A.dres ZRecia-łcc^l: ZKIra,łcc-wsł5:Ie-I?rz;ed.:m.Ieście, ifcTr 66.

■ \2 4 1 . W arszawa, d. 9 Października 1892 r. T o m X I .

TYG O D N IK P O P U L A R N Y , POŚW IĘCONY NAUKOM P R ZY R O D N IC ZY M .

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W I A T A " . W W a r s z a w i e : ro c z n ie rs. 8

k w a r ta ln ie „ 2 Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : ro c z n ie „ 10

p ó łro c z n ie „ 6

P re n u m e ro w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz ec h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r n ia c h w k r a ju i z ag ra n ic ą .

K o m i t e t R e d a kc yj ny W s z e c h ś w i a t a stanow ią panowie:

A leksandrow icz J ., D eike K „ D ickstoin S., Hoyer II., Ju rk iew icz K., K w ietniew ski W ł., K ram sztyk S., N atanson J ., P rauss St., Sztolcm au J . i W róblew ski W .

„ W s z e c h ś w ia t11 p rz y jm u je o g ło sz en ia, k tó r y c h treś ó

j

m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą , n a n a s tę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rs z z w y k łe g o d r u k u w szp alcie alb o je g o m ie js c e p o b ie r a się z a p ie rw sz y r a z k o p . 7 >/j

za sześć n a s tę p n y c h ra z y k o p . 6, za d a ls ze kop. 5.

A.dres ZRecia-łcc^l: ZKIra,łcc-wsł5:Ie-I?rz;ed.:m.Ieście, ifcTr 66.

ZADANIA

c h m i m m m .

W rozw oju każdój nauki można zau w a­

żyć trzy okresy. P od czas p ierw szego po- znaw ano fakty, drugi okres zajm ow ał się ich uporządkow aniem , trzeci m iał za z a ­ danie zbadać prawa rządzące niem i.

W naukach ścisłych ostatni okres, od którego K an t czyni zależnein nadanie n a ­ zw y „n au k i” pew nym gałęziom w iedzy, za­

czyna się dopiero razem z w prow adzeniem praw w yrażonych m atem atycznie i w tem znaczeniu K ant w sw oim czasie odm ów ił chem ii n azw y „nauki”.

Chem ija w samój rzeczy, w ch w ili w yp o­

w iedzenia tego sądu, stała dopiero na p ierw ­ szym szczeblu rozw oju, zajm ow ała się w y­

łącznie poznaw aniem i opisem zjaw isk, a g łó w n e jój zadanie obracało się jeszcze około ujęcia w jed n o lity system w szystkich zauw ażonych zjaw isk, czego wyraz znajdu­

jem y w panującej w ówczas teoryi flogisto-

now ój. W krótce po w ypow iedzeniu ow ego pam iętnego zdania K anta, jakoby z zam ia­

rem osłabienia sądu filozofa, R ichter pró­

buje stosow ać m etodę m atem atyczną do zja­

wisk chem icznych, ogłasza sw e podstaw ow e badania nad stosunkam i w agow em i zw iąz­

ków chem icznych, które podjęte i rozw i­

nięte przez D alton a i B erzeliusa dały w r e­

zultacie pierw sze liczb ow e prawa w chem ii.

Z chw ilą odkrycia prawa, w ed łu g które­

go w szystkie ciała łączą się ze sobą tylko w oznaczonych stosunkach, chem ija m ogła ju ż rościć sobie prawo do n azw y nauki w znaczeniu K anta. Obok w spom nianego prawa odkryto w krótce inne, orzekające, że gazy, tw orząc m iędzy sobą zw iązki chem i­

czne, łączą się zaw sze w prostych racyjo- nalnych stosunkach. P o dziesięciu latach D u lo n g i P etit w yp ow ied zieli prawo, że ilo czy n m asy atomowej i ciep ła w łaściw ego pierw iastków je st wartością stałą, a po u p ły ­ w ie następnych lat piętnastu zauw ażył F a ­ raday, że prąd elektryczny, przechodząc przez różne elek tro lity w yd ziela ilości io- nów, znajdujące się w stosunku rów now aż­

ników .

Jest rzeczą godną u w agi, że w iększość

mężów, którym zaw dzięczam y p ow yższe

642 W SZECH ŚW IA T. Nr 41.

prawa, byli g łó w n ie fizykam i, aczk olw iek chem ija nie była im obcą. I dziś od p ow ie­

dni kierunek w chem ii nie jest p anujący, do dzisiejszego dnia zużyw a się praw ie cała intelektualna siła chem ików w obrębie p ier­

wszych dw u okresów: tworzą, i opisują now e ciała z jednój strony i system atycznie po­

rządkują z drugiój strony. W stosunku do stopnia rozw oju fizyka znacznie w y p r z e ­ d ziła chem iją, zapew ne je szcze w większój m ierze niż astronom ija fizy k ę. W tem z e ­ staw ieniu zrozum iem y ok reślen ie chem ii fizycznej: Jest ona chem iją w trzecim okre­

sie rozw oju.

