P O L S K A A K A D E M I A N A U K I N S T Y T U T Z O O L O G I C Z N Y
F R A G M E N T A F A U N 1 S T I C A
T o m VII W arszaw a, 28 II 1957 N r 10
W ład y sław Ba z y l u k
Nowe dla P o lsk i łu b rzadsze g a tu n k i z rzędów B la tto d e a , M a n to d e a , O r th o p te r a i D e r m a p te r a
H o s b ie 4 A H r i o A b U I H H A H Ó O A e e p e f l K H e B H f lb l H 3 O T p jłf lO B
B la tto d e a , M a n to d e a , O r th o p te r a H D e r m a p t e r a B la tto d e a , M a n to d e a , O r th o p te r a a n d D e r m a p t e r a
new o r r a r e in P o lan d
Z d aw ało b y się, że k a ra c z a n y , m odliszki, p ro sto sk rzy d łe i skorki P o lsk i są d o stateczn ie op raco w an e, istn ieje bow iem około 200 p ra c i n o ta te k (przew ażnie fau n isty c z n y c h ) o m aw iający ch te rz ę d y ow adów . N ie s te ty sp raw a p rz e d sta w ia się nieco inaczej, g dyż n a w e t p o d w zględem fa u n isty c z n y m P o lsk a nie je s t d o sta te c z n ie z b a d a n a . W niniejszej n o ta tc e p o d a ję 8 g a tu n k ó w do ty ch czas z Polski n ie w y k a z y w a n y ch i 18 g a tu n k ó w zn a n y c h u n a s z nieliczn y ch stan o w isk .
P rz y o zn aczan iu m a teriałó w posługiw ałem się o p raco w an iam i K . An d e r a (2, 3), G. J a . Bi e j- Bi j e n k i (9, 10, 11), G. J a . Bi e j- Bi j e n k i i L. L. Mi s z c z e n k i (12), L. Ch o p a r d a (13, 14), W . Ra m- MEGO (30, 31), F . Ze u n e r a (46— 48). A żeby u łatw ić m ożliw ość z id e n ty fik o w a n ia w y m ien io n y ch niżej g a tu n k ó w , p o d a ję p rzy k a ż d y m n a jw ażn iejsze jeg o cechy.
R z ą d : B I a t t o d e a
R o d z a j: Ectobius St e p h e n s, 1836. G a tu n k i n ależące do tego ro d z a ju są tru d n e do o d ró żn ien ia, gdyż w y stę p u je u n ic h d u ż a zm ienność w ielkości ciała i jego u b a rw ie n ia . D ługość ciała, m ierzo-
http://rcin.org.pl
2 6 4 W ł. B a zy lu k
n a od p rz ed n iej k ra w ę d z i p rz e d p le c za do k o ń c a p o k ry w , w ah a się z n aczn ie u w sz y stk ic h g a tu n k ó w , n p . u Ectobius (Ectobius) lapponicus (L .) w a h a się o na u sa m c a od 9 do 13 m m , u sam icy zaś od 6 , 5 do 10 m m , a u E . (E .) Sylvester ( P o d a ) u s a m c a od 9 do 14 m m , u sam icy n a to m ia s t o d 6 do 10 m m . Barw a ciała u leg a w a h a n io m u fo rm ciem n y ch w- k ie ru n k u ro z ja śn ie n ia , u ja s n y c h zaś w k ie ru n k u za c ie m n ien ia. N a jm n ie js z y m zm ian o m u leg a z n a j
d u ją c y się n a o d w ło k u dołek g ruczołow y sam ców , k tó re w sk u te k te g o są ła tw ie jsz e do o d ró ż n ia n ia n iż sam ice.
D o ty c h c z a s z P o lsk i b y ły p o d a w a n e n a s tę p u ją c e g a tu n k i z ro d z a ju E ctobius St e p h. : E . (E .) lapponicus (L.) i E . (E .) livi- dus ( Fa b r. ) , n a d to N. Ad e l u n g (1 ) p o d a ł z okolicy P u ła w E cto
bius (Ectobiola) d uskei Ad e l. W ł. Mi e r z e y e w s k i (25) p o d a je , że d w a p ierw sze g a tu n k i są w P olsce p o sp o lite , co j e s t b a rd z o w ą tp liw e w o d n iesien iu do E . (E .) livid u s ( Fa b r.) , k tó re g o p raw idłow e o zn a
czenie b u d z i pow ażn e z a strz e ż e n ia i co do k tó re g o n a p ew n o m o żn a tw ie rd z ić , o p ie ra ją c się n a je g o ro z p rz e strze n ie n iu g eo g raficzn y m , że nie j e s t w P olsce p o sp o lity . D o n ie d a w n a , nie ty lk o z re s z tą w P olsce, p o p e łn ia n o b łą d p rz y o zn a c z an iu w y m ienionego g a tu n k u b io rą c ja s n o zab a rw io n e sam ice E . (E .) lapponicus (L.) za sam ice E . (E .) liv id u s ( Fa b r. ) . W iele z d a w n iej z e b ra n y c h m a te ria łó w p rz e p a d ło w czasie m in io n e j w o jn y b ez p o w ro tn ie i d lateg o obecnie tr u d n o je s t sp raw d zić p o p ra w n o ść o z n a c z eń ; b io rą c je d n a k p o d uw agę zach o w an e zb io ry i ro zp rz e strze n ie n ie geo g raficzn e g a tu n k u E . (E .). liv id u s ( Fa b r4 n a le ż y go skreślić z w ykazów północnej i środkow ej P o lsk i, z p o łu d n io w ej P o lsk i b ez m a te ria łu dow o d o wego n a le ż y u w a ż a ć go za w ą tp liw y .
E ctobius (E ctobius) Sylvester ( P o d a , 1761). O bydw ie p łci m a ją śro d ek p rz e d p le c z a tra p e z o w a ty , c z a rn y (w y jątk o w o in aczej z a b a r
w iony), o b ra m o w a n y ja s n y m o b rzeżen iem b a rw y kości słoniow ej.
D ołek gru czo ło w y sa m c a b a rd z o d u ż y , o k rą g ła w y , n a dnie często p o k r y ty m a ły m i, z le p io n y m i w ło sk a m i.-G a tu n e k te n nie b y ł d o ty c h czas p o d a n y z P o lsk i, chociaż b y ł n ie je d n o k ro tn ie z b ie ra n y ; n ie b y ł on b o w iem o d ró ż n ia n y o d E . (E .) lapponicus (L.). G a tu n e k te n z b ie r a li: E . W . P y l n o w w oko licy P u ła w , 30 V I 1897 i 10 Y I 1912; J . F u d a k o w s k i w T a tr a c h , 20 V I I 1925; F . S c h i l l e w R y trz e , pow . N o w y S ącz; S. K a p u ś c i ń s k i w n a d le śn ic tw ie G liw ice, 3 V I 1950 i w pow . R zeszów w r. 1951; W . S k u h a t o w i c z w K rz y - w em , pow . Z am ość, 28 V I 1 9 5 2; E . K i e r y c h w la sa c h m iesza-
http://rcin.org.pl
3 N ow e d la P o lsk i lu b rzadsze Blattodea etc. 2 6 5
n y c h koło w si B ia łk a i B edlno, pow. R a d z y ń P o d la sk i, 18 V II 1952, 20 V I 1953, 20 I X 1953 i 3 V I 1954; Z. Cz a r n e c k i w S ta re j W si, pow . W ęgrów , 25 V 1953 i w Ł ysow ie, pow . Siedlce, 17 V 1953 i H . Rz e s z o t e k w Ł aszów ce, pow . K ozienice, 16 V I 1952.
J a zaś z b ierałem w y m ien io n y g a tu n e k w n a s tę p u ją c y c h m ie j
scow ościach: n a Ś ląsk u — B rzeg D olny, pow . O b o rn ik i Śląskie, 31 V I I 1950 i 2 V I I I 1951, S o b ó tk a, 4 V II 1951, Ż o ry , pow . P szczy n a, 17 V I I I 1953, L asy R a c ib o rsk ie : N ędza, 27 V I I 1951, Taciszów , 27 V I I 1951; w K ieleck iem : K ozienice, 22 V I I 1952, S karżysko- K a m ie n n a , 25 V I I 1952, W ólka P le b a ń sk a , pow . K o ń sk ie, 26 V I I 1952, D y m in y , pow . K ielce, 21 V I I 1953, Ł y sic a (611 m n. p. m .), 22 V I I 1953; w L u b e lsk ie m : J a t a , pow . Ł u k ó w , 3 V 1952, Zw ie
rzy n iec, pow . Z am ość, 10 V II 1952, P u ław y , 22 V 1952. M icha- łó w k a, pow . P u ła w y , 24 V 1952, B edlno, pow . R a d z y ń P o d lask i, 29 V 1953; w S a n d o m iersk iem : B ogoria, pow . S an d o m ierz, 1 V I I I 1952 (kokon z ja ja m i), G oleniów , pow . S an d o m ierz, 2 V I I I 1953;
w K ra k o w sk ie m : O jców , 13 V I I I 1952; n a M azow szu: G rygrów , pow . W ęgrów , 1 V 1953, M ienia, pow . M ińsk M azow iecki, 28 I X 1953 i n a P o jezierzu M azu rsk im : B rachlew o, pow . K w id zy ń , 15 V II 1950 i K w id zy ń , 18 V I I I 1951. G a tu n e k te n łow iłem zarów no w la sa c h liśc ia sty c h , j a k i w m ieszan y ch , a ta k ż e i w ig la sty c h : sosnow ych, św ierkow ych i jo d ło w y ch . P rz e b y w a ł on najczęściej w ściółce lu b n a ro ślin a c h ru n a leśnego czy te ż p o d szy cia. Im a g i
n es z ja w ia ją się, zależnie od w a ru n k ó w a tm o sfery czn y ch , w m a ju lu b w czerw cu i ż y ją do jesieni. L a rw y p o ja w ia ją się w lip cu , zim u ją one w ściółce leśnej. J a k w y n ik a z p rz y to c z o n y c h d a n y c h E . (E.) sylvester ( Po d a) n a le ż y do g a tu n k ó w p o sp o lity c h w Polsce. P o za P o lsk ą g a tu n e k te n w y stę p u je w całej E u ro p ie aż p o U ral, a n a d to w A fryce p ółnocnej.
