła i Martyny z Polcynów Różańskiej (1831 - 1877). Ten drugi nagrobek najprawdopodobniej przeniesiony został z cmentarza.
Trudno dokładnie określić, kiedy powstał obecny cmentarz dziekanowicki. Jest on czytelny na mapach topograficznych założonych w 1887 roku i zaktualizowanych w 1911 r.
Wówczas, tak jak i dziś, cmentarz przylegał do drogi prowadzącej z Dziekanowic na wschód w kierunku Żydówka, ale był kwadratowy, m niejszy od obecnego (ryc. 2 ). Dopiero na wydaniach mapy z 1940 roku ma on wydłużony kształt, tak jak dzisiejszy i jest obwiedziony z trzech stron wąskim pasem zieleni (ryc. 3).
160
M A R IA C H O JN A C K ACmentarz leży przy drodze asfaltowej 350 m na wschód od kościoła. Od strony drogi nekropola ograniczona jest niewysokim, kamienno-ceglanym murem z bram ą i furtką na osi założenia. Z pozostałych trzech stron w czasach powojennych ustawiono ogrodzenie z betonowych prefabrykatów. W ewnątrz, równolegle do starego muru rosną
okazałe lipy drobnolistne (Tilia cordata M ill.)1: trzy z prawej i trzy z lewej strony
wejścia. Pierwotnie było ich więcej (zapewne z każdej strony po pięć); usunięto skrajne drzewa. Drogę prowadzącą przez środek cmentarza od bramy w kierunku północnym pod koniec lat dziewięćdziesiątych umocniono kostką betonową. Szerokość nawierzchni głównej drogi wynosi 3 m. Ułożono także poprzeczną, nieco w ęższą drogę (2,5 m) w środkowej części założenia. Drogi dzielą cmentarz na cztery kwatery. Groby rozmieszczone są w rzędach równoległych do głównej osi. Dwie kwatery w północnej
części cmentarza są tylko częściowo zajęte. Najmniej pochówków jes t na prawej z
nich, gdzie chow'ane są dzieci. Po obu stronach głównej drogi rosną okazałe lipy drobnolistne (ryc. II): z przodu po lewej trzy lipy, potem przerwa i pod koniec kwatery
znów trzy lipy, a za drogą poprzeczną jeszcze jedna (ryc. III). Po prawej stronie i drogi od wejścia trzy lipy (dwie blisko siebie i w odległości 22 m kolejna). Tam gdzie zachował się
pierwotny rytm
obsadzenia, czytelny jest odstęp co 6,5 m. N a całym
cmentarzu z dawnej
kompozycji pozostało 16 lip (pierwotnie było ich prawdopodobnie 28).
Trudno ocenić, kiedy i z jakiej przyczyny doszło
do ubytków w tym
założeniu. Układ
obsadzenia należy wiązać
ze starym zasięgiem
cmentarza, co pozwala
ocenić wiek drzew na
około 100 lat. Aleja lip,
licząca pierwotnie co
najmniej 9 sztuk drzew z
każdej strony głównej
drogi, kończyła się
krzyżem ustawionym przy
ГК*.
tU c . 2 9 . 2 . u>yćtoi%coru^ 1, 9. 1 9 2 3 C J m n c is g e fc <T D a u 3 C 5 ^ a ia Ł , ćtc. jil. 1 Ô Ô 4 с. to o J la c fa to iu . to р о ю . H o śdańeH ifn, n a Ł a p fa n a 1 A . 2 . 1 9 0 9 p c o b o e jc ę e m u> ‘- D jie Ł a a o to ic a c A ocf с., о Д г т п Ы т Е о с е т to e a lie je u łia o d 1 . 5 . 1 9 2 3 ьRyc.4. Ks. Franciszek W aw rzyniak spoczyw a na cm entarzu w D ziekanow icach [źródło:7]
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A J O B R A Z O W E G O
161
ówczesnej północnej granicy nekropolii. Poczesne m iejsce przy krzyżu zwyczajowo zarezerwowane jest na pochówki osób ważnych w lokalnej społeczności lub zasłużonych dla parafii. Po wydłużeniu cmentarza krzyż znalazł się na środku założenia, przy skrzyżowaniu dróg. W pobliżu znajdują się groby proboszczów parafii dziekanowickiej: księdza M ikołaja Jaśkowskiego (1841 - 1917), księdza Franciszka W awrzyniaka (1884 - 1941) i księdza Edwarda Dziamskiego (1912 - 1986) (ryc. 4 i IV). Ksiądz Franciszek W awrzyniak (spokrewniony z zasłużonym dla Poznania iWielkopolski ks. Piotrem W awrzyniakiem) był człowiekiem o szerokich
zainteresowaniach, postacią w yjątkow ą w dziejach Dziekanowic,. Doktor filozofii, botanik, członek Akademii Umiejętności i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego prowadził pierwsze prace zabezpieczające ruiny książęcego palatium na wyspie lednickiej. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku starą płytę nagrobną ks. W awrzyniaka zastąpiono nową.
Obok znajduje się najciekawszy w formie nagrobek na cmentarzu. Grób kryje szczątki dwudziestoletniego powstańca wielkopolskiego W alentego Świercza, który poległ w 1919 roku pod Nakłem. N a pionowej lastrykowej płycie z wypukłymi ornamentami w postaci orła, rogatywki i skrzyżowanych szabli wypisano w ierszow aną
sentencję.-ZA Ś K TÓ RZY WYSZLI SPOŚRÓD WAS, I K R E W ODDALI SWĄ SERDECZNĄ, N IE C H BĘDĄ WARTĄ WAM SŁONECZNĄ, PO WSZYSTEK CZAS, PO WSZYSTEK CZAS, I N IEC H AJ GRANIC PO LSK IEJ ZIEMI, D U SZAM I STRZEGĄ PŁOMIENNYMI.
Po obu strona nagrobka stoją dwa pociski artyleryjskie uformowane z lastryka. W pobliżu znajduje się nowo wykonany grobowiec rodziny Grocholskich - ostatnich przed w ojną właścicieli sąsiedniego Siemianowa (ryc. V). Innym godnym odnotowania pochówkiem jest grób założyciela i wieloletniego dyrektora Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy - Jerzego Łomnickiego (1920-1981), znajdujący się w drugim rzędzie na prawo od wejścia (ryc. VI).
Poza lipami drobnolistnymi z pierwotnego obsadzenia, na cmentarzu większe drzewa napotykamy wzdłuż drogi poprzecznej. Są to jesiony wyniosłe (Fraxinus
excelsior L.) i robinia biała (Robinia pseudoacacia L.) pochodzące najprawdopodobniej z samosiewu, tak jak i inne mniejsze drzewa liściaste na pustych miejscach kwater i w pobliżu ogrodzenia. Pozostałe zinwentaryzowane na cmentarzu drzewa i krzewy tow arzyszą bezpośrednio grobom i zostały posadzone przez osoby opiekujące się nimi. Przeważają wśród nich drzewa i krzewy iglaste. Najstarsze z nich to dwa żywotniki zachodnie (Thuja occidentalis L.) rosnące w pobliżu grobowca rodziny Grocholskich. Było ich więcej, ale wycięto je w 2003 r. przy budowie grobowca. Po drugiej stronie drogi poprzecznej zinwentaryzowano jeszcze jeden egzemplarz żywotnika podobnych rozmiarów. W środkowej części cmentarza rośnie jesion wyniosły odmiany zwisającej (Fraxinus excelsior L. 'Pendula') (ryc. VII).
Pochówkowi dyrektora Łomnickiego towarzyszy posadzony w połowie lat
162
M A R IA C H O JN A C K AMuzeum wzdłuż głównej drogi za krzyżem posadzono rząd świerków kłujących (Picea
pungens Engelm.), które jednak nie zachowały się do czasów obecnych.
Elementem wyposażenia cmentarza jest stara studnia z kołowrotem w południowo- zachodnim narożniku (obecnie do cmentarza doprowadzono wodę wodociągową; przed bramą, po drugiej stronie drogi jest kran).
Szacuje się, że z pierwotnego obsadzenia wzdłuż muru i drogi głównej w różnych okolicznościach wycięto co najmniej 10 lip drobnolistnych, czyli blisko 40 % historycznego drzewostanu. W idoczny na archiwalnych planach pas zieleni wokół cmentarza usunięto najprawdopodobniej podczas budowy ogrodzenia.
Zabytkowy drzewostan cmentarza może ulec dalszemu uszczupleniu. Nad murem od strony drogi biegnie napowietrzna linia energetyczna. Korony sąsiadujących z nią, okazałych lip otaczają przewody. Co kilka lat energetycy przycinają gałęzie drzew. Po zabiegu korony są zdeformowane; naruszona zostaje statyka drzew. Ran po cieciu nie zabezpiecza się. Powtarzanie tych cięć w przyszłości będzie prowadziło do pogorszenia kondycji drzew i dalszego naruszania ich statyki. W efekcie może zajść konieczność usunięcia kolejnego drzewa z tej historycznej kompozycji.