C harakteryzując ja k ie k o lw ie k ciało, od daw ien daw na rozróżniano w łasn ości ch e­

m iczne i fizyczne, t. j. zach ow an ie się ich jako takich i w stosunku do innych ciał.

O gólne prawa, rządzące w łasnościam i fizycznem i, otrzym ały ju ż w k oleb ce ogólną nazw ę stechiom etryi. L ecz i chem iczne własności podlegają prawom ogólnym . J e ­ żeli przyczyną reakcyj ch em iczn ych , jest t. z w. pow inow actw o chem iczne, nauka za j­

mująca się przem ianam i ch em icznem i n o ­ sić będzie n azw ę nauki o p ow in ow actw ie chem icznem .

T o są dw a w ie lk ie obszary zjaw isk , któ- rem i się zajm uje chem ija fizyczna, lub, w e­

d łu g O stw alda, lepiój — chem ija ogólna.

P odstaw ą stechiom etryi je st praw o rów ­ now ażników , które teoryja atom istyczna tak doskonale ob jęła, ja k o jed n o ze sw ych praw szczegółow ych . N a niem opierają się w szystk ie p óźn iejsze praw a. P raw o G ay- L ussaca m ożna np. w y p o w ied zieć w tśj for­

m ie, że m asy gazów , będące m ięd zy sobą w stosunku rów n ow ażn ik ów , zajm ują o b ję ­ tości jed n ak ow e, lub w prostym do siebie zostające stosunku; podobnie m ożna sfor­

m ułow ać praw o D u lo n g a i P e tita i t. p.

O koliczność ta p raw ad zi do og ó ln eg o p o ­ glądu, że i inne w łasn ości m ateryi p o d le­

gać będą stosunkow o prostym praw om , je -

że li porów nam y rów n ow ażn ik i, lub masy atom ow e. Jestto zasadnicza m yśl, na któ- rćj op ierały się w szystk ie późniejsze bada­

nia, m ające na celu od k rycie praw stechio- m etrycznych, na którój o p ierały się na- ! przykład znakom ite badania K op p a nad objętościam i zw ią zk ó w chem iczn ych , L a n -

dolta nad załam aniem się św iatła i w iele innych.

P rzy bliższem badaniu tego rodzaju s t o ­ sunków natrafiono na rozliczne zachowanie się w łasności. Jedne zachow yw ały się ja k masy; w każdym zw iązku miara danćj w ła­

sności ok azyw ała się jak o suma w łasności poszczególnych składników . T ak np. cie- płobierność zw iązku chem icznego równa się sum ie ciepłobierności części sk ład ow ych , po­

dobnie rzecz się ma z objętością, załam a­

niem św iatła i t. p. zw iązków chem icznych.

W łasn ości takie O stw ald nazw ał addytyw - nemi.

D la innój kategoryi w łasności typow ą jest objętość ciał gazow ych. W eźm y naprzy- kład dwa litry wodoru i połączm y go z li­

trem tlenu: pow staje para w odna, a objętość pozostanie niezm ieniona (2 litry). W y sta w ­ m y sobie ostatnią połączoną z etylen em , po­

w staje alkohol e ty lo w y , a objętość je st n ie ­ zm ieniona. D odajm y do p ow stałego alko­

holu je szcze taką samę objętość etylenu, pow staje eter ety lo w y , objętość zaś znów je st niezm ieniona. W idzim y w ięc, że mogą nastąpić różne nagrom adzenia ciał, n iep o- ciągające za sobą zm iany pew nych w ła sn o ­ ści, w danym razie objętości.

P odobne w łasności O stw ald nazw ał koli- gatyw nem i.

Z istnienia w łasności ad d ytyw n ych w nio­

skujem y, że przy p ołączen iu się chem icznem ciała nie zm ieniają swój natury. W oda skutkiem tego wraży ty leż, ile w aży wodór i tlen, z których się ona składa, ciała te tw orząc w odę nie zn ik n ęły, ale tylk o u gru ­ p o w a ły się inaczój. P r z y w y k liśm y podo­

bne tw ierdzenia w yw n iosk ow yw ać z zasady zachow ania m ateryi i uprzystępniać za- pomocą teoryi atom istycznój. N a leży atoli pam iętać, że aczk olw iek fakty takie popie­

rają teoryją atom istyczną, to jed n ak że jój nie udow adniają.