Ectobius (Ectobius) vittiventer ( Co s t a, 1847) m a u obu płci śro d e k p ły tk i p rz e d p le c za sz e ścio k ątn y , b u rs z ty n o w o ż ó łty ; brzegi p ły tk i p rzezro czy ste. D ołek gruczołow y sa m c a m niejszy n iż u p o przed n ieg o g a tu n k u , o d n ie g ład k im , bez w łosków . J e s t to g a tu n e k p o n ty js k i w y s tę p u ją c y w p ołudniow ej i południow o-w schodniej E u ro p ie , n a K a u k a z ie i w A zji M niejszej. D o ty ch czas z P o lsk i n ie b y ł p o d a n y , aczkolw iek b y ł z e b ra n y jeszcze p rz e d r. 1914.
W zb io rach E . W . Py l n o w a b ę d ą c y c h obecnie w łasnością I n s ty t u t u Zoologicznego P . A. N. w W arszaw ie z n a jd u je się okaz sam ca m a ją c y n a e ty k ie tc e n a p is „ R a d . g .” co oznacza b y łą g u bernię ra d o m
http://rcin.org.pl
W ł. B azylulc 4
ską. Z p ra c E . W . Py l n o w a (28, 29) w y n ik a , że w b y łej g u b ern ii ra d o m sk ie j z b ierał on w o kolicy J a n o w c a , G ó ry P u ław sk iej i B ro now ie, p ra w d o p o d o b n ie w ięc g a tu n e k te n je s t zn alezio n y w pobliżu k tó re jś z ty c h m iejscow ości.
Ectobius (Ectobius) livid u s ( Fa b r i c i u s, 1793) p o k ry w y i sk rz y d ła m a dłuższe n iż odw łok, żó łte z czerw o n y m i k ro p k a m i n a ży ł
k a c h ; śro d e k p ły tk i p rz e d p le c za o k rąg ław y , b u rsz ty n o w o ż ó łty , je j b rzeg i p rz e z ro cz y ste . D ołek g ruczołow y sa m c a m a ły , p o przeczny.
E . (E .) livid u s ( Fa b r.) je s t g a tu n k ie m śró d ziem n o m o rsk im , w y stę p u je bo w iem od p o łu d n io w ej A nglii p rzez F ra n c ję , do P ó łw y sp u B a łk ań sk ieg o , w y stę p u je rów nież w p ó łnocnej A fryce. P oniew aż d o ty ch czaso w e d a n e o w y stę p o w a n iu te g o g a tu n k u w P olsce, ja k to w yżej n a d m ie n iłe m , o k a z a ły się b łęd n e albo p rz y n a jm n ie j w ą t
pliw e, to zn alezienie o k a z u te g o g a tu n k u p rzez A. Wa g ę w okolicy K ra k o w a (n a e ty k ie tc e p o za n azw ą m iejscow ości: „ K ra k ó w ” i n a zw iskiem z b ie ra c za „A. W a g a ” b r a k d a ty i b liższy ch d an y ch ) każe zaliczyć go do g a tu n k ó w k ra jo w y c h . O kaz t e n je s t sam icą.
E ctobius (Ectobiola) duskei Ad e l u n g, 1904, m a u o b u płci n a p rz e d p le c zu c z a rn y , łu k o w a ty p asek . S am ica m a p o k ry w y łusko- w a te , ułożone p o b o k a c h ciała. D ołek gruczołow y sam ca m ały , p o p rzeczn y . G a tu n e k te n b y ł p o d a n y przez N. Ad e l u n g a (1) z okolicy P u ła w . S tan o w isk o to w y m ag a p o tw ie rd z e n ia , gdyż g a tu n e k te n b y ł d o ty c h c z a s z n a jd o w a n y ty lk o w stepow ej części Z S R R od D n ie p ru do O m ska.
Z ro d z a ju Ectobius S t e p h . n a jp o sp o litsz y m g a tu n k ie m w Polsce je s t E . (E .) lapponicus (L .), nieco m niej p o sp o lity je s t E . (E .) Syl
vester ( P o d a ) , p o zo stałe g a tu n k i są rz a d k ie i lo k aln e, stan o w isk a ich w y stę p o w a n ia w y m a g a ją p o tw ie rd z e n ia , a przede w szy stk im sta n o w isk o E . (E .) d uskei A d e l . sp o d P u ław .
T ru d n ie jsz e do o d ró ż n ia n ia i o zn aczan ia n iż g a tu n k i z ro d z a ju Ectobius St e p h. są g a tu n k i należące do ro d z a ju H ololam pra Sa u s- s u r e, 1864, a zw łaszcza tru d n e do o z n a c z an ia są sam ice; w w ielu p rz y p a d k a c h o zaliczen iu sa m ic y do d an eg o g a tu n k u d ecy d u je ro z p rz e strze n ie n ie g eo g raficzn e. D u żą p o m o cą p rz y o zn aczaniu p rzy n ależn o ści g a tu n k o w e j sam ic je s t, p o d o b n ie ja k i u p o p rz e d niego ro d z a ju , k s z ta łt k o k o n u . D o ty ch czas zo stało stw ierdzone w y stęp o w an ie w P o lsce ty lk o je d n e g o g a tu n k u .
H ololam pra m aculata ( Sc h r e b e r, 1871) c h a r a k t e r y z u j e s ię t y m , ż e n a p o k r y w a c h u o b u p ł c i b r a k g ę s t e j s i e c i n i e r e g u l a r n y c h
http://rcin.org.pl
5 N ow e dla P o lsk i lub rzad sze Blattodea etc.
ży łek i cz a rn y c h k ro p ek . P o k ry w y sam ca, długości o d w ło k a, nie zw ężają się k u końcow i, u sam icy ścięte p ro sto i zaokrąglone.
H . maculata ( Sc h r e b.) u ch o d ziła za g a tu n e k „ rz a d k i” w Polsce i b y ła p o d a n a z n a s tę p u ją c y c h n ielicznych m iejscow ości: przez A. Wa g ę (43) z P o to k u koło O jcow a i R a jg ro d u , przez A. Ke l- c h a (18) z G órnego Ś ląsk a, przez Y . To r k ę (40) z P o tu lic , przez F . Za c h e r a (45) z G łogow a, przez J . Ur b a ń s k i e g o (41) ze Ś rem u i przez W ł. B a z y lu k a (7) z Zielonej G óry. F. Za c h e r (45) p o d ał z O b o rn ik Ś ląskich H . m aculata v a r. schaefferi ( Gm e l i n). G a tu n e k te n zo sta ł z e b ra n y przez R . Bi e l a w s k i e g o 20 I X 1954 w Szcze
brzeszy n ie, pow . Z am ość oraz przez E . Ki e r y c h a 2 0 I X 1953 w lesie sosnow ym w B edlnie, pow . R a d z y ń P o d la sk i i 13 V I I I 1954 w lesie d ęb o w y m w M łodzaw ach D u ży ch , pow . Pińczów . J a zbierałem te n g a tu n e k w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach:
L u b e ls k ie : K ry ń sz c z a k , pow . Ł u k ó w , las sosnow y, 16 I X 1952, 1 $ v ar. schaefferi ( Gm e l i n) ; Ł ysów , pow . Siedlce, las m ieszan y , 17 Y 1953; W a rszaw sk ie: M ienia, pow. M ińsk M azow iecki, re z e r
w a t J e d lin a , 28 1X 1953; K ieleck ie: G óra P u ław sk a, pow . K o zie
nice, las sosnow y, 22 V 1953; S an d o m iersk ie: B ogoria, pow . S a n dom ierz, las sosnow y, 1 V I I I 1952, G olejów , pow. S an d o m ierz, las sosnow o-dębow y, 31 V I I 1952; P o z n a ń sk ie : O brzycko, pow . S z a m o tu ły , las sosnow o-dębow y, 21 V I I 1950 i 12 V I I I 1951;
Ś lą sk : B rzeg D o ln y , pow . W ołów , las sosnow y, 2 V I I I 1951, 1 $ m iała praw ie całkow icie czarn e p o k ry w y j a k v a r. schaefferi ( Gm e l i n) , p o d o b n ą sam icę złow iłem rów nież 3 V I I I 1951 w lesie sos- now o-dębow ym w O b o rn ik ach Śląskich, pow . W ołów , L asy R a c i
b o r s k ie — N ędza, las sosnow y, 28 V II 1951.