Drzewostan cmentarza został szczegółowo zinwentaryzowany. Tabela 1. zawiera uproszczone zestawienie zinwentaryzowanych drzew i większych krzewów wraz z rozmiarami i ilościami sztuk w poszczególnych przedziałach rozmiarów. Dla odczytania pierwotnej kompozycji cmentarza istotny jest układ najstarszych drzew. Rycina nr 5 ukazuje rozmieszczenie tych drzew i domniemany pierwotny układ obsadzenia.
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
163
T a b .l. Skrócona inwentaryzacja zadrzewień na cmentarzu w Dziekanowicach (stan w2006 r.) Gatunek Obwody pni w cm D o 25 2 6 -5 0 5 1 -7 5 7 6 -1 0 0 1/4(N O 126 -1 5 0 15 1 -1 7 5 1 7 6 -2 0 0 20 1 -2 2 5 22 6 -2 5 0 25 1 -2 7 5 Suma A cer platanoides L. Klon pospolity 3 3 Fraxinus excelsior L. Jesion wyniosły 2 2 1 5 Fraxinus excelsior L. 'Pendula' Jesion wyniosły odm. zwisająca 1 1 Robinia pseudoacacia L. Robinia biała 1 1 Thuja occidentalis L. Żywotnik zachodni 1 2 3 Tilia cordata Mill. Lipa drobnolistna 1 1 3 1 5 7 1 2 1 22 R azem sztuk 6 1 2 7 2 5 7 1 2 1 35
164 M A R IA C H O JN A C K A
C M E N T A R Z W D Z IE K A N O W IC A C H
Próba odtworzenia pierw otnego obsadzenia
( 3 Tilia c o rd a ta Mill. - p ie rw o tn a k o m p o z y c ja Tilia c o rd a ta Mili. - s t a n o b s a d z e n ia w 2 0 0 2 ro k u
R yc. 5. Pró b a o d tw o rze n ia p ierw o tn e g o o b sa d ze n ia c m en tarza k a to lick ie g o w D z ie k an o w ic a c h (rys.
C M E N T A R Z E K A T O L I C K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
165
Uwarunkowania RewaloryzacjiW terenie stwierdzono, że możliwe jest uzupełnienie starego obsadzenia drogi głównej lipą drobnolistną (Tilia cordata Mill.), niekolidujące z pochówkami. Należy zachować rytm sadzenia zbliżony do pierwotnego, a drzewa lokalizować w lukach pom iędzy grobami.
Proponuje się również przedłużenie historycznego obsadzenia z lipy drobnolistnej wzdłuż osi cmentarza po drugiej stronie skrzyżowania. Trzeba utrzymać odpowiednią odległość od krawędzi drogi (ok. 0,75 m) i odległości na rzędzie co 6,5 m, jak było pierwotnie. Rząd po prawej zaczyna się za pochówkami proboszczów parafii.
W zdłuż muru zamykającego cmentarz od północy proponuje się posadzenie żywopłotu z głogów jednoszyjkowych {Crataegus monogyrta Jacq.). Podobne obsadzenie wzdłuż ogrodzeń po prawej i lewej stronie nie jest możliwe ze względu na istniejące tam rzędy grobów. Należy rozważyć możliwość posadzenia takich żywopłotów po zewnętrznej stronie ogrodzenia. W ybrano gatunek krajowy, pospolicie w ystępujący w zadrzewieniach śródpolnych na terenie Parku za względu na jego walory ozdobne, a także dla podkreślenia więzi z otw artą przestrzenią.
Możliwości dosadzania lip w rzędzie wzdłuż muru cmentarnego od strony drogi dojazdowej ze wsi są ograniczone ze względu na lokalizację pochówków, a także obecność napowietrznej linii energetycznej. Po drugiej stronie drogi znajduje się otwarte pole. Przełożenie kabla na drugą stronę drogi, mimo że kosztowne, pozwoliłoby uniknąć wydatków na system atyczną korektę koron lip. Nieumiejętne przycinanie tych pomnikowych drzew okalecza je i stymuluje do nienaturalnie intensywnego wypuszczania nowych pędów. Jest to praca przynosząca krótkotrwały efekt dla energetyków i długotrwałe straty dla krajobrazu.
Zaproponowane obsadzenie wypełni luki w historycznej kompozycji i będzie kontynuacją tradycji nadawania godnej oprawy miejscom wiecznego spoczynku. Utrwali się pozycja tego założenia jako ważnej dominanty na otwartej, ubogiej w zadrzewienia przestrzeni Parku.
CM ENTARZ W SŁAWNIE
Położenie, historia, opis stanu istniejącego, analiza kompozycji roślinnej Wieś Sławno leży w gminie Kiszkowo w północno-zachodniej części Lednickiego Parku Krajobrazowego przy drodze nr 197 z Kiszkowa do Gniezna, nad jeziorem Sławno. Od średniowiecza przez kilka stuleci wieś była w łasnością biskupów gnieźnieńskich (z krótką przerw ą na początku XIII wieku, kiedy Sławno zajął W ładysław Laskonogi). Położenie przy ważnym szlaku komunikacyjnym i nad jeziorem stworzyło korzystne warunki dla rozwoju wsi. Drewniany kościół istniał tu ju ż w 1348 roku (Ruszczyńska i Sławska 1966). Najprawdopodobniej na przełomie XVII i XVIII wieku wieś przeszła w ręce ziemian. Jednym z nich był Aleksander Łubieński. W połowie XVIII wieku wybudow ał on nowy, drewniany kościół p.w. św. Mikołaja, który stał w miejscu obecnego. W 1777 roku od południowej strony do
166
M A R IA C H O JN A C K Agłównej nawy dobudowano murowaną kaplicę ufundowaną przez Mikołaja i Teodora Węsierskich. Do parafii należały wówczas poza Sławnem wsie i folwarki: Berkowo, Brudzewko, Charzewo, Dziećmiarki, Głębockie Huby, Głębokie, Hieronimowo, Imiołki, Józefowo, Kamionek, Myszki, Popkowice, Skrzetuszewo, Słępowo, Sroczyn, Ujazd, Węgorzewo, Węgorzewskie Holendry, Witakowice, Zakrzewo i Żylice (Chlebowski i in. 1889). Część z tych miejscowości w bliższych nam czasach zmieniła nazwy lub została wchłonięta przez sąsiednie, inne zupełnie zginęły. Sławno, zwane pod koniec XVIII wieku miastem, było do 1878 roku w posiadaniu rodziny Węsierskich, osiadłej w sąsiednim Zakrzewie. Majątek nabył następnie Wojciech Chełmicki, po którym dziedziczył jego syn Stanisław. Drewniany kościół parafialny spłonął w 1803 roku, ocalała tylko kaplica. Nową, murowaną świątynię na miejscu spalonej wybudowano dopiero w 1844 roku.
Początkowo tradycyjnym miejscem grzebania zmarłych był teren przy kościele, nobilitowany i uświęcony sąsiedztwem świątyni. Do dziś zachowało się kilka pochówków w pobliżu głównego wejścia do kościoła. Spoczyw ają tu proboszczowie: ks. Ignacy Jakubowski (1831 - 1861), ks. W alenty Przybyszewski (1808 - 1881), ks. Adamus Nagel (1844 - 1882) i ks. Józef Jezierski (1832 - 1891). Po południowej stronie kościoła spoczywa Michał Kluczyński - pierwsza ofiara drugiej wojny światowej w Sławnie.
Ryc. 6. C m e n ta rz katolick i w S ław n ie p o ło żo n y j e s t na w z g ó rz u w y ra sta jąc y m z d n a ry n n y jez io rn e j. Fra g m e n t m ap y to p o g raficzn ej w si [źró d ło : 1, opr. M .C h.]