Podczas, g d y własności ad d ytyw n e dopro­

w adziły do teoryi atom istycznój, w łasności k oligatyw n e p o w o ła ły do życia teoryją mo­

lekularną, cząsteczkow ą.

O koliczność, że gazy i pary poprzednio wspom niane, pomimo różnego składu zaj­

mują wciąż tę sam ę przestrzeń, zm usza do

w niosku, że w łasność ta bynajm niój nie za­

Nr 41. W SZECHŚW IAT. 643 leży od ilości i natury m ateryi, a tylk o od

ułożenia jój w p ew n e grupy. P r zy p u sz­

czam y, że atom y m ogą się łą c zy ć ze sobą., tw orząc u kłady, istniejące sam odzielnie i które nazyw am y cząsteczkam i.

W łasności w ięc k oligatyw n e są takie, które w stosunku do jednakow ej ilości czą ­ steczek mają w artość jed n ak ow ą, podczas gd y addytyw ne zachow ują się tak w stosun­

ku do atom ów . Z naczenie w łasności koli- gatyw n ych polega na tem, że z ich pomocą można rozw iązyw ać nader ważne pytania, odnoszące się do w ielk ości cząsteczek.

N ajw ażniejszy cel jed n eg o d ziału chem ii fizycznej, stechiom etryi, je st obecnie, jak przypuszczam y, jasn y. Bada ona w szelkie własności zw iązków chem icznych w stosu n ­ ku do mas atom ow ych i cząsteczkow ych.

Podczas g d y dawniój zajm ow ano się w y ­ łą czn ie w łasnościam i addyty wnemi, w ostat­

nich czasach zw rócono się do k oligatyw - nych. O bok m etody, opartej na ozn a cze­

niu gęstości pary, do oznaczania m asy czą ­ steczko wój posiadam y obecnie m etody, oparte na zm ianie prężności pary i punktu k rzepnięcia rostw orów , zapom ocą których daje się określić w ielk ość cząsteczek naw et ciał n ielotn ych ').

Na tem nie kończą się zresztą zadania stechiom etryi. Istnieją w łasności, które nie w yznaczają się ani masą atom ow ą, ani czą­

steczk ow ą, gd yż posiadają on e wartości odm ienne naw et w razach, g d y masy są j e ­ dnakow e. E ter ety lo w y np. i alkohol bu­

tylow y posiadają je d n a k o w y skład i m asy cząsteczk ow e, pom im o tego pierw szy wre przy 34° C, drugi zaś przy 117° C. W tym w ypadku należy w n ioskow ać, że w łasność wrzenia zależy od czegoś, co może p ow odo­

wać różnicę w ciałach m ających jednakow e m asy cząsteczk ow e. Jestto u k ład atomów w samój cząsteczce, budow a chem iczna, kon- stytucyja, a d zia ł od p ow ied n ich własności nosi nazw ę k on stytu tyw n ych .

A c zk o lw iek pole do badań stechiom e- trycznych je st jeszcze nadzw yczaj szerokie, nauka o p ow inow actw ie chem icznem jeszcze siln iej pociąga. Stechiom etryja zajm uje się

*) P o ró w n aj W s z e c h ś w ia t, 1892 r. W sp ó łcz esn a te o ry ja ro stw o ró w .

ciałam i gotow em i, nauka o p ow in ow actw ie chem icznem — tw orzeniem się ciał, przebie­

giem spraw chem icznych. J eżeli uprzyto- m nim y sobie ok oliczn ość, że życie samo je st szeregiem procesów chem icznych, to zro zu ­ m iem y, że ta nauka ma przed sobą zaga­

dnienia życiow e w najszerszym zakresie.

Jak w iadom o, obecnie w szelk ie przem ia­

ny w przyrodzie sprow adzają się do zm ian m ateryi i energii. W śród różnych ro d za ­ jó w ostatniej, energija chem iczna, w y tw a ­ rzająca się przy zjaw iskach chem icznych, posiada szczególn ie ważne zn aczen ie. Rzut oka na w szelkie źródła energii, z w yjątkiem pracy, ukrytej w p rzyp ływ ach i odpływ ach m orskich, przekona nas, że sprow adzić je m ożna do energii chem icznej. Czy to zu ży­

wając ludzką lub w ogóle zw ierzęcą siłę, czyto paląc w ę g ie l pod k otłem parow ym , czy też zu żytk ow u jąc m eteorologiczn e z a ­ soby pracy, ja k w iatry i t. d., zaw sze zn aj­

dziem y energiją chem iczną ja k o źródło ostateczne, gd yż nie ulega w ątpliw ości, że słońce zaw dzięcza sw e ciepło procesom chem icznym odbyw ającym się na jeg o p o ­ w ierzchni.