P o za P o lsk ą g a tu n e k te n w y stę p u je od R e n u do południow o- zachodniej U k ra in y , a n a p o łu d n ie do T y ro lu , Ju g o sław ii i R u m u n ii.
R z ą d : M a n t o d e a
M a n tis religiosa Li n n a e u s, 1758, je s t g a tu n k ie m szeroko ro z p rz e strz e n io n y m , g dyż w y stę p u je w południow ej i środkow ej E u ro p ie , w A fryce, A zji, A u stra lii i w A m eryce, gdzie je s t je d n a k g a tu n k ie m zaw leczonym . O w y stęp o w an iu teg o g a tu n k u w Polsce n a p isa ł w r. 1953 we „W szechśw iecie” J . Ra z o w s k i (32).
M odliszka b y ła d o ty c h c z a s p o d a n a z P o lsk i przez Le w a n d o w s k i e g o (45) z Ł odzi, przez F. Pa x a (26) z C horzow a n a Ś ląsku, p rzez W ł. Ba z y l u k a (4) z D zierzkow ic i L ip y , w oj. lubelskiego
http://rcin.org.pl
2 6 8 W i. B a zy lu k 6
i przez J . R a z o w s k i e g o ( 3 2 ) z K olbuszow ej i D ę b y R o zalin , pow.
T a rn o b rz e g . D o p o w y ższy ch s ta n o w isk d o ch o d zą sta n o w isk a tego g a tu n k u z G a rb a tk i ko ło K ozienic, gdzie je d e n okaz n ieży w y z n a la z ł A. J . K o w a l c z u k , N isk a i M ielca. M odliszka w okolicy T a r now skiej W oli (K rz ą tk a ) b y ła złow iona ju ż w r. 1938 przez inż.
J . K a r c z e w s k i e g o n a w rzosow isku, n a k tó r y m b y ła b a rd z o liczna.
5 V I I I 1953 złow iłem 2 d o jrzałe i 2 la rw y n a borów ce czarn ej, V a ccin iu m m y rtillu s L ., n a b rzeg u la su sosnow ego, n a północ od d w o rca kolejow ego D ę b a R ozalin. Ł ow iłem rów nież te n g a tu n e k w lesie sosn o w y m , n a zrębie p o ro śn ię ty m p rzez V a ccin iu m m y r
tillu s L ., V a ccin iu m vitis-idea L. i V accinium u liginosum L ., n a zach ó d o d N isk a , pow . N isko, 19 Y I I 1955 (n a ty m sta n o w isk u nie b y ła liczn a), a ta k ż e n a w rzosach, C alluna vulgaris (L.) S a l i s b . , w śród lasó w sosnow ych, 25 V I I 1955 n a w schód od M ielca, pow . Mielec i 29 V I I I 1955 n a p o g ra n ic z u p o w iató w M ielec i K olb u szo w a. W lip cu 1955 r. b y ły sam e la rw y , m a ją c e p rz e d so b ą dw a lu b tr z y lin ie n ia , w sie rp n iu n a 10 s z tu k złow ionych, 9 b y ło d o rosłych, a 1 je sz cze la rw a m a ją c a p rz e d sobą o s ta tn ie linienie. K o k o n y złożyły w czasie od 10 do 20 I X 1955.
R z ą d : O r t h o p t e r a
Phaneroptera fa lca ta ( Po d a, 1761). D ługość b o czn y ch p ła tó w p rzed p lecza w ięk sza od ic h w ysokości. P ły tk a su b g e n ita ln a sam ca p rz y k o ń c u ro z sz e rz o n a; p o k ła d e łk o zag ięte do g ó ry p o d w y ra ź n y m k ą te m . P h. fa lca ta ( Po d a) je s t g a tu n k ie m e u ro p ejsk o -sy b ery jsk im , w y stę p u je b o w iem o d po łu d n io w ej A nglii i od F ra n c ji przez E u ro p ę i A zję aż do J a p o n ii. W ed łu g m oich o b serw acji g a tu n e k te n w p o łu d niow ej P o lsce je s t dosyć p o sp o lity , zw łaszcza n a W y ży n ie K ie- lec k o -S a n d o m ie rsk ie j, L u b e lsk ie j, w K ra k o w sk ie m i w P u szczy S a n d o m iersk iej. W P olsce n a jd a le j n a pó łn o c w y su n ięte są, w y k ry te w espół z E . Ki e r y c h e m, sta n o w isk a w pow . ra d z y ń sk im i łu k o w sk im , w oj. lu b elsk ieg o (P o d lasie). W pow . R a d z y ń P o d la sk i Ph.
fa lca ta ( Po d a) w y stę p u je w lesie d ębow o-grabow ym W ilczyska k o ło w si U strzesz i n a k rzew ach ro sn ą c y c h p o śró d łą k n a d rzeczk ą B ia łk ą , a ta k ż e w lesie m ieszan y m koło w si B ed ln o i w lesie sosno
w y m koło wsi B ia ła . W pow . Ł u k ó w g a tu n e k te n w y stę p u je w lesie sosn o w y m n ie d a le k o s ta c ji kolejow ej K o w n a tk i. G a tu n e k te n b y ł p o d a n y d o ty c h c z a s z P u ła w p rzez E . W . Py l n o w a (28), z Zagoż-
http://rcin.org.pl
7 N ow e dla P olski lub rzad sze Blattodea etc. 2 6 9
d ż o n a , D ęb lin a, O jcow a i Z am ościa przez A. Po n g r a c z a (27) i ja k o w ą tp liw y ze Ś ląsk a przez F . Za c h e r a (44, 45).
Iso p h ya pyrenaea ( Se r v i l l e, 1839). P ły tk a s u b g e n ita ln a sam ca p ły tk o w cięta i dosyć słab o zw ężająca się k u końcow i, a p ły tk a n a d o d b y to w a p raw ie p r o s to k ą tn a ; p o k ład ełk o k ró tk ie , do 10 m m długości. T y ln e u d a sam ca do 15,5 m m , sam icy do 17 m m d łu g o ści. I . pyrenaea ( Se r v.) je s t su b a lp e jsk im g a tu n k ie m ro z p rz e strz e n io n y m w g ó rach i n a w y ży n ach od P iren ejó w p o R u m u n ię i zach o d n ią U k ra in ę ; z P o lsk i g a tu n e k te n b y ł p o d a n y przez A. Ke l c h a
(18), F. Pa x a (26), W. Ra m m e g o (31) i F . Za c h e r a (45) z G órnego Ś ląska i S u d etó w . G a tu n e k te n b y ł łow iony przez St. Sm r e c z yŃ- s k i e g o sen. w T a tr a c h : D olina K ościeliska, 9 V II 1939 i 16 V I I I 1939, M ała Ł ą k a , 4 I X 1919, i przez S. To l l a w P ie n in a c h : N ow a G ó ra , 25 V I I 1949, T rz y K o ro n y , 15 V II 1949 i K rościenko, 24 V II 1949. Ł ow iłem te n g a tu n e k zarów no w T a tra c h , ja k i w P ie n in a c h , w n a s tę p u ją c y c h m iejscach. T a tr y : K ościelec, łą k a k oszona, 12 V I I I 1953, $ m a ją c a dw a b ru d n o czerw o n e p a s y w zdłuż p rzed p lecza i odw ło k a aż do p ły tk i n a d o d b y to w e j, D o lin a K ościeliska, hale, 12 V I I I 1953, S a rn ia S k ała, 7 V I I I 1955 (leg. E . Ki e r y c h) ; P ie n in y : p o la n k a p o d T rz e m a K o ro n am i, 14 V I I I 1954, 13 V I I I 1955, 17 V I I I 1955 i p o la n a K o sa rz y sk a , 17 V I I I 1955.