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
167
Istnieją informacje mówiące o tym, że nowy cmentarz na obecnym, oddalonym od kościoła parafialnego miejscu powstał ju ż w 1703 roku (Frankiewicz 2001). Trudno dociec, co mogło skłonić ówczesnego proboszcza do chowania zmarłych poza dotychczas używanym cmentarzem, w miejscu odległym, o skomplikowanej konfiguracji terenu. Zapewne powodem był nie tylko brak miejsca na cmentarzu przykościelnym. Teren wybrany na nowy cmentarz był położony na wschód od kościoła, w odległości około 800 m (mierząc w linii dróg), na owalnym wzniesieniu wyrastającym z dna rynny polodowcowej (ryc. 6). W zachodniej części tej rynny leży jezioro Sławno. Różnica wysokości między dnem doliny, a szczytem wzgórza wynosi aż 12 metrów. Ponieważ w mokre lata okoliczne łąki są podtapiane wodami wypływającego z jeziora cieku, a wzgórze cmentarne wznosi się nad nimi jak oblany fosą gród, przez lata istniało przekonanie, iż rzeczywiście jest to pozostałość grodziska. Badania weryfikacyjne domniemanych grodzisk stożkowatych w rejonie jeziora Lednica wykluczyły sztuczne pochodzenie wzgórza. Jest to twór naturalny pochodzenia polodowcowego. W szystko wskazuje na to, że do lokalizacji cmentarza w tym dość trudnym terenie (aby dotrzeć do cmentarza trzeba najpierw z głównej drogi zejść stromo w dół, a następnie wspiąć się w górę) skłoniły szczególne przesłanki. Najstarsi m ieszkańcy wsi pow tarzają usłyszaną od swoich rodziców legendę o objawieniu, jakie miał na wzgórzu miejscowy pastuszek. Ukazała mu się św. Rozalia. W 1785 r. z fundacji ks. Józefa Ignacego Sztoltmana na szczycie wzgórza wybudowano drew nianą kaplicę pod wezwaniem owej świętej (Ruszczyńska i Sławska 1966). Ks. Sztoltman (którego nazwisko wymieniane jest w dokumentach także w brzmieniu Sztolzman) był tu proboszczem przez 48 lat. Wpis w księdze zmarłych parafii z 1811 roku wymienia jego zasługi i fakt wystawienia kaplicy zwanej tam kościołem:C/fâîur “S S S a . Л , y /Л. CL.rt,Ä>'ßl S .' - i>.’„ <C ~ . i ______ ____ __ __ ___ Ф . ‘_ / $ / / \ ^d> äZyfrs'A- ^ V ^ S r 'y 'y . y J z ' э. KSib >■> * r~
Nf
i,R yc. 7. F ra g m e n ty k sięg i zm a rły c h p arafii S ła w n o z w p ise m o śm ierci ks. S z to ltm a n a i fu n dacji k a p lic y św. R o zalii [źródło: 6]
168
"Zwłoki jeg o złożone w kościółku S. Rozalii przez niego w roku 1773 znowa wystawionym w sklepie p o d Wielkim Ołtarzem dla siebie wymurowanym, którego dusza niech z Bogiem spoczywa" (ryc. 11).
Wpis podaje wcześniejszą datę budowy, a określenie "znowa" może oznaczać, że nie była to pierwsza kaplica na tym wzgórzu. Potwierdzałoby to fakt otaczania tego miejsca kultem już w cześniej.
Obok ks. Sztoltmana w krypcie pod prezbiterium miał spoczywać także ów pastuch pochowany z atrybutem swej funkcji - fujarką (widziało to w latach sześćdziesiątych kilku mieszkańców Sławna) i m ajor Damazy Dobrogojski, którego nagrobek w formie kolumny znajduje się przy prezbiterium kaplicy (ryc. XX). M iejsce otoczone kultem było, mimo kłopotliwej konfiguracji terenu, właściwe na założenie cmentarza.
W ciągu 40 lat, od momentu spalenia się kościoła parafialnego do wybudowania nowego, funkcję świątyni parafialnej spełniała kaplica św. Rozalii na wzgórzu cmentarnym. M apa Sławna z 1827 roku (ryc. X) ukazuje moment, w którym w miejscu spalonego kościoła widoczna jest tylko murowana kaplica fundacji W ęsierskich, a kaplica św. Rozalii podpisana je s t "Kirche” - kościół. Z wpisu do księgi zmarłych parafii Sławno wiemy, że na terenie po spalonym kościele nadal grzebano: "Józef
Kukliński w Myszkach u matki Wielmożnej Prądzyńskiej zmarł pochowany w grobie Węsierskich w miejscupogorzałego kościoła 1806" [źródło 6].
Porównując niemieckie mapy topograficzne wsi Sławno wydane w 1911 i 1940 roku widzimy, że przebieg dróg w okolicy cmentarza ulegał modyfikacji (ryc. 8 i 9). Początkowo istniała droga obiegająca dolinę ze stawem (park o leśnym charakterze należący do pobliskiego dworu), od której odchodziła droga na cmentarz. Później droga wiodąca na cmentarz była już dominującym szlakiem w tym miejscu. Na planie z 1940 roku czytelna jest droga obiegająca kaplicę wokół. Wyraźnie zaznaczono również charakterystyczną, wysoką figurę na jednym z grobów ustawioną po roku 1911. Cmentarz otoczony był od
Ryc. В i 9. M ap y to p o g raficzn e w y d an e w 1911 (po lew ej) i 1940 roku (po praw ej stronie) u k azu jące z m ia n y u k ład u d ró g n a c m e n ta rz u i w je g o p o b liż u ; w id ać k ap licę św . R o zalii [źró d ło : 2 i 4, opr. M .C h .j
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A J O B R A Z O W E G O
169
zachodu, południa i wschodu lasem mieszanym, tak jak i dzisiaj. Można domniemywać, że okoliczne drzewa wysiewały się na terenie cmentarza i w ten sposób pojawiły się na nimnajokazalsze miejscowe gatunki: topole białe (Populus alba L.) i dąb szypułkowy
(Quercus robur L.), uznane obecnie za pomniki przyrody.
R yc. 10. O b c h o d y u ro cz y sto śc i 3 m aja p o d p rze w o d n ic tw e m ks. J ó z e fa R a d o ń sk ieg o p rzy fig u rz e M atk i Bożej poniżej c m e n ta rz a w S ław n ie (k o n ie c lat 2 0 -ty c h , pocz. 3 0 -ty ch X X w .) [źródło: 6]
Zarówno na mapie z 1827 roku, ja k i na obu późniejszych mapach u początku drogi w stronę cmentarza, w nisko położonej części doliny, przy stawie, zaznaczono lokalizację krzyża lub figury. Jak ważne było to miejsce dla społeczności Sławna może świadczyć fakt, że odbywało się tam wiele uroczystości kościelnych i państwowych (ryc. 10). Zapewne był to zwyczaj zachowany po okresie, kiedy kaplica św. Rozalii pełniła funkcję kościoła, a wzgórze cmentarne nie mogło pomieścić wszystkich wiernych. Można się domyślać, że w tym czasie (1803-1844) dokonano na cmentarzu
pierwszych celowych nasadzeń mających nadać w łaściw ą oprawę miejscu.
Najprawdopodobniej wtedy musiał zostać posadzony buk pospolity (Fagus sylvatica L.) rosnący do 2008 po prawej stronie bramy cmentarnej - pomnik przyrody J ó z e f (ryc. XXVIII).
Do cmentarza podchodzi się w górę (różnica wysokości 3 m na odcinku 160 m) drogą rozpoczynającą się obok figury Matki Bożej na wysokiej kolumnie. Obok znajduje się wystawiony po II wojnie światowej pomnik ku czci poległych podczas
170
M A R IA C H O JN A C K Awojny i okupacji mieszkańców parafii. Droga została w roku 2 0 0 2 pokryta asfaltem. Po
jej lewej stronie zalesiony teren wznosi się w górę, po prawej opada w dół, w stronę zarastającego stawu. Nad cmentarną bram ą o szerokich, ceglanych słupach widnieje napis: "BOŻE ZMIŁUJ SIĘ NAD NAM I" (Ryc. XIII). To historyczne ogrodzenie w pobliżu bramy wjazdowej jest zbudowane z metalowych krat osadzonych między ceglanymi słupami o piramidalnych, betonowych nakrywach. Pozostała część ogrodzenia to siatka druciana. Główna droga wiedzie od bramy w górę w stronę
kaplicy św. Rozalii (ryc. XVI). Nawierzchnię z kostki betonowej położono w 2 0 0 5
roku. Groby w tej części cmentarza rozmieszczone są w rzędach równoległych do
drogi. Po lewej stronie teren początkowo wznosi się w górę (stąd skarpy i schody,
ryc. XV), a następnie opada w dół w stronę ogrodzenia. Po prawej teren opada dość
stromo w dół. Tu przy ogrodzeniu znajduje się stara studnia. Głównej drodze towarzyszy rząd drzew po lewej stronie. Są to cztery lipy drobnolistne (Tilia cordata Mill.) i buk pospolity (Fagas sylvatica L.) - pomnik przyrody Mieczysław. Po prawej stronie rośnie jedna lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos Scop.). Droga dochodzi do
m iejsca z wystawionym w 2 0 0 3 roku drewnianym krzyżem. Wcześniej stał tu
charakterystyczny pomnik w
formie krzyża osadzonego na
kopcu kamieni połączonych
zaprawą, obecnie przeniesiony do
nowej części cmentarza. Tu
konfiguracja terenu i wynikający z niej układ dróg zm ieniają się. W tym miejscu wzgórze ma wyraźną kulminację, na której stoi kaplica. Przed nią po dwóch stronach drogi rosną dwie lipy szerokolistne, po
zmianie nawierzchni radykalnie
przycięte. Drogi odchodzące od krzyża w prawo i w lewo biegną
wzdłuż poziomic, wokół
wierzchołka wzgórza. Groby
ułożone są tu tarasowo. Duże
nachylenie skarp powoduje, że
zastosowano różne sposoby
umacniania zboczy (ryc. XXIX).
Różnica wysokości terenu
pomiędzy wierzchołkiem a drogą obiegającą wzgórze wynosi 4 m od
południa (na odcinku około 2 5 m) i
Ryc. 11 Ks. Jó zef Radoński - długoletni proboszcz 7 m od północy (na odcinku 2 0 m).
parafii w Sławnie. Podpis na odwrotnej stronie fotografii: Skarpy są miejscami pokryte
P a ra fia n o m N a p a m ią tk ą X. R a d o ń s k i J ó z e f warstw ą betonu |ub obł0żone
26.10.33. (źródło 6) , 4 . , . . . .
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
171
obsadzone bylinami i niskimi roślinami iglastymi. Zbudowano murki oporowe z kamienia polnego i wąskie betonowe schody łączące poszczególne poziomy grzebalne. Wyraźne są ślady destrukcji i renowacji tych często prowizorycznych zabezpieczeń. Tam gdzie brak jest umocnień, ziemia osuwa się, co jest najbardziej widoczne na stromej, pozbawionej obsadzeń skarpie od strony północnej (ryc. XXXI). W tej części wzgórza brak jest pochówków.Kaplica pod wezwaniem św. Rozalii ufundowana przez ks. Józefa Ignacego Sztoltmana, "Kanonika Łęczyckiego i Uniejowskiego, Dziekana Dekanatu S. Troycy" (jak brzmi wpis w księdze zmarłych) jest budowlą drew nianą o konstrukcji zrębowej, oszalowanej (Ruszczyńska i Sławska, 1966). W elewacji zachodniej nad wejściem umieszczono wieżę nakrytą cebulastym hełmem z latarnią. W nętrze świątyni jest jednonaw ow e, zamknięte węższym i niższym prezbiterium z ołtarzem głównym z końca XVIII wieku z obrazem św. Rozalii (ryc. XVII). N a belce tęczowej znajduje się grupa rzeźb ze św. Barbarą w centrum i dwoma puttami trzymającymi klepsydrę i czaszkę po bokach. Ściany, sufit i obramienia okien udekorowano barwnymi ornamentami malowanymi wprost na drewnie (m.in. belkę tęczow ą i sąsiednie pionowe belki pomalowano w girlandy róż). W krypcie pod naw ą kościoła pochowani są ostatni przed w ojną właściciele Zakrzewa - Chełmiccy. Pod prezbiterium, w oddzielnej krypcie znajdowały się najstarsze pochówki m.in. ks. Sztoltmana, które jednak uległy
zniszczeniu w latach siedemdziesiątych XX wieku podczas nieumiejętnie
przeprowadzanych prac murarskich.
Od czasów historycznych do dziś m iejscem najbardziej reprezentacyjnym dla pochów ków jest teren w bezpośrednim sąsiedztwie kaplicy. Tu zlokalizowane są najstarsze grobowce i pomniki nagrobne m.in. Damazego Dobrogojskiego 1 1857, „M ajora W ojsk Polskich” w formie żłobkowanej kolumny z kartuszem (ryc. XX), Józefa Krzyżanowskiego 1 1856 (ryc. XXI), Tomasza Szabrańskiego f i 877 (ryc. XXII) i nagrobek W andzi i M ichasia Hubertów z przełomu XIX i XX w. z figurą modlącego się dziecka (ryc. XIX). W pobliżu wejścia do kaplicy, do 2007r. znajdowały się dwa murowane z cegły grobowce: rodziny W alterów - ostatnich przed w ojną właścicieli Dziećmiarek z datą 1885 (ryc. XXV) i rodziny Janczakowskich, właścicieli pobliskich Myszek (rozebrany).
N a południowym stoku, w pobliżu kaplicy stoi pomnik poświęcony pochodzącym z najbliższej okolicy ofiarom I wojny światowej (ryc. XXIII). Inny zwracający uwagę pomnik znajduje się po lewej stronie od wejścia na cmentarz na grobie zmarłej tragicznie M aryanny Kalczyńskiej fl9 1 1 (ryc. XXVI, XXVII). Figurę Chrystusa stojącą na platformie wspartej na 4 kolumnach ufundował ks. proboszcz Józef Radoński. Figura ta w 1995 roku została rozbita przez złamany konar rosnącego w pobliżu drzewa. Zrekonstruowaną w Pracowni Konserwacji Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy figurę ponownie ustawiono w 1998 roku. Pochówek wspomnianego tu ks. Radcy Józefa Ignacego Radońskiego znajdujący się w nisko położonej części cmentarza (ryc. XXIV) także zwraca uwagę postacią stojącego na prostopadłościennym cokole anioła.
Ks. Radoński (1866 -1936) był proboszczem parafii św. M ikołaja w Sławnie przez 30 lat do roku 1933 (ryc. 11). Dał się poznać jako człowiek niezwykle energiczny i
172
M A R I A C H O JN A C K Aprzedsiębiorczy, o szerokich umiejętnościach i zainteresowaniach. Zanim wstąpił do seminarium, był oficerem wojsk pruskich. Znał się na budownictwie, dobrze rysował. Zinwentaryzował okoliczne figury przydrożne i był fundatorem lub inicjatorem odnowienia kilku z nich. Spowinowacony poprzez Irenę Radońską z rodziną właścicieli Zakrzewa i Sławna - Chełmickich - za ich przyzwoleniem i zapewne wspomagany przez nich finansowo inicjował, jak w spom inają mieszkańcy Sławna, działania upiększające wieś i okolicę. Zachowała się jego notatka z 1916 roku, w której opisuje uroczystość pochowania na cmentarzu ekshumowanych z krypty kaplicy szczątków. Aby wygospodarować miejsce na te pochówki, należało wykonać prace ziemne formujące nowe tarasy. W notatce zapisano: "Miejsce dla tych grobów zyskane
zostało pracą uciążliwą jeń có w rosyjskich, internowanych od roku zeszłego w dobrach Zakrzewskich, przez splanowanie stoku góry i wyrugowanie rosnących tamże w nieporządku drzew. W ten sposób nie tylko nie potrzeba było naruszać miejsca spoczywania pochowanych na cmentarzu nieboszczyków, ale nadto zyskało się wiele miejsc nowych i dogodniejszych do chowania ciał, a oprócz tego stworzony taras nadaje się bardzo do upiększenia cm entarza" [źródło: 6]. Najprawdopodobniej w tym
czasie z inicjatywy ks. Radońskiego zasadzono także nowe drzewa na cmentarzu. W pobliżu grobu ks. Radońskiego znajduje się jeszcze jeden dawny pochówek:
W ładysława Hoffmana (1867 - 1928) z figurą M adonny z Dzieciątkiem. Wokół
kaplicy na granicy terenu płaskiego i skarpy rosną trzy buki pospolite. W idoczne w ich sąsiedztwie pnie dowodzą, że drzewa tego gatunku otaczały niegdyś wieńcem całe wzgórze. Rozmiary ocalałych drzew w skazują na wiek 120 - 140 lat, jednak trudne warunki, w jakich rosną (szczyt wzgórza, na skraju stromej skarpy, w sąsiedztwie wkopów grobowych), mogły spowodować słabsze przyrosty i dlatego można zaryzykować twierdzenie, że drzewa te są starsze. Być może pochodzą z okresu, kiedy kaplica pełniła rolę kościoła parafialnego (próby odczytania wieku tych drzew m etodą odwiertów świdrem przyrostowym nie powiodły się). Wokół kaplicy mimo szczupłości miejsca nadal chowa się zmarłych i buduje wystawne nagrobki. Zagraża to egzystencji ostatnich rosnących tam drzew m.in. topoli białej (pomnik przyrody ryc. XVIII). Drzewo to być może nie pojawiło się w tym m iejscu spontanicznie. Obecność równie okazałej topoli białej przy wjeździe do wsi od strony Gniezna (pierwotnie dwie) może wskazywać na celowe posadzenie. M ieszkańcy Sławna wspominają, że jeszcze w latach trzydziestych XX wieku powszechnie stosow aną m etodą zdobywania materiału nasadzeniowego do inicjowanych przez miejscowego nauczyciela Jana Nowaka akcji upiększania wsi było pozyskiwanie drzew z naturalnych stanowisk. Dlatego o niektórych drzewach krajowych gatunków rosnących na terenie wsi można z dużym prawdopodobieństwem mówić, że nie pochodzą z samosiewów, a zostały celowo posadzone dla ozdobienia miejsca, czy budowli (szkoła, kościół św. Mikołaja, krzyż za jeziorem).
Na terenie cmentarza rośnie obecnie 5 okazałych drzew o statusie pomnika przyrody. Poza wymienionym już bukiem pospolitym i topolą białą przy kaplicy są jeszcze dwie topole białe ( jedna z nich - Irena, rosnąca w pobliżu nagrobka ks.
Radońskiego ma obwód 520 cm). W pobliżu północnej granicy cmentarza rośnie dąb szypułkowy (Quercus robur L.) - Stanisław.