Iso p h ya modesta ( Fr i v a l d s z k y, 1867). P ły tk a su b g e n ita ln a s a m c a głęboko w c ię ta i łagodnie zw ężająca się k u k o ń co w i; p o k ła d ełk o od 15 do 17 m m długości. G a tu n e k te n z P o lsk i p o d ali W . Ra m m e (31) i G. J a . Bi e j- Bi j e n k o (11). W. Ra m m e (31) n a s tr . 154 p o d a je , że w śró d m a te ria łó w m iał m a te ria ły te g o g a tu n k u z eb ra n e p rzez R . Ku n t z e g o n a Ł ysej G órze w Polsce. G. J a . Bi e j- Bi j e n k o (11) n a s tr. 223 p o d a ją c ro zp rzestrzen ien ie g eograficzne te g o g a tu n k u , p o d a je za W . Ra m m e m m ięd zy in n y m i Ł y sa G óra, d o d a ją c ko ło K ie lc ; m a on ty lk o w ątpliw ości czy nie je s t to p rz y p a d k ie m in n y g a tu n e k , m ianow icie I . rossica B . - Bi e n. P o w sta je w ątpliw ość czy m a te ria ł z e b ra n y przez R . Ku n t z e g o p ochodzi z Ł ysej G óry koło K ielc, czy m oże z in n ej leżącej p o za g ran icam i P olski. P oniew aż W . Ra m m e (31) w swej p ra c y nie u w zględnia n o w y ch g ran ic p a ń stw o w y c h , co w idać z w ielu jej m iejsc, m iędzy in n y m i p rz y g a tu n k u I . pyrenaea ( Se r v.) n a s tr. 150 pisze „ P o le n : B u czacz b ei T re m b o w la ; P o d o lien (R o m a n Ku n t z e) ” , w ięc i w p r z y p a d k u Ł ysej G óry je s t p raw d o p o d o b ień stw o , że m a te ria ły zebrane p rzez R . Ku n t z e g o p o ch o d zą z Ł ysej G óry leżącej n a P o d o lu
http://rcin.org.pl
2 7 0 W l. B azy lu k 8
(U S S R ), a nie z Ł ysej G óry leżącej w G ó rach Ś w ięto k rzy sk ich , k oło K ielc.
Poecilim on Fi s c h e r, 1853, je s t ro d z a je m p o n ty js k im ; żad en g a tu n e k teg o ro d z a ju nie b y ł d o ty c h c z a s p o d a n y z P olski. W m a te ria ła c h S t. Sm r e c z y ń s k i e g o sen. z n a jd u ją się dwie la rw y , obie p rz e d o s ta tn im lin ien iem , n ależące do teg o ro d z a ju . Bez m a te ria łu porów naw czego, n ie s te ty , nie m ogłem stw ierd zić ich p rz y n a le ż ności g a tu n k o w e j. N a e ty k ie tk a c h p rz y ty c h o k azach są n a s tę p u ją c e d a n e : „ T a tr y , D oi. R o z to k i, g ó rn a część, 22 Y I I 1925, Sm r e c z y ń s k i” , i „S trz a łk ó w , 16 Y I I ” , bez b liższy ch d a n y c h , $.
T ettigonia caudata ( Ch a r p e n t i e r, 1845); zarów no kolce n a ty ln y c h u d a c h j a k i ich p o d s ta w y czarn e. P rz y s a d k i odw łokow e sam ca k ró tk ie i g ru b e ; p o k ła d e łk o dłuższe niż u d a nóg ty ln y c h . T . caudata (Ci i a r p.) j e s t g a tu n k ie m su b p o n ty jsk im , w y stę p u je bow iem od w sch o d n ich N iem iec, Czech, A u strii i południow ego T y ro lu do A zji M niejszej i K a u k a z u , a ta k ż e do p o łu d n io w o -zach o d n iej S yberii. Z P o lsk i b y ł on p o d a n y z P o zn ań sk ieg o (5, 38, 39), Z iem i L u b u sk ie j (7, 8, 45), D olnego i G órnego Ś ląsk a (7, 8, 44, 45) i z L ubelskiego. W la ta c h 1952 i 1953 łow iłem go w n a s tę p u ją c y c h p o w ia ta c h : K ozienice, P iń czó w i B u sk o , a n a d to w pow. T arn ó w (leg. A. By s i e k) . W pow . P iń czó w w r. 1951 z b ierała go E k ip a E n to m o lo g ic z n a byłego P ań stw o w eg o M uzeum Zoologicznego i w r. 1954 z b ie ra ł go ta m E . Ki e r y c h.
Gampsocleis glabra ( He r b s t, 1786) m a ciem ne p la m k i n a p o k ry w a c h u o b u płci. T y ln y b rz e g p ły tk i su b g e n ita ln e j sam ca je s t p ro s ty lu b słab o w y c ię ty . P ły tk a su b g e n ita ln a sam icy zw ęża się w y ra ź n ie k u ty ło w i i je s t z a k o ń czo n a d w o m a zao k rąg lo n y m i p ła ta m i. J e s t to g a tu n e k su b m e d y te ra n e ń sk i, w y s tę p u ją c y od H isz p a n ii aż p o S te p y C z a rn o m o rsk ie; z P o lsk i b y ł p o d a n y przez A. Ke l c h a (18) ze Ś ląsk a. 7 V I I I 1942 ro k u J . B. So k o ł o w s k i
ze b ra ł k ilk a s z tu k te g o g a tu n k u w pow . P ińczów . W sierp n iu 1952 i 1953 ło w iłem go zaró w n o w pow . P iń czó w j a k i w pow . B u sk o ; w y stęp o w ał ta m licznie n a gleb ach w a p ie n n y c h , w apienno-gipso- w y ch i gipsow ych. G a tu n e k te n b y ł ło w io n y p rzez E k ip ę Entom o.- logiczną by łeg o P a ń stw o w e g o M uzeum Z oologicznego w r. 1951 w K rzy żan o w icach , pow . P iń czó w i b y ł łow iony rów nież w oko
lic y K rzy żan o w ic w r. 1954 przez E . Ki e r y c h a. N ależy zw rócić u w ag ę, że g a tu n e k te n , p o d o b n ie j a k E p h ip p ig era ephippiger ( Fi e- b i g) i Phaneroptera fa lca ta ( Po d a) , w p o ró w n a n iu do in n y c h g a tu n
http://rcin.org.pl
9 N ow e d la P o lsk i lu b rzad sze Blattodeu etc. 2 7 1
kó w z n a d ro d z in y Tettigonioidea przech o d zi o s ta tn ie linienie dosyć p ó źn o , bo dopiero p rz y k o ń cu lip c a lu b n a p o c z ą tk u sierp n ia i w sk u te k tego łatw o m oże b yć przeo czo n y w lip cu , choć w sie r
p n iu tru d n o go przeoczyć z p o w o d u m ocnego terk o cząceg o głosu.
Pholidoptera aptera ( Fa b r i c i u s, 1794). W y ra ź n y żó łta w y p as n a ty ln y m b rzeg u bocznego p ła tu p rzed p lecza. P ły tk a subgeni- t a ln a sam ca b a rd z o słabo p ó łokrągło w y cięta. P o k ład ełk o w y raźn ie, chociaż słab o zak rzy w io n e, p ły tk a s u b g e n ita ln a sam icy słab o w cięta.
P h. aptera ( Fa b r.) je s t g a tu n k ie m alp ejsk im w y stę p u ją c y m od połu d n io w ej F ra n c ji przez A lpy, K a r p a ty i B a łk a n y aż do B ułgarii.
S tan o w isk o te g o g a tu n k u z P ie n in p o d an e p rzez L. Si t o w s k i e g o
(35) zo stało przeoczone w spisie W ł. Mi e r z e y e w s k i e g o (25) i czę
s to b y w a p o n rja n e . P o d a n ie zaś przez W ł. Mi e r z e y e w s k i e g o
(25) za F . Za c h e r e m (45) tego g a tu n k u z T a tr w y m ag a p o tw ie r
d z e n ia ; p raw d o p o d o b n ie g a tu n e k te n po naszej stro n ie T a t r nie w y stę p u je . 12 V I I 1939 ro k u Sz. Te n e n b a u m zeb rał w P ie n i
n a c h 1(J. J a zaś zb ierałem te n g a tu n e k w la ta c h 1953, 1954 i 1955 w n a s tę p u ją c y c h p a rtia c h P ie n in : T rz y K o ro n y (p o lan k a), N ow a G ó ra, C zertezik, Z am k o w a G óra koło K ro ścien k a, W ąw óz Sobczań- sk i, P rzełęcz S zopka, p o d m o k ła łą k a koło K ro ścien k a i p o la n y : B u rz y n a , K o sa rz y sk a , W a lasió w k a i W y m iark i.