C M E N T A R Z E K A T O L I C K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
173
W połowie lat dziewięćdziesiątych brak miejsc grzebalnych na cmentarzu skłonił gospodarza parafii do podjęcia decyzji o wyrównaniu północno-wschodniej części wzgórza cmentarnego. N a wypłaszczonym w ten sposób terenie poniżej wierzchołka wyniesienia, w sąsiedztwie pom nikowego dębu, powstała nowa kwatera grzebalna z biegnącą środkiem drogą w stronę historycznego krzyża (ryc. XXX). Istnieje rezerwa miejsc grzebalnych na cmentarzu. Są wolne przestrzenie, lecz zlokalizowane w miejscach trudno dostępnych, mało reprezentacyjnych, nisko położonych, przy płocie. Tymczasem dużym kosztem uzyskana nowa przestrzeń grzebalna w pobliżu szczytu wzgórza wkrótce zapełni się, ponieważ lokalizacja nowych pochówków jest dość przypadkowa, niezaplanowana z góry.Poza tworzącymi w yraźną przem yślaną kompozycję drzewami wzdłuż głównej alei, przed kaplicą i wokół wzgórza oraz drzewami i krzewami posadzonymi przy grobach przez osoby opiekujące się nimi, pozostałe drzewa na cmentarzu pojawiły się spontanicznie. Sąsiedztwo lasu sprzyja wysiewaniu się drzew, szczególnie w pobliżu nisko położonego, północnego ogrodzenia, gdzie płynący obok strumień zapewnia korzystne warunki do ich wzrostu. Poza wymienionymi wcześniej gatunkami na cmentarzu zinwentaryzowano także klony pospolite (A cer platanoides L.), klony jaw ory (Acer pseudoplatanus L.), jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior L.), graby pospolite (Carpinus betulus L.), wiązy szypułkowe ( Ulmus laevis Pall.) i robinie białe
{Robinia pseudoacacia L.). W nisko położonej, północnej części cmentarza rosną także
krzewy leszczyny pospolitej (Corylus avellana L.) i bzu czarnego {Sambucus nigra L.). Sporządzona w oparciu o inwentaryzację rycina nr XI ukazuje strukturę gatunkową najstarszych drzew i ich rozmieszczenie na cmentarzu.
Drzewa porastające wzgórze cmentarne tw orzą harm onijną całość z zabytkową k ap licą nagrobkami, konfiguracją terenu, nadając tej wyjątkowo pięknej nekropolii szczególny charakter. Pełnią także bardzo w ażną rolę stabilizując wzgórze o osłabionej wkopami grobowymi strukturze. Ich sytuacja na cmentarzu jest bardzo trudna, szczególnie w wierzchołkowej części wzniesienia. Osuwająca się ziemia odsłania korzenie, wkopy grobowe zm ieniają stosunki wodne i niszczą systemy korzeniowe, co osłabia kondycję drzew i może prowadzić do ich zasychania; zam ierają także drzewa otoczone warstw ą betonu, mającego stabilizować stok. Najwięcej drzew na szczycie wzgórza usunięto w ciągu ostatnich 10 lat z powodu zagrożenia, jakie stwarzały dla nagrobków i ludzi.
Rycina nr XII ukazuje dom niem aną pierw otną kompozycję drzew posadzonych na cmentarzu. N a tej podstawie można obliczyć, że z tego historycznego obsadzenia ubyło co najmniej 10 buków pospolitych i 16 lip (trudno określić jakiego gatunku były usunięte lipy).
W 1995 roku z inicjatywy Lednickiego Parku Krajobrazowego poddano leczeniu buka pospolitego rosnącego przy bramie cmentarza. Oczyszczono ranę po wyłamanym podstawy drzewa konarze, założono wiązania wzmacniające koronę. W 2006 roku silna wichura spowodowała dalsze uszkodzenie tego okazałego drzewa; wyłamaniu uległ kolejny, nisko osadzony konar (podany w inwentaryzacji obwód pnia buka był mierzony w 2003 roku). W 2008r. drzewo to zostało wycięte.
174
M A R IA C H O JN A C K AW 2003 roku wykonano szczegółowa inwentaryzacje zadrzewień cmentarza; tabela nr 2 przedstawia jej skróconą wersję.
Tab.2. Skrócona inwentaryzacja zadrzewień na cmentarzu w Sławnie (stan w 2006r.)
G a t u n e k O b w o d y pni w cm Do 5 0 51-75 ■ o V© O I-— — 101 -1 25 1 2 6 -1 5 0 1 5 1 -1 7 5 1 7 6 - , 2 0 0 1 2 0 1 - 2 2 5 1 2 2 6 - 2 5 0 I 2 5 1 - 1 2 7 5 276- 1 3 0 0 1 30 l_ 1 1 35 0 ' 3 5 !-40 0 Î 4 0 1 -4 5 0 4 5 1 -5 0 0 OO S MO J Sum a A c e r p la ta n o id e s L. K lo n p o sp o lity 1 1 2 1 4 3 1 1 - 14 A c e r p s e u d o p la ta m is L.. K lo n jaw o r 2 1 5 1 9 C a rp in u s b e tu lu s L. G ra b po sp o lity 3 - 1 4 Fagits s y lv a tic a L. B u k p o sp o lity 1 3 1 1 1* 7 F ra x in u s e x c e ls io r L. Jesio n w y n io sły 1 4 1 2 2 1 11 P o p u lu s a lb a L. T o p o la b iała -1 1 1 3 Q uercu s ro b u r L. D ąb sz y p u łk o w y -2 1 1 1 5 R o b in ia p se u d o a c a c ia L. R o b in ia b iała 2 2 THia c o rd a ia M ili. L ipa d ro b n o listn a -2 2 2 6 Tilia p la ty p h y llo s S co p . L ipa szero k o listn a 3 U lm us la evis Pall. W iąz sz y p u łk o w y 1 1 R azem sz tu k 3 2 6 5 8 15 7 5 2 2 3 3 - 2 2 65 ♦ D rzew o w y c ię te w 2008r.
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
175
R yc. 12. P ro p o z y cja o b sa d ze ń u z u p e łn ia ją c y c h n a c m e n ta rz u w S ła w n ie sta b iliz u ją c y c h w z g ó rz e (rys. M . C h o jn ack a)
Wykaz gatunków proponowanych do posadzenia na cmentarzu w Stawnie
Drzewa liściaste 1. Fagus sylvatica 7 szt. 2 . Populus alba 5 szt. 3. Tilia platyphyllos 4 szt. Krzewy liściaste 4 . Sambucus racemosa 5 szt. 5 . Spiraea chamaedryfolia 130 szt. 6. Symphoricarpos albus 150 szt. 7. Viburnum lantana 40 szt.
176
M A R IA C H O JN A C K AUwarunkowania Rewaloryzacji
Cmentarz w Sławnie posiada kartę ewidencyjną w Biurze W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków; status zabytku ma także kaplica p.w. św. Rozalii. Na cmentarzu rośnie wiele cennych drzew. Jednocześnie jest to jeden z dwóch czynnych cmentarzy katolickich na terenie Parku, obsługujący całą jego północną i środkow ą część. Administrator parafii Sławno kieruje w rzeczywistości dwiema parafiami: Sławno i W aliszewo, które m ają oddzielne księgi parafialne. Jest to historyczna spuścizna po dawnej samodzielności W aliszewa. Pogrzeby odbyw ają się tu średnio 10- 14 razy w roku.
Dla zachowania wartości zabytkowych i krajobrazowych cmentarza, a
jednocześnie umożliwienia pełnienia bez przeszkód funkcji grzebalnych, należy w ypracować odpowiedni model postępowania.
Obszar cmentarza jest wyraźnie ograniczony (pow. 0,892 ha), nie m a możliwości powiększenia go. Dlatego należy szanować w olną przestrzeń grzebalną.
- Cenny drzewostan parku powinien zostać objęty ochroną: drzewa należy konserwować, usuwać suche konary; zupełna ścinka powinna być opiniowana przez W ojewódzkiego Konserwatora Przyrody.
- Należy powstrzymać osuwanie się skarp cmentarnego wzgórza przy pomocy
kompleksowych działań zainicjowanych przez gospodarza terenu.
N ajodpowiedniejsze będą umocnienia w postaci nowych nasadzeń. Ze względu na lokalizację pochówków nie ma możliwości odtworzenia w całości pierwotnego układu zieleni cmentarza. Można to jednak zrobić w ograniczonym zakresie,
nawiązując do historycznej kompozycji. Zaproponowano dosadzenie lip
szerokolistnych w sąsiedztwie głównej alei i odtworzenie obsadzenia z buka pospolitego po północnej stronie korony wzgórza. Szczególnie ważne będzie powstrzymanie osuwania się stromego, północnego stoku wzniesienia. Obsadzenie przy koronie, a także powyżej biegnącej dołem drogi z cieniolubnych i bardziej wymagających pod względem oświetlenia gatunków krzewów: bzu koralowego
(Sambucus racemosa), tawuły ożankolistnej (Spiraea chamaedryfolia), śnieguliczki
białej (Symphoricarpos albus) i kaliny hordowiny (Viburnum lantana) powinno ustabilizować stok. Dodatkowym zabezpieczeniem będzie rząd topól białych i rośliny okrywowe w postaci bluszczu pospolitego (Hedera helix) lub barwinka pospolitego (Vinca minor). Propozycję uzupełnienia zadrzewień na cmentarzu przedstawiono na rysunku nr 12.