P latycłeis denticulata ( P a n z e r , 1 7 9 6 ) . F . Z e u n e r ( 4 6 ) w y ró ż n ił w r. 1 9 2 9 w obrębie g a tu n k u Platycłeis grisea ( F a b r . ) dw a pod- g a tu n k i, m ian o w icie: P latycłeis grissea grisea ( F a b r . ) i P latycłeis grisea occidentalis Z e u n e r ; w p ra c y z r. 1 9 3 1 ( 4 7 ) oba p o d g a tu n k i te n sa m a u to r u w a ż a za g a tu n k i, nie p o d a je je d n a k ic h synoni- m ik i an i w te j, an i w p o p rzed n iej p ra c y , czyni to dopiero w p ra c y z r. 1 9 4 1 ( 4 8 ) . K . A n d e r ( 2 , 3 ) w p ra c a c h z la t 1 9 4 5 i 1 9 4 8 w y k a zał, że Platycłeis occidentalis Z e u n e r je s t now y m sy n o n im em g a tu n k u opisanego przez P a n z e r a w r. 1 7 9 6 p o d n azw ą Locusta denticulata P a n z . B oczne k raw ęd zie p ły tk i su b g e n italn ej sam icy nie ró w n o ległe, schodzą się do t y łu ; końce b o czn y ch p ła tó w tejże p ły tk i o stro , rzad ziej tę p o z ak o ń czo n e; b o czn y s k le ry t m a ły i nie z ro śn ię ty ani z p ły tk ą s u b g e n ita ln ą , a n i z ó sm y m te rg ite m . Boczne p ła ty n a d - p rą c ia k ró tk ie i szerokie, b o k i n a s a d y tegoż rów noległe do siebie, a w olna część n a d p rą c ia dosyć g ru b a i k r ó tk a i o b sia n a b a rd zo liczn y m i ziaren k am i. P o n iew aż n ie są zn an e d o k ład n ie granice p o łu d n io w e i w schodnie zasięgu te g o g a tu n k u , tru d n o u s ta lić jego c h a ra k te r zo o g eograficzny. P ra w d o p o d o b n ie je s t to g a tu n e k s u b a t
http://rcin.org.pl
2 7 2 W ł. B a z y lu k 10
la n ty c k i, w y s tę p u je b o w ie m w całej zach o d n iej E u ro p ie , n a w schód doch o d ząc d o Z S R R , je s t ta k ż e w M aro k u w A fryce. Z P o lsk i b y ł p o d a w a n y p rz e z W ł. Ra z y l u k a (8) z n a s tę p u ją c y c h m iejscow o
ści: P isz, R u c ia n e — S zeroki E ó r, M iłom łyn — O stró d a , G ó ra C hełm , K alisz P o m o rsk i, S k w ierzy n a, B rzozow iec, Z ielo n a G óra, O pole i G órażdże. P . denticulata ( Pa n z e r) w y stę p u je p raw d o p o d o b n ie w całej P olsce, g dyż z b ie ra łe m lu b w id ziałem w zb io rach o k azy z n a s tę p u ją c y c h p o w ia tó w . W o j. g d a ń sk ie : p o w ia ty K w id zy n , L ę b o rk i S z tu m ; w oj. k ie le c k ie : p o w ia ty Ję d rz e jó w , K ielce, K ozie
nice, B u sk o , P iń czó w , R a d o m i S a n d o m ie rz ; w oj. k o szaliń sk ie:
p o w ia ty S łu p sk i K o sz a lin ; w oj. k ra k o w sk ie : pow . K ra k ó w ; w oj.
lu b e lsk ie : p o w ia ty L u b a rtó w , L u b lin , Ł u k ó w , P u ła w y , R a d z y ń P o d la sk i, W ło d aw a i Z a m o ść ; w oj. o lsz ty ń sk ie : p o w ia ty M rągow o, O stró d a i P is z ; w oj. o p o lsk ie : p o w ia ty K oźle, R a cib ó rz i S trzelce;
w oj. p o zn ań sk ie: p o w ia ty P ila , S z a m o tu ły ; w o j. rzeszow skie: p o w ia ty K o lb u szo w a, Ł a ń c u t, M ielec, N isko i T a rn o b rz e g ; w oj. stalin o g ro - d z k ie : p o w ia ty C zęstochow a, G liw ice i L u b lin ie c ; w oj. w arszaw s k ie : R ad o ść, M ińsk M azow iecki, O tw o ck , S iedlce; w oj. w rocław s k ie : p o w ia ty T rz e b n ic a i W o łó w ; w oj. zielonogórskie: p o w ia ty G orzów , S k w ierzy n a, Sulęcin, Z ielona G ó ra, Ż a g a ń i Ż ary . G a tu n e k te n , p o d o b n ie z re sz tą j a k i n a s tę p n y , w y stę p u je p o śró d w iększej ro ślin n o ści m iejsc su c h y c h , p ia sz c z y sty c h , j a k b o ry sosnow e, w y d m y p ia sz c z y ste itp .
P latycleis grisea ( Fa b r i c i u s, 1781). B oczne k raw ęd zie p ły tk i su b g e n ita ln e j sa m ic y b ie g n ą p ra w ie ró w n o leg le; koń ce b o czn y ch p ła tó w te jż e p ły tk i szeroko z a o k rą g lo n e ; b o c z n y sk le ry t z ro śn ię ty z p ły tk ą su b g e n ita ln ą i z ó sm y m te rg ite m . B oczne p ła ty n a d p rą c ia d ługie i w ąsk ie, n a s a d a teg o ż ro zszerza się k u środkow i, p o te m zw ęża się i p rz e c h o d z i w w o ln ą część b a rd z o d e lik a tn ą , n a k o ń c u z a k rz y w io n ą i o b sia n ą n ie z b y t liczn y m i z ia re n k a m i. R o z p rz e strz e n ie n ie geo g raficzn e te g o g a tu n k u je s t słab o p o z n a n e , p ra w d o p o d o b n ie je s t to ele m e n t p o n ty js k i lu b s u b p o n ty js k i, w y stę p u je bo w iem w p o łu d n io w o -w sch o d n iej E u ro p ie i w A zji M niejszej.
Z P o lsk i m a m ty lk o m a te ria ły z e b ra n e przeze m n ie w P ie n in a c h , pow . N o w y T a r g : W ąw óz S obczański, 9 V I I I 1953 i 14 V I I I 1955, i C zo rszty n , p o łu d n io w e zbocze G óry Z a m k o w ej, 19 V I I I 1954.
Acheta desertus ( Pa l l a s, 1 7 7 1 ) . S te p o w o -p u sty n n y g a tu n e k , w y s tę p u je w p o łu d n io w ej E u ro p ie , p ó łn o cn ej A fryce i w A zji od
http://rcin.org.pl
11 N ow e d la P o lsk i lu b rzad sze Blattodea etc. 2 7 3
połu d n io w ej S yberii i A zji M niejszej aż po A rchipelag M alajski.
Z P o lsk i b y ł p o d a n y p rzez Za c h e r a (45) ja k o g a tu n e k w ą tp liw y ze Ś ląska, a n a d to Ke l e r (19) p o d a ł go sp o d G niezna ja k o szk o d n ik a b u ra k a cukrow ego. S tanow isko gnieźnieńskie te g o g a tu n k u b u d z i p ow ażne zastrz e że n ia i w y m ag a p o tw ierd zen ia. J a k w y n ik a z p o w yższych d a n y c h , o b a sta n o w isk a p o d a n e z P o lsk i b y ły n ie pew ne. 13 V I I I 1952 E k ip a E n to m o lo g iczn a byłego P ań stw o w eg o M uzeum Zoologicznego w czasie b a d a ń n ieck i n a d n id z ia ń sk ie j, w okolicy K rzy żan o w ic, złow iła do św ia tła 1 $ teg o g a tu n k u łą c z nie z A io lo p u s thalassinus ( Fa b r.) i L a b ia m inor (L.). W obec p o w yższych d a n y c h g a tu n e k te n n a le ż y do fa u n y Polski.
Acheta fro n ta lis ( F i e b e r , 1844). E u ro p e jsk o -a z ja ty c k i g a tu n e k , w połu d n io w ej P olsce dosyć p o sp o lity ; łow iłem go n a Ś ląsk u , w K rak o w sk iem , n a W y ży n ie L u b elsk iej, K ieleckiej i w okolicy P o z n a n ia . W P o z n a ń sk ie m o sta tn io stw ierd ził w y stęp o w an ie te g o g a tu n k u J . U r b a ń s k i w C h ro b rzu koło W o lszty n a. W w ojew ódz
tw ie kieleck im n a jd a le j n a północ w y su n ięte je s t stan o w isk o te g o g a tu n k u w pow . K ozienice, łow iłem bow iem te n g a tu n e k n a te r e n ie teg o p o w ia tu w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach: 13 V I I 1953 n a b rzeg u la su sosnow o-dębow ego nied alek o K ozienic i 16 V I I 1953 w okolicy W oli C hodkow skiej n a p a g ó rk o w a ty c h p o lach p ia sz c z y sty c h i w lesie sosnow ym n a w y d m a c h p iaszczy sty ch .
M yrm ecophila acervorum ( Pa n z e r, 1820) m a n a w e w n ę trz n y m b rz e g u ty ln y c h goleni c z te ry k o lce; brzegi p ła tó w p o k ła d e łk a p ro s te , ty lk o n a k o ń c u nieco w y c ię te ; p rz y sa d k i odw łokow e szerokie, k ró tk ie , słab o zw ężające się k u końcow i. E u ro p e jsk i g a tu n e k , b y ł d o ty c h c z a s p o d a n y przez Ke l c h a (18) z G órnego Ś ląsk a, L a Ba t j m e’a (24) z p o w ia tu W ejherow o, De m e l a (15) sp o d Now ej S łu p i, p rzez Ku n t z e g o (22) i Ur b a ń s k i e g o (42) z okolicy Zw ie
rz y ń c a n a d W iep rzem , pow . Z am ość. N ow ym i sta n o w isk a m i teg o g a tu n k u są n a s tę p u ją c e : D ziew icza G óra p o d P o z n an iem , V 1949, 1 $ (leg. J . Ur b a ń s k i) , G oleniów , pow . N ow ogard, 2 V I I 1953, 1 cJ, w m ro w isk u L a siu s Fa b r. sp. (leg. J . Ra f a l s k i) , P o d k o w a L e śn a koło W a rsz a w y , 20 X I I 1948, 6 $ $ w m ro w isk u Form ica ru fa L. (leg. M . Mr o c z k o w s k i) , K azim ierz D o ln y , pow . P u ła w y , 1 9 V II 1950, 2 $ $ w m ro w isk u L a siu s fla v u s Fa b r. (leg. B . Pi s a r s k i) , P a rc h a tk a , pow . P u ła w y , 7 I X 1940, 1 $ (leg. Ke l e r) , T a r ta c z n a G ó ra p o d Z w ierzyńcem , pow . Z am ość, 28 V I 1954, 1 $, p o d k a m ie n ia m i (leg. W . Sk u r a t o w i c z) . J a zb ierałem te n g a tu -
http://rcin.org.pl
2 7 4 W ł. B azy lu k 1 2
n e k w n a s tę p u ją c y c h m iejsco w o ściach : P a r c h a tk a , pow . P u ła w y , 19 V I 1951, n a w zgórzu p o n ty js k im , p o d k am ie n ie m 1 $ , Skw ie
rz y n a , 10 V I I I 1951, 1 $ p o d k a m ie n ia m i n a b rzeg u la s u sosno
w ego, K w id z y n , 18 V I I I 1951, 2 w m ro w isk u L a siu s niger (L .), p o d k a m ie n ia m i n a to rz e k o lejo w y m w lesie m ieszanym .
R o d zaj T e trix La t r e i l l e, 1802, je s t p rz e d m io te m o d ręb n ej p ra c y , d la te g o n a ty m m iejscu nie b ę d ę obszerniej go om aw iał, w y m ie n ia ją c ty lk o g a tu n k i, k tó re d o ty c h c z a s nie b y ły p o d a n e z P o lsk i, o raz m iejsca ic h w y stęp o w an ia.
T e trix fu lig in o sa ( Ze t t e r s t e d t, 1828); te n b o realn o -alp ej- sk i g a tu n e k złow iłem w T a tr a c h (D olina K ościeliska).
T etrix ceperoi ( Bo l i v a r, 1887), śró d z ie m n o m o rsk o -a tla n ty - cki e le m e n t n aszej fa u n y , z o sta ł złow iony w C hełm ku koło O św ię
c im ia i w o k o licach W a rsz a w y (P u szcza K am p in o sk a).
T etrix tiirk i ( Kr a u s s, 1876), su b a lp e jsk i ele m e n t naszej fa u n y , d o ty c h c z a s z o sta ł zn alezio n y w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach:
pow . N ow y T a rg — K ro ścien k o , B iały D u n a je c , Z ak o p a n e , C zor
s z ty n , T a tr y (D o lin a K o ścielisk a); pow . N o w y Sącz — Ł o m n ica, P iw n iczn a i pow . Ż yw iec — S u ch a. Jed n o c z e śn ie z p rz e w a ż ają c ą ilościow o fo rm ą k ró tk o s k rz y d łą w y stę p o w a ła w p o k a ź n y m p r o cen cie, około 3 0 °/0, fo rm a d łu g o sk rz y d ła — T. tiirki f. saulcyi Az a m.
P arapleurus alliaceus ( Ge r m a r, 1817) m a b arw ę c ia ła szm a
ra g d o w ą lu b ż ó łta w ą ; o d oczu aż do n a s a d y p o k ry w ciąg n ą się w zdłuż p rz e d p le c za , w m ie jsc u liste w e k b o c z n y c h d w a p a s k i czarne, c z u łk i długie, u sa m c a do d w óch ra z y , u sam icy do p ó łto ra ra z a dłuższe niż głow a i p rzed p lecze. P . alliaceus ( Ge r m.) , eu ro p ejsk o - a z ja ty c k i (p o łu d n io w y ) e le m e n t naszej fa u n y , b y ł p o d a n y przez A. Ke l c h a (18) z G órnego Ś ląsk a. G a tu n e k te n b y ł p o z a ty m ło w io n y w K ra k o w sk ie m : p rzez S. A. St o b i e c k i e g o w C zernej, p rzez S t. Sm r e c z y ń s k i e g o sen. w P o ręb ie W ielkiej, Ł ag iew n i
k a c h i K rz e m io n k a c h , lecz nie b y ł p o d w łaściw ą n azw ą o p u b lik o w a n y , g dyż b y ł m y liie o zn aczo n y ja k o M ecostethus grossus (L.).
Ł ow iłem go w K rak o w ie -Ł a g iew n ik a c h , 12 V I I I 1952, n a m okrej łą ce, n a k tó re j b y ł b a rd z o liczn y , a n a w e t m oże najliczn iej w y stę p o w ał ze w sz y stk ic h g a tu n k ó w ; w a rto n a d m ie n ić , że g a tu n e k te n dopiero w łaśn ie 12 V I I I 1952 p rzech o d ził m asow e lin ien ie;
łow iłem go ta k ż e w Z e m b o rzy cach koło S u ch ej, pow . Ż yw iec, n a p o d m o k łej łące, 17 V I I I 1952; n a ty m s ta n o w isk u b y ł on m niej
http://rcin.org.pl
1 3 N ow e d la P olski lu b rzadsze Blattodea etc.
liczny. W r. 1952 złowił go A. By s i e k n a podm okłej łące w N ie
dom icach, pow . T arnów .
Stauroderus scalaris ( Fi s c h e r d e Wa l d h e i m, 1 8 4 6 ) . P o k ry w y u o b u płci szerokie, ich ży łk i k u b ita ln e ty lk o u p o d sta w y o ddzie
lone od siebie. Pole m ed ialn e p o k ry w szerokie, z rów noległym i ż y łk am i pop rzeczn y m i. N a sk rz y d ła c h ż y łk a ra d ia ln a zg ru b iała około śro d k a , a ży łk i k o s ta ln a i s u b k o sta łn a w ygięte p rz y końcu.
E u ro p e jsk o -sy b e ry jsk i g a tu n e k , b y ł p o d a n y z P o lsk i ty lk o przez Ba z y l u k a (4 ) z Z am ojszczyzny, gdzie zb ierał go rów nież Za ć w i- l i c h o w s k i, lecz d a n y c h n ie o publikow ał. Z b ierałem te n g a tu n e k n ie ty lk o n a W yżynie L u b e ls k ie j: O brocz, pow . Z am ość, 10 V II 1952, la sy ig laste i m ieszane, lecz i n a W yżynie K ielecko-S ando- m iersk iej, m ianow icie n a p o lach p rz y lesie sosnow ym w B ogorii, pow . S an d o m ierz, 1 V I I I 1952 i 31 V II 1953; n a ty m sta n o w isk u g a tu n e k te n n ależał do p o sp o lity c h (przez godzinę m o żn a było złow ić p o n a d 30 osobników ).
C horthippus (Glyptobothrus) vagans ( Ev e r s m a n n, 1848). U obu p łc i b ru z d a p o p rzeczn a p rzed p lecza leży po za jeg o środkiem . N arząd słuchow y m niej więcej ow aln y , szeroki, p raw ie n ie p rz y k ry ty fa ł
d em sk ó rn y m . G a tu n e k te n je s t elem en tem su b p o n ty jsk im , w y stę p u je od P ó łw y sp u P iren ejsk ieg o i W ysp B ry ty js k ic h do śro d k o w ego K a z a c h s ta n u i A zji M niejszej. Z P o lsk i b y ł p o d a n y przez W ł. Ba z y l u k a (7, 8) ze S k w ierzy n y , Zielonej G óry, O pola, G óry Św. A n n y , K ę d z ie rz y n a, R a c ib o rza i Lasów R a c ib o rsk ic h ; przez S. Gr o c h o w s k ą (16) z G o sty n in a ; p rzez A. Ke l c h a (18) z G órnego Ś lą sk a ; p rzez A. Ko r t h a (20) ze S k w ierzy n y ; przez W. La Ba u m e’a
(24) z G d a ń sk a i H e lu ; p rzez St. Sm r e c z y ń s k i e g o (36, 37) z T rze
b in i i przez F . Za c h e r a (44, 45) z O b o rn ik Ś ląskich. Ł ow iłem ten g a tu n e k w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach i śro d o w isk ach : Zie
lo n a G óra, las sosnow y, 30 V I I 1949; L asy R acib o rsk ie, las sosnow y, 10 V I I I 1949, 8 V I I I 1950 i 9 V I I I 1950; R y b n ik , las św ierkow o- sosnow y, 11 V I I I 1949; W ołów , las sosnow y, 29 V II 1950; B rzeg D o ln y , pow. W ołów , las sosnow y, 31 V II 1950, 2 V I I I 1951; O bor
n ik i Ś ląskie, las sosnow o-św ierkow y, 2 V I I I 1950, i las sosnow o- dęb o w y , 3 V I I I I 1951; K ęd zierzy n , pow . K oźle, las sosnow o-św ier
k o w y , 7 V I I I 1950 i 26 V I I 1951; T aciszów -R udzieniec, pow.