- Warto opracować wspólny dla całego cmentarza sposób powstrzymywania osunięć ziemi na mniejszych skarpach. Wydaje się, że dzielenie ich palisadami drewnianymi lub murkami z kamieni polnych na kilka "półek" obsadzonych niskimi, przewieszającymi się krzewami i bylinami będzie dobrym rozwiązaniem. Podobnie można powstrzymać osuwanie się ziemi przy pniach drzew rosnących na skłonach.
- Należy narzucić ograniczenia rozmiarów grobowców i przekonać parafian, że odpowiednio rozmieszczone i dobrane gatunkowo drzewa nie są zagrożeniem, a wręcz przeciwnie - ozdobą i ratunkiem dla trwałości wzgórza cmentarnego.
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N IC K IE G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
177
Pochówki na wolnej części cmentarza powinny być lokalizowane z poszanowaniem przestrzeni grzebalnej, zgodnie z projektem przygotowanym przez specjalistyczną firmę.- W niedalekiej przyszłości należy przewidzieć wykonanie przez architekta
krajobrazu, uzgodnionego z Konserwatorami: Zabytków i Przyrody, projektu uformowania nowych tarasów w dotychczas niewykorzystanych częściach cmentarza.
- Zabytkowe nagrobki nie powinny być odnawiane gospodarczym sposobem. Może
to prowadzić do nieodwracalnego zniszczenia zabytkowej substancji.
PODSUM OW ANIE
Dwa cmentarze katolickie na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego obsługują w iększą część powierzchni Parku (Latalice i Rybitwy należą do parafii we W ęglewie) i duży obszar poza jego granicami (najbliższe cmentarze katolickie znajdują się dopiero w Kłecku i Łubowie). Na wizerunek tych nekropoli składa się historyczna kompozycja, podkreślona cennym drzewostanem i pola grzebalne wypełnione współczesnymi i zabytkowymi nagrobkami. W wypadku cmentarza w Sławnie dom inantą wieńczącą kompozycję jest kaplica św. Rozalii na szczycie wzgórza. Obiekty te m uszą pełnić w łaściw ą im funkcję. Jednocześnie mając na uwadze wartości krajobrazowe, zabytkowe i dydaktyczne tych cmentarzy należałoby dążyć do tego, aby ich substancja zabytkowa, w tym także drzewostan, ulegała jak najmniejszym zmianom. Tymczasem pozycja starych drzew na cmentarzach jest poważnie zagrożona. K olidują one z nowo wystawianymi grobowcami i utrudniają utwardzanie dróg kostka betonową. Istnieje także obawa przed spadającymi gałęziami starych drzew.
Jak wykazano, ubytki w drzewostanach obu cmentarzy w stosunku do pierwotnej kompozycji są znaczne (cmentarz Dziekanowice - ponad 40%, cmentarz Sławno - 60%). W ostatnim czasie na cmentarzu w Sławnie wycięto wiele drzew. Niektóre wycinki były uzasadnione (rozsadzanie nagrobków), inne zbyt pochopne. Zupełna ścinka jest postrzegana jako środek najskuteczniejszy, dający efekt na w iele lat. Nie usuwa się pojedynczych konarów z podnośnika wobec braku miejsca na dojazd takiego sprzętu; nie leczy się drzew. A zabiegi takie m ogłoby poprawić ich stan zdrowotny, zapobiec zasychaniu konarów i przedłużyć życie. Dobrym rozwiązaniem byłoby zaangażowanie specjalistycznej firmy posługującej się metodami wspinaczkowymi. Konieczna jest współpraca służb konserwatorskich z administratorem parafii, opiniowanie i wspomaganie zabiegów porządkowych.
Uzupełnienie obsadzeń na obu cmentarzach zgodnie z przedstawionymi propozycjami nada nową, atrakcyjną oprawę tym miejscom, podniesie ich walory krajobrazowe, a wypadku cmentarza w Sławnie dodatkowo przyczyni się do umocnienia wzgórza.
178
M A R IA C H O JN A C K A BIBLIOGRAFIA: C h le b o w sk i В ., S u lim iersk i F ., W alew sk i W.1881 S ło w n ik G e o g ra fic z n y K ró lestw a P o lsk ieg o i in n y ch krajó w sło w ia ń sk ich , t. II, N a k ła d e m F ilip a
S u lim ie rsk ie g o i W ła d y sław a W a le w sk ie g o , W arszaw a.
1889 S ło w n ik G e o g ra fic z n y K ró lestw a P o lsk ieg o i in n y ch k rajó w sło w ia ń sk ich , t. X , N a k ła d e m Filipa
S u lim ie rsk ie g o i W ła d y sław a W a le w sk ie g o , W arszaw a.
F ra n k ie w ic z B.
2001 Z a ry s d z ie jó w k o śc io łó w k a to lick ic h d e k a n atu p o b ied z isk ie g o . B o le sła w F ran k iew icz,
P o b ied zisk a.
G ro d z isk a -O ż ó g K.
1987 C m e n ta rz R ak o w ick i w K ra k o w ie (1 8 0 3 -1 9 3 9 ). W y d a w n ictw o L ite ra ck ie , K rak ó w .
R u sz c z y ń sk a T ., S ław sk a A.
1966 K a ta lo g z a b y tk ó w sztu k i w P o lsce. T .V , z. 3: P o w ia t G n ie ź n ie ń sk i. In sty tu t Sztu ki PA N ,
W arszaw a.
S en eta W ., D o lato w sk i J.
2 0 0 6 D en d ro lo g ia. W y d a w n ictw o N a u k o w e P W N , W arszaw a.
W a ld o rff J. i in.
1984 C m e n ta rz p o w ązk o w sk i w W arsz a w ie . K rajo w a A g e n c ja W y d a w n icz a R S W P ra sa - K s ią ż k a - R u ch ,
W arszaw a.
ARCHIW ALNE I W SPÓŁCZESNE MATERIAŁY KARTOGRAFICZNE:
1. M ap y to p o g ra fic z n e w y d a n e p rze z P a ń stw o w e P rz ed się b io rstw o G e o d e z y jn o -K arto g ra fic z n e w 1983r,
s k a la 1 :10.000, S ek c je n r 4 1 3 .4 3 1 , 4 1 3 .4 3 4 .
2. N ie m ie c k ie m ap y sto lik o w e (M e sstisc h b lä tte r) z a ło ż o n e w 1887 r., w y d a n e w 1889 r., p o p raw io n e w
1911 r. s k a la 1: 2 5 .0 0 0 : W eln au (se k c ja 3 4 6 9 ),
3. N ie m ie c k ie m ap y sto lik o w e (M e sstisc h b lä tte r) z a ło ż o n e w 1889 r., w y d a n e w 1890 г., p o p raw io n e w
1911 r. w sk ali 1: 2 5 .0 0 0 : L ib a u (se k c ja 3470),
4. N ie m ie c k ie m ap y sto lik o w e (M e sstisc h b lä tte r) z a ło ż o n e w 1887 r., w y d a n e w 1940 i 1943 r., w sk ali 1:
2 5 0 0 0 : L ib a u (se k c ja 34 7 0 ), W e ln a u (se k c ja 34 6 9 ),
5. Plan von d em in G n e se n e r K reise b ele g e n e n a d lic h e n D o r f S ła w n o 1827. A rc h iw u m P a ń stw o w e P o znań.
ZBIORY PRYWATNE:
6. A rc h iw a lia (fo to g ra fie , s tro n y k sią g p a ra fia ln y c h ) ze z b io ró w Paw ła R o b a k o w sk ie g o z e S ław n a.