Gliw ice, 8 V I I I 1950; Ż yw iec, zręb w lesie ig la sty m , 11 V I I I 1950;
G ołąb, pow . P u ła w y , z a g a jn ik sosnow y, 18 V I I I 1950 (leg. T. Szu-
l i k) i 5 1X 1955 (leg. W ł. Ba z y l u k) ; U s tk a , pow . S łupsk, las
http://rcin.org.pl
2 7 6 W ł. B a z y lu k 1 4
sosnow y n a w y d m a c h p ia sz c z y sty c h , 15 V I I I 1951; n a d le śn i
ctw o G olejów , pow . S an d o m ierz, las sosnow o-dębow y, 13 V II 1952; n a d le śn ic tw o Sichów , pow . B u sk o , las sosnow o-dębow y, 2 V I I I 1952; B o g o ria, pow . S an d o m ierz, las sosnow y, 1 V I I I 1952;
R y tw ia n y , pow . S an d o m ierz, las dęb o w y , 1 V I I I 1953; D ęb a-R o za- lin , pow . T a rn o b rz e g , la s sosnow y, 5 V I I I 1953; L a sy P sz c z y ń skie, pow . R y b n ik , la s y sosnow o-św ierkow e, 17 V I I I 1953; Ż ory, pow . P sz c z y n a , la sy sosnow o-św ierkow e, 17 V I I I 1953; T y c h y , pow . P sz c z y n a , la s m ieszan y , 18 V I I I 1953; N isko, las sosnow y, 30 V I I 1954 i 30 V I I I 1955; P ie n in y pow . N ow y T a rg , 16 V I I I 1954 i 19 V I I I 1955; M ielec, w rzosow isko w lesie sosnow ym , 25 V II 1955 i M ielec — K o lb u szo w a, w rzosow iska w lesie sosnow ym , 29 V I I I 1955.
L ocusta m igratoria Li n n a e u s, 1758, j e s t ow adem d użym , d o c h o d z ą c y m do 60 m m długości. D o łk i czołow e m ałe, tr ó jk ą tn e . Ś ro d k o w a liste w k a p rz e d p le c za w yTaźna, w y p u k ła , p r o s ta lu b w klęsła, p rz e c ię ta ty lk o je d n ą b ru z d ą p o p rzeczn ą. P ie rś pluszo- w a to ow łosiona. P o k ry w y d łu g ie, b ły szczące, sk rz y d ła rów nież długie, b ez ciem nej p rz e p a sk i. N a w ew n ętrzn ej stro n ie ty ln y c h u d ciem n a p la m a L . m igratoria L. j e s t g a tu n k ie m szeroko ro z p rz e strz e n io n y m , w y stę p u je bow iem w E u ro p ie , A zji, A fryce i A u stra lii. G a tu n e k te n w o d ręb ie swego zasięg u tw o rz y k ilk a pod- g a tu n k ó w , k tó re w ed łu g B. P . Uv a r o v a i B. N . Zo ł o t a r e w s k i e g o
(za G. J a . Bi e j- Bi j e n k ą, 12) m ogą w y tw a rz a ć dwie fazy , ró żniące się o d siebie b u d o w ą i sposobem życia. J e d n a je s t fa z ą sa m o tn ą (p h asis s o lita ria ), k tó re j oso b n ik i m a ją p rzed p lecze o b a rd z ie j w y p u k łej listew ce środkow ej i słabiej w y k ształco n e p o k ry w y i sk rz y d ła ; je j o so b n ik i ż y ją w ro zp ro szen iu , nie g ro m a d z ą się w s ta d a i nie o d b y w a ją w ędrów ek. D ru g ą je s t faza sta d o w a (phasis g reg aria), u k tó re j o so b n ik ó w liste w k a śro d k o w a je s t p r o s ta lu b słab o w klęsła, a p o k ry w y i s k rz y d ła są silnie w y k ształco n e; osobniki te j fa z y ży ją w s ta d a c h i są sk ło n n e często do o d b y w a n ia d alek ich w ędrów ek.
W P olsce w y s tę p u ją ty lk o d w a p o d g a tu n k i, o k tó ry c h je s t m ow a niżej.
L ocusta m igratori m igratoria Li n n a e u s, 1758, b y ła p o d a n a z P o lsk i p rzez n a s tę p u ją c y c h au to ró w : F. P . Ja r o c k i (17) p o d ał p ra w d o p o d o b n ie te n p o d g a tu n e k z byłego K ró le stw a P o lsk ieg o , J . W . Sz u l c z e w s k i (39) z P o zn a ń sk ie g o , o b a j bow iem nie o d ró ż
n ia li p o d g a tu n k ó w od sieb ie; W ł. Mi e r z e y e w s k i (25) p o d a je te n
http://rcin.org.pl
15 N ow e d la P o lsk i lu b rzad sze Blattodea etc. 277
p o d g a tu n e k , u w a ż a ją c go za z a la tu ją c y do całego k r a ju ; ja k o m ie j
scow y p o d a li go — W ł. Ba z y l u k (6) z okolicy Siedlec, A. Ke l c i i
(18) ze Ś ląsk a, W . Kr z e m i e n i e w s k i (21) z okolicy Siedlec, W . L a Ba u m e (23, 24) z P o jezierza P o m o rsk ieg o i M azurskiego, E . W.
Py l n o w, (28, 29) z P u ła w , F. Za c h e r (45) z okolicy W rocław ia i z K ark o n o szy .
Locusta m igratoria danica Li n n a e u s, 1758, b y ła p o d a n a z P o l
sk i przez W ł. Ba z y l u k a (6) z p o w iató w — B iała P o d la sk a , R a d z y ń P o d la sk i, W ło d aw a i Siedlce, n a d to z okolicy W arszaw y , przez A. Ke l c h a (18) i F . Za c h e r a (45) z G órnego Ś ląska, p rzez W. La Ba u m e’a (23, 24) z P o jezierza M azurskiego i P o m orskiego i przez F . Za c h e r a (45) z Z iem i L u b u sk iej. P o d g a tu n e k te n zb ierałem w H o le n d ra c h , pow . K ozienice, 23 Y I I 1952, gdzie ob o k dorosłych okazów b y ły jeszcze i la rw y m a ją c e p rz e d .so b ą 1 — 2 lin ień , i 15 V II 1953, w Ł aszów ce, pow . K ozienice, 16 V I I 1953. P o n a d to p o d g a tu n e k te n b y ł z b ie ra n y w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach: K o lan o , pow . R a d z y ń P o d la sk i, 26 V II 1949, leg. Cz. Ko ł b u ś; W isznice, pow . W ło d aw a, 3 V I I I 1950, leg. F . Du d k a; Ł aszów ka, pow . K o zie
nice, 26 V I I I 1950, 25 V I I I 1951, 22 V II 1952 (w r. 1952 obok o sobników d o ro sły ch b y ły jeszcze larw y ), leg. H . Rz e s z o t e k; B ia łk a , pow . R a d z y ń P o d lask i, 26 V I I I 1951, 22 V I I I 1952 i 30 V I I I 1953, leg. E . Ki e r y c h; P o z n a ń -Ju n ik o w o , 16 V I I 1951, leg. J . B. So k o ł o w s k i.
R z ą d : D e r m a p t e r a
P o m im o że w Polsce w y stę p u je ty lk o 6 g a tu n k ó w skorków , nie są one d o sta te c z n ie z b ad an e. N ajp o sp o litsz y m sk o rk iem je s t u n a s F o rficu la auricularia L . ; z d a je się, że w o d p ow iednich dla siebie śro d o w isk ach są dosyć p o sp o lite : L a bidura rip a ria ( P a l l . ) i L a b ia m inor L. A nechura bipunctata ( Fa b r.) d o ty ch czas ty lk o ze Ś ląsk a b y ła p o d a n a . A p teryg id a media ( H a g . ) i Chelidurella acanthopygia ( Ge n e) b y ły zn an e z niew ielu ty lk o stan o w isk z P o l
s k i; o n ich p o k ró tc e poniżej.
A p teryg id a m edia ( Ha g e n b a c h, 1822). E u ro p e jsk i g a tu n e k , p o d a n y d o ty ch czas z P o lsk i z M o ry sin k a koło W arszaw y (33), z d o lin y P o p ra d u (34), ze Ś ląsk a G órnego (45) i z P u ław (27, 28).
G a tu n e k te n b y ł z b ie ra n y w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach:
P u ła w y , 14 V 1914, J . Ko l e s n i k o w; 18 V 1914, Zi e l i ń s k i; bez
http://rcin.org.pl
2 7 8 W ł. B a zy lu k 1 6
d a ty , E . W . Py l n o w; K azim ierz D o ln y , pow . P u ła w y , 14 V 1949, A. Go l j a n; G rabow iec, pow . P iń czó w , 17 V I I I 1954, E . Ki e r y c h; K rzy żan o w ice, pow . P iń czó w , w zgórza k se ro term iczn e, 13 V I I I 1954, p o d m o k ła o lszy n a, 16 V I I I 1954, i c m e n ta rz , 25 V I I I 1954, E . Ki e r y c h. Z b ie ra łe m te n g a tu n e k w n a s tę p u ją c y c h m iejsco
w o ściach : M iłom łyn, pow . O stró d a , c m e n ta rz , 21 V I I I 1951; O b o r
n ik i Śląskie, 3 V I I I 1951; C hęciny, pow . K ielce, n a jało w cach , 6 V I I I 1952; N isko, las sosnow y, 30 V I I I 1955.
Chelidurella acanthopygia ( Ge n e, 1832) j e s t g a tu n k ie m e u ro p e jsk im , p o d a n y m z P o lsk i przez J . Ro ż n o w s k ą (33) z n a s tę p u ją c y c h m iejscow ości: Z ak o p a n e , T a tr y , pow . C ieszyn, B o re k F ałę- ck i koło K ra k o w a , pow . P u ła w y , pow . Łow icz, okolice W arszaw y — P u sz c z a K a m p in o sk a i B ielan y , M ienia, B iałow ieża, R ozew ie, Z am o jszczy zn a, H el, W ielk o p o lsk a, O jców , i przez F. Za c h e r a
(45) ze Ś ląska. G a tu n e k te n b y ł ło w io n y w n a s tę p u ją c y c h m ie j
scow ościach: P u ła w y , 22 X 1907, 2 X I I 1907, I I I 1909, Py l n o w; 21 V 1912, Ta r n a n i; 1 1 X 1 9 1 1 , 2 4 X 1 9 1 1 , 8 I I 1912, 17 I I 1912, 18 I I 1912, Il i ń s k i; 16 V 1949, A. Ri e d e l; P o m o rze, bez d a ty , Kr y k o n; C hroberz, pow . P iń czó w , 11 X 1952, B. Pi s a r s k i i A. Ri e d e l; G ry g ró w — S to czek W ęgrow ski, pow . W ęgrów , 23 V 1953, Z. Cz a r n e c k i; M ienia, pow. M ińsk M azow iecki, 26 V I I I 1953, W . Ni e w i a t o w s k i; j a łow iłem go w n a s tę p u ją c y c h m iejscow oś
ciach , w la s a c h : G ry g ró w , pow . W ęgrów , I V 1953; G rygrów — S taraw ieś, pow . W ęgrów , 2 V 1953; Ł y sica, pow . K ielce, 22 V II 1953; M ienia, pow . M ińsk M azow iecki, 28 1X 1953; P u ła w y , 22 V 1953; M ichałów ka, pow . P u ła w y , 24 V 1953; K w id zy ń , 19 V I I I 1951; B ogucice, pow . P ińczów , 27 V I I 1953.
PIŚM IEN N IC TW O
1. Ad e l u n g N . C ontribution a la connaisance des B lattaires palearctiques.
1. Genre Ectobius St e p h. Considerations generales, formes n cu velles de l’Europe occidentale. Jeżegod. Zool. Muz. Akad. N au k , St. Petersburg, 21, 1916, str. 2 4 3 —268, 4 rys.
2. An d e r K. R evision einiger O rthopterentypen von C. P. Th u n b e r g. E ntom . Tidskr., Stockholm , 66, 1945, str. 1 5 7 — 162.
3. An d e r K . Zur S ystem atik einiger A rten der G attung Platycleis Fi e b. (Salt.
Tettig.). Opusc. E n t., Lund, 13, 1948, str. 3 6 —45 i 13 rys.
4 . Ba z y l u k W . Szarańczaki (Ortfioplera, Saltatoria) okolic Zwierzyńca (Zam oj
szczyzna). Fragm . Faun. Mus. Zool. P o l., W arszawa, 5, 1947, str. 123 — 137.
http://rcin.org.pl
1 7 N ow e d la P o lsk i lu b rzad sze Blattodea etc. 2 7 9
5. Ba z y l u k W. P rzyczynek do fau n y prostoskrzydłych ( Onhoplera) i skorków (D erm aptera) w ojew ództw a poznańskiego. B ad. Fiz. Pol. Zach. Pozn. Tow.
Przyj. N au k, Poznań, N r 1, 1948, str. 154—159.
6. B a z y l u k W . Przyczynek do znajom ości fau n y prostoskrzydłych (Orthoptera) i skorków (D erm aptera) w ojew ództw a lubelskiego; Pozn. Tow. Przyj. N auk, W ydz. M at.-Przyr., P ozn ań, 1 2 , 1949, str. 9 6 —110.
7. Ba z y l u k W . M ateriały do faun y Ziem Zachodnich, Prostoskrzydłe (Ortho
ptera ) Ziem i Lubuskiej i Śląska. B ad. F iz. Pol. Zach. Pozn. Tow. Przyj.
N auk, Poznań, N r 2, 1949, str. 136—156.
8. Ba z y l u k W . Badania nad prostoskrzydłym i, karaczanami i skorkami P ół
nocno-zachodniej Polski. Pozn. Tow. Przyj. N auk, W ydz. M at.-Przyr., P ozn ań, 15, 1954, str. 1 3 1 - 1 4 7 .
9. Bi e j- Bi j e n k o G. Ja. N asjekom yje kożistokrylyje. W „Fauna S S S R ”, N. S.
5, M oskwa-Leningrad, 1936, X + 240 str., 67 rys.
10. Bi e j- Bi j e n k o G. Ja. N asiekom yje tarakanow yje. W" „Fauna S S S R ”, N. S.
40, M oskwa-Leningrad, 1950, 344 str., 132 rys.
1 1 . B i e j - B i j e n k o G. Ja. Priam okryłyje, K uznieczykow yje. W „Fauna S S S R ”,
N . S. 59, M oskwa-Leningrad, 1954, 386 str., 210 rys.
12. Bi e j- Bi j e n k o G. Ja. i Mi s z c z e n k o L. L. Saranczewyje fauny SSSR i sopre- dielnych stran. I —II. M oskwa-Leningrad, 1951, 668 str., 1318 rys.
13. Ch o p a r d L. O rthopteroldes de l’Afrique du Nord. W „Faunę de 1’Empire Franęais” . I. Paris, 1943, 8 + 450 str., 658 rys.
14. Ch o p a r d L. Orthopteroldes. W „Faunę de F ran ęe”, 56, Paris, 1951, 359 str., 531 rys.
1 5 . De m e l K . N otatk i ortcpterologiczne. Arch. N auk Biol. Tow. N auk. W arsz.,
Lwów -W arszaw a, 1, 7, 1922, str. 1 —4.
1 6 . G r o c h o w s k a S. W ykaz prostoskrzydłych (Orthoptera Saltatoria) z okolic
G ostynina. Rozpr. W iad. Muz. D ziedusz., Lwów , 1 0 , 1928. (odbitka).
1 7 . J a r o c k i F. P . O szarańczy i in n ych jć y podobnych Owadach dla użytku
Gospodarzy w ieyskich. W arszawa, 1827, 44 str. 1 tabl.
18. Ke l c h A . Grundlage zur K en ntnis der Orthopteren (Geradfliigler) Ober- schlesiens. Progr. Gymn. R atibor, 1852, str. 1 —6.
19. Ke l e r S. Szkodniki roślin upraw nych w W ielkopolsce, na Pom orzu i na Śląsku w r. 1924 i 1925. Prace W ydz. Ochr. Rośl. Państw . In st. N .-R oł.
w B y d g ., B ydgoszcz, 1927, str. 4 —5.
20. K o r t h A . Beitrage zur Fauna der Um gebung von Schwerin an der W arthe.
Ztschr. N aturw . A b t., P osen, 2 1 , 1914, 22 str.
21. Kr z e m i e n i e w s k i W . Przyczynek do flory i fauny pow iatu siedleckiego.
Siedlce, 1933, 22 str.
22. K u n t z e R . P rzyczynek do znajom ości fauny szarańczaków (Orthoptera) południowej Polski. Pol. P. E n t., Lwów , 9 , 1930, str. 9 9 —104.
23. La Ba u m e W. B eitrag z u r K en ntnis der Derm apteren und Orthopteren (Ohrwiirmer und G eradfliigler) O stpreussens. Schrift. Physik.-ókonom . Ges. K ónigsberg, 53, 1912, str. 75 — 85.
24. La Ba u m e W . D ie G eradfliiglerfauna W estpreussens. Mitteil. W estpreuss.
Prov. Mus., D an zig, 15, 1920, str. 144—185, 4 fotogr.