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A J O B R A Z O W E G O
179
KATHOLISCHE FRIEDHÖFEAUF DEM GELÄNDE DES LEDNICA - LANDSCHAFTSPARKS; ERHALTUNGSZUSTAND UND BEDINGUGEN EINER ERNEUERUNG
DER HISORISCHEN GRÜNANLAGENSYSTEM E ZUSAM M ENFASSUNG
D e r L a n d sc h aftsp a rk L e d n ica w u rd e in G e b ie te n g e g rü n d e t, d ie sich ru n d u m d e s S e e s L ed n ica e rstreck en . D as Z iel w a r, d ie w e rtv o lle K u ltu rla n d sc h a ft z u sc h ü tz e n , d e re n w ic h tig e B e stan d te ile die G rü n an lag en sin d - K o m p o sitio n e n au s B ä u m en u n d S trä u c h e m , die d ie Н еп-enhäuser, G u tsh ö fe , d ie sie v e rb in d e n d e n W e g e so w ie d ie F rie d h ö fe b eg leiteten . Im G e b ie t d es P a rk s ex istie re n , in den D ö rfern D zie k an o w ic e u n d S ław n o , zw e i k a th o lisc h e K irch en , d ie w e ite rh in b e n u tz t w erd en . Sie w u rd e n in e in e r g e w isse n E n tfe rn u n g v o n d e n P farrk irch en u n d d e n sie b e g le ite te n K irch e n frie d h ö fen g e b a u t, d ie j e tz t, se it m eh r als fü n fh u n d e rt Ja h re n , fü r die B e stattu n g en n ich t m eh r g e b ra u c h t w e rd e n . S e it d em 19. Jh . w u rd e den se lb stän d ig fu n k tio n ie re n d en F rie d h ö fe n e in e s o rg fä ltig e K o m p o sitio n g eg eb en , w e lc h e d ie B äu m e beto n ten , d ie d ie A n la g e sch m ü ck en , v o n d e r ä uß eren W elt iso lieren und e n tsp re ch e n d e S tim m u n g e in fiih ren so llten . A u ch die B äu m e a u f den F rie d h ö fe n a u f L ed n ica, d ie d ie H a u p te le m en te d e r K o m p o sitio n b e g le ite te n , hatten d ie L in ie n sy ste m e . D ie in 20 0 3 d u rch g e fu h rte g e n a u e B e stan d a u fn a h m e d e r B ä u m e lie ß e s zu, d iese u rsp rü n g lich en S y stem e, d e re n A rtb esta n d z u e rk e n n e n und d ie V e rlu ste , d ie d u rch sc h n ittlic h m eh r als 50% b etrag en , ein z u sc h ä tz e n . Im F a lle d e s a u f ein e m H ü g el g e le g e n e n F rie d h o fs in S ła w n o sin d d ie V e rlu ste im B au m b estan d b e so n d ers g efä h rlic h , w eil d e r letzte die H ü g e la b h än g e sta b ilisie rt. Z u den g rö ß te n V erlu sten ist in den letz te n 15 Jah ren g e k o m m en . D ie U rsa c h e w a r ein K o n flik t z w isch e n d e r B e stattu n g sfu n k tio n des Frie d h o fs und d e sse n a lte rtü m lich e n W erten und d ire k t ein E rg eb n is d essen , d ass d ie sta ttlic h e n G rab m äler und B e to n stra ß en in M o d e s in d u n d a u f h isto risc h e n N e k ro p o le n e rsc h e in e n . D ie b a u m lo se n F rie d h ö fe a u f L e d n ica v e rliere n ih re w ic h tig e n E lem en te, d ie den W e rt d ie s e r A n la g e n b ild en : d er w e rtv o lle B au m b estan d und die h isto risc h e K o m p o sitio n , d ie m it e in e m n e u e n , o ft c h a o tisch e n S y stem e rse tz t w ird . D ie V erlu ste erleid et au ch d ie K u ltu rla n d sc h a ft, d ie in ein e m L a n d sc h aftsp a rk b e so n d ers g e sch ü tz t w e rd e n soll.
Im A u fs a tz w u rd e a u c h d ie G esc h ic h te z w e i k a th o lisc h e r F rie d h ö fe im L e d n ica -L a n d d a rg e stellt und d eren a k tu e lle r Z u stan d a n aly siert. E s w u rd e n au ch M a ß n ah m e n v o rg esc h lag e n , w elch e d ie D eg rad atio n d iese r A n la g e n z u rü c k h a lte n u n d a u f E rg ä n zu n g e n d e r B e p fla n z u n g e n b eru h en , die die h e u tig en B ed in g u n g e n und B eg re n zu n g e n b e rü c k sich tig en .
ABBILDUNGEN
A bb. 1 F ra g m e n t e in e r to p o g ra p h isc h e n K arte v o n D z ie k an o w ic e m it d em F rie d h o f [Q u e lle 1,
erarb eitet: M .C h.]
A bb. 2 u n d 3 F ra g m e n t e in e r in 1911 (lin k s) und in 1940 (re c h ts) h e ra u sg e g e b e n en K arte von
D ziek an o w ice; E rsic h tlic h e Ä n d e ru n g d e r F rie d h o fsflä ch e [Q uelle: 3 u n d 4, era rb e ite t: M .C h.]
A b b . 4 P rie ster F ra n c isz e k W a w rz y n ia k ru h t a u f d em F rie d h o f in D z ie k an o w ic e [Q uelle:7]
A bb. 5 V e rsu c h e in e r W ie d e rh erste llu n g d e r u rsp rü n g lic h e n B e p fla n z u n g des k a th o lisc h e n F rie d h o fs in
D z ie k an o w ic e (gez. M .C h o jn ack a)
180
M A R IA C H O JN A C K AA b b . П D ie H a u p ta ch se d e r A n la g e b e g le ite n d ie k le in b lättrig en L in d en (P h o to M . C h o jn ack a)
A b b . I ll In d e r N ä h e d es K re u z e s w ä c h s t d e r g rö ß te B au m au f d em F r ie d h o f - k lein b lättrig e Linde
(U m f. 2 7 0 cm ) (P h o to M . C h o jn a c k a)
A b b . IV A m K reu z b efin d e n sich d ie G rä b e r d er P farrer v o n D z ie k an o w ic e und e in es A u fstä n d isch e n
(P h o to M . C h o jn ack a)
A b b . V D as G rab m al d e r letz te n v o r d em K rieg B e sitz e r d e s n a h e g e le g e n e n S ie m ia n o w o (P h o to M .
C h o jn ack a)
A b b . V I D as G ra b des B e g rü n d e rs d e s M u seu m s d e r E rste n P ia ste n a u f L e d n ica - D ir. J . Ł o m n ick i
(P h o to M . C h o jn ack a)
A b b . VII G e m e in e E sch e, s c h la ffe S o rte (P h o to M . C h o jn ack a)
A b b . V III S ta ttlic h e ab e n d lä n d isc h e L e b e n sb äu m e b e g le ite n das G rab m al d e r F a m ilie G ro ch o lsk i
(P h o to M . C h o jn ack a)
A b b . IX E in B a u m k ra n z (g em e in e E sch en , g e m e in e R o ssk a sta n ien ) a u f d e m K irc h e n frie d h o f in
D zie k an o w ic e
A bb. 6 D e r k a th o lisc h e F rie d h o f in S ła w n o lie g t a u f e in e m H ü g e l, d er au s d em B o d en e in e r S eerin n e
v o rsp rin g t. F ra g m e n t e in e r to p o g ra p h isc h e n D o rfk a rte [Q uelle: 1, era rb e ite t: M .C h.]
A bb. 7 F ra g m e n te ein es T o te n b u ch s d e r P fa rre i S ła w n o m it E in tra g u n g des T o te s d e s P riesters
S zto ltm a n u n d d e r S tiftu n g d e r St. R o sa lie -K a p e lle [Q uelle: 6]
A b b . X F ra g m e n t e in e r K a rte v o n S ła w n o v o n 1827 o h n e K irch e in d e r D o rfm itte (v erb ra n n t in 1803)
u n d St. R o sa lie -K a p e lle a u f d e m F rie d h o f, b e z eic h n e t a ls "K irche" [Q u e lle 5, e rarb eitet: M .C h .]
A bb. 8 u n d 9 T op o g rap h isch e, in den Jahren 1911 (links) und 1940 (rechts) h e ra u sg e g e b e n e K arten,
die d ie Ä nderun g en im System d e r Straßen a u f d em F rie d h o f und in dessen N ä h e zeigen; e rsic h tlic h ist die St. R o sa lie -K a p e lle [Q u elle: 2 und 4, e ra rb e ite t: M .C h .]
A b b . 10 D ie F e iern d e s 3. M ai T a g s u n ter d e r L e itu n g d es P rie sters J ó z e f R a d o ń sk i bei d e r F ig u r d er
G o ttte sm u tte r u n terh a lb d es F rie d h o fs in S ła w n o (E n d e 2 0 g er, A n fa n g . 3 0 g e r Ja h re d e s 20. Jh .) [Q uelle: 12]
A b b . 11 P rie ster J ó z e f R ad o ń sk i - lan g jä h rig e r P fa rre r d er Pfarrei in Sław n o . U n te rsc h rift a u f d e r
H in terseite des P h otos: P a ra fia n o m N a p a m ią tk ę X . R a d o ń sk i J ó z e f 26.10 .3 3 . (Q u e lle 6)
A b b . X I A n a ly se d er A n o rd n u n g d e r älte ste n B ä u m e im G e b ie t des k a th o lisc h e n F rie d h o fs in Sław n o
K o n d itio n in 2 0 0 6 (gez. M .C h o jn a c k a )
A b b . X II V e rsu ch e in e r W ie d e rh erste llu n g d er B e p fla n z u n g d e s k a th o lisc h e n F rie d h o fs in Sław n o aus
d em A n fa n g des 12. Jh . (g ez. M . C h o jn ack a)
A b b . 12 V o rsc h la g d e r E rg ä n z u n g sb e p fla n z u n g e n a u f d e m F rie d h o f in S ław n o , d ie den H ügel
sta b ilisie re n so llen (g ez . M . C h o jn ack a)
A b b . X III D e r F rie d h o f in S ła w n o ist a u f d em H ü g e lg ip fe l g e le g e n (P h o to M . C h o jn a c k a)
A b b . X IV .D as G rün d e r a lte n B ä u m e a u f d em F rie d h o f b ild e t ein h a rm o n isc h e s G a n z e s m it d er
A rc h ite k tu r d e r a lte rtü m lich e n K a p e lle und m it den a u f T e rra sse n g e le g e n e n G rä b e rn (P h o to M . C h o jn a c k a)
C M E N T A R Z E K A T O L IC K IE N A O B S Z A R Z E L E D N I C K I E G O P A R K U K R A JO B R A Z O W E G O
181
A bb. X V A bb. XV I A b b . X V II A b b . X V III A b b . X IX A b b . X X A bb. X X I A b b . X X II A b b . X X III A b b . X X IV A b b . X X V A b b . X X V I A b b . X X V II A b b . X X V III A b b . X X IX A b b . X X X A b b . X X X I A bb. X X X IID ie T re p p e e rle ic h te rt d ie Ü b e rw in d u n g d e r N iv e a u u n te rsc h ie d e a u f dem F rie d h o f; A n sich t a u f d ie H au p ta lle e (P h o to M . C h o jn ack a)
D ie St. R o s a lie -H o lzk a p e lle a u f d em G ip fel des F rie d h o fsh ü g els (P h o to M . C h o jn a c k a)
H a u p ta lta r in d e r St. R o sa lie -K a p e lle (P h o to M . C h o jn ack a)
W e iß p ap p el - N a tu rd e n k m a l u n w e it von d e r K a p e lle (P h o to M . C h o jn ack a)
G ra b ste in v o n W a n d zia u n d M ich as H u b e rt (P h o to M . C h o jn a c k a)
G ra b ste in von D a m a zy D o b ro g o w sk i 1 1885 (P h o to M . C h o jn a c k a)
G ra b ste in von J ó z e f K rzy żanow ski f l 8 5 6 (P h o to M . C h o jn ack a)
G ra b ste in v o n T o m a sz S zab rań sk i f l 877 (P h o to M . C h o jn a c k a)
D en k m al d e r O p fe r des I. W e ltk rie g s; d e r B au m h in te r d em D en k m al w u rd e in 2 0 00 a u sg eh a u e n (P h o to M . C h o jn ack a)
G ra b v o n P rie ster J ó z e f R ad o ń sk i (1 8 6 6 - 1936) (P h o to M . C h o jn ack a)
G rab m al d e r F a m ilie W a lte r - d e r letz te n v o r d em K rieg B e sitz e r d es n a h e g e le g e n e n O rts D z ie ćm iark i - g e g e n ü b er des E in g a n g s in d ie K ap elle (P h o to M . C h o jn a c k a)
F ig u r v o n C h risti au s dem G rab d e r M a ry a n n a K alc zy ń sk a , die ein fallen d e r A s t v ö llig z e rstö rt h a tte (1 9 9 5 ) (P h o to M . C h o jn a c k a)
F ig u r n a c h d e r R e k o n stru k tio n in d er W erk statt fü r D e n k m a lp fle g e des M u seu m s d e r E rsten P iasten a u f L e d n ic a (P h o to M . C h o jn a c k a)
G e m e in d e B u c h e J ó z e f - N atu rd e n k m a l b eim F rie d h o fsto r (P h o to 1997, M . C h o jn ack a)
V e rsc h ie d e n e B e fe stig u n g sa rte n d e s A b h a n g s am F rie d h o fsh ü g el (P h o to M . C h o jn ack a)
N e u g e sta lte te s F ra g m e n t des F rie d h o fsh ü g els (P h o to M . C h o jn ack a)
S teiler, b e w a ld u n g sfre ie r N o rd a b h a n g des H ü g e ls ru tsc h t ab (P h o to M . C h o jn a c k a)
G e m e in d e B u c h e - N a tu rd e n k m a l in d e r H a u p ta lle e des F rie d h o fs (P h o to M . C h o jn a c k a)
TABELLEN
Tab. 1. K u rz e B e stan d a u fn a h m e des B a u m b e sta n d s a u f d em F rie d h o f in D z ie k an o w ic e (Z u sta n d in 20 0 6 )
Rye. I L ip y ro sn ące w z d łu ż s ta re g o o g ro d ze n ia cm e n ta rz a od stro n y drogi (fo t. M C h o jn ack a)
Rye. II G łó w n e j o si z a ło ż e n ia to w a rz y s z ą lip y Ryc, III W p o b liż u k rzy ż a ro śn ie n a jw ię k sz e d rze w o
dro b n o listn e (fot. M C h o jn a c k a) n a c m e n ta rz u , lip a d ro b n o listn a (o b w 2 7 0 cm )
Rye. V. G ro b o w ie c ostatn ich przed w ojn ą w łaścicieli są sie d n ie g o S iem ian o w a (fot. M . C ho jn ack a)
Rye. V I. G rób tw ó rcy M u zeu m Pierw szy ch P iastó w na L ed n icy dyr. J. Ł o m n ic k ie g o (fot. M . C h o jn ack a)
Rye. IX, W ieniec d rze w (je sio n y w y n io słe , k a szta n o w c e białe) n a c m e n ta rz u przy k o ścieln y m w D ziek an o w icach (fot, M . C ho jn ack a)
Rye. VIL Je sio n w y n io sły o d m . z w isła R ye. V III. O k a z a łe ż y w o tn ik i z a ch o d n ie to w a rz y sz ą
ж
ii!« ?
p » à 'f
• * Л | ■•
•' ^ ^
/ , / / л . ./-• ^ •2 0 0 /п
ч
Î
•*Л ■
W% - л
X
'■ X i
f у
.
rt
ЗШ Й
L - - 1-*
0
T
u
?
* ’.•.
Rye. X. Fragment mapy Stawna z 1827 roku bez kościota w centrum wsi (spalonego w 1803 roku) i kaplicą św. Rozalii na cmentarzu podpisaną "Kirche" [źródło 5, opr. ivi.Ch.]
Rye. X I. A n aliza ro zm iesz c z e n ia najstarszy ch d rzew na tere n ie c m en tarza k ato lick ieg o w S ła w n ie - stan w 20 0 6 r. (rys. M .C h o jn ack a)
Rye. X II. P ró b a o d tw o rz e n ia o b sa d z e n ia c m e n ta rz a k a to lick ie g o w S ła w n ie z p o c z ą tk u X X w ie k u (rys. M . C h o jn ack a)
Ryc. X III. C m en tarz w S ła w n ie p o ło żo n y je s t na sz cz y c ie w z g ó rz a (fot. M . C ho jn ack a)
Ryc. XIV. Z ie le ń stary ch d rze w n a cm en ta rz u t w o r z y h a r m o n i jn ą c a ło ś ć z a r c h i te k t u r ą zab y tk o w ej k ap licy i p o ło żo n y m i na tarasach g ro b am i (fo t. M . C h o jn ack a).
Ryc. X V II O łtarz g łó w n y w k a p lic y św. R ozalii (fo t. M . C h o jn ack a)
R yc. X V III T o p o la b ia ła - p o m n ik p rzy ro d y w p o b liż u k a p lic y (fo t. M . C h o jn a c k a)
Ryc. X IX N a g ro b e k W andzi i M ich asia H u b ertó w Ry c . X X N a g ro b e k D am azeg o D o bro g o w sk ieg o
Rye. X X III P o m n ik o fia r I w o jn y św ia to w ej; d rzew o za p o m n ik ie m w y cięto w 2000r. (fot. M . C h o jn ack a)
Rye. X X IV G ró b ks. J ó z efa R a d o ń sk ieg o (1 8 6 6 -1 9 36 ) (fot. M . C hojnacka)
Ryc. X X V G ro b o w ie c ro dziny W alterów - o sta tn ic h przed w o jn ą w łaścicieli D z iećm iarek - n ap rzeciw w ejścia do k ap licy (fot. M . C ho jn ack a)
Ryc. XX V I F ig u ra C hry stu sa z gro bu M a ry an n y K a lc zy ń sk ie j, d o sz cz ę tn ie ro zb ita p rze z s p a d ają c y k o n ar drzew a (1995 r.) (fot. M . C ho jn ack a)
Rye. X X X I S tro n a p o zb aw io n a z a d rzew ień , p ó łn o cn a sk arp a osu w a się (fot. M . C h o jnack a)
Rye. X X X II B uk po sp o lity , p o m n ik p rzy ro d y p rzy głów n ej alejce cm e n ta rz a (fot. M . C h o jn ack a)