M ierzen ie zatem różnych ilo śc i en ergii, w ytw arzającej się przy spraw ach ch em icz­

nych je s t k w estyją pierw szorzędnej w agi.

Najłatw iój pom iary ow e się uskuteczniają przy przem ianie en ergii chem icznej w c ie ­ plikow ą. Term ochem ija zatem czyli nauka o cieple w ydzielającem się albo pochłania- nem przy reakcyjacli chem icznych, przede- w szystkiem zasługuje na uwagę.

W niektórych razach energija chem iczna przem ienia się w elektryczną. Zauw ażyć się przytem daje w ielka różnica, że podczas gdy term ochem ija m ierzy całą, przy p e w ­ nym procesie w ytw orzoną energiją, pod po­

stacią prądu elektrycznego ujaw nia się ty l­

ko ta część en ergii chem icznej, która je st zdolną do nieograniczonej przem iany w in ­ ne rodzaje energii. T ę część en erg ii H elm - holtz nazw ał energiją w olną.

Przy w szystkich pytaniach, dotyczących przem iany energii podczas spraw chem icz­

nych, zasługuje na uw agę tylko koniec i p o ­

czątek zjaw iska, g d y ż ostateczny rezultat

je st niezależny od drogi, po której przebieg

się dokonał. Skutkiem tego nasuw a się py­

644 W SZECH ŚW IA T. Nr 41.

tanie, w edług jak ich praw w o g ó le d ok on y­

wają. się przem iany chem iczne? P o w sta je w ięc nowa część nauki o p o w in o w a ctw ie chem icznem — m echanika chem iczna. O sta­

tnia zaś rosszczepia się na cyn etyk ę i d y n a ­ m ikę chem iczną. C yn etyk a chem iczna zaj­

m uje się ogóln ym przebiegiem procesów ch em iczn ych . Z asadnicze jój prawo g ło si, że szybkość przem iany, t. j. ilość p ow stają­

ceg o w jed n ostce czasu ciała n ow ego, je st w każdćj ch w ili proporcyjonalna do działa- jącćj masy ciał, biorących u d ział w zja ­

wisku.

Jeżeli w ten sposób poznam y prawo cza­

su przem iany chem icznej, nasuw a się p y ta ­ nie co do natury sił d ziałających. P o w sta ­ je w ten sposób dynam ika, w którój statyka stanow i w yp ad ek szczeg ó ln y , badając zja­

wiska, w których, w prost przeciw n ie, o d b y ­ w ające się przem iany — znoszą się wzajem . S iły chem iczne w yrażają się w jednostkach stosu n k ow ych , w ostatnich czasach naw et w t. z w. absolutnych i k ied y stechiom etryja różnym p ierw iastkom w yznacza rów n ow aż­

niki, tutaj ukazują się t. z w. w artości d y ­ nam iczne stałe, określające liczb ow o w iel­

kość tych w łasn ości ciał, które w yw ołu ją reakcyje chem iczne.

T akie są zadania chem ii fizycznej. B o ­ gactw o tem atów n ieporów nane, badanie stosunkow o łatw e. P om im o tego d zia ł ten nauki nie zn a la zł dotych czas znaczniejszej liczb y zw olen n ik ów .

C hem icy lat u b iegłych m ieli w sobie dużo p ierw iastk u alch em iczn ego. N ie m ieli m o­

że zam iaru tw orzenia złota z k ru szców p o ­ sp olitych , lecz z n iezm iern ą en ergiją sz u ­ kali ciał n ow ych , je d n i cia ł dla ciał, inni ciał przydatnych w życiu . Jak do obszaru m in zło ty ch rzucają się w szyscy w obszar chem ii organicznej, pracują g orączk ow o, nieczekając, w ed łu g słó w prof. D itm ara, w ystygn ięcia pieca, w którym tylk oco d ok o­

nano analizy elem entarnej n o w eg o ciała, biegną do telefonów , teleg ra fó w , aby coprę- dzćj o głosić św iatu sk ład i p rzyp u szczaln e w łasności sw ego p łod u . P ow stają salole, an typ iryn y, jod oform y, barw niki, p ach n i- dla i t. p.

D ziś gorączka ta n ieco m inęła. Z nalazł się zastęp u czon ych , k tórzy się przek on ali, że tw orzenie now ych z w ią z k ó w nie je st osta­

tecznym celem nauki. O becnie posiadam y szereg d zieł pośw ięconych w yłączn ie che­

m ii fizycznej, posiadam y czasopism o je d n o ­ czące w sobie prace uczonych w szystkich narodow ości.

C hem ija w ięc stopniowo wkracza w trzeci okres sw ego rozw oju. Jeżeli znakom ity fizyjolog D u B ois R eym ond przed laty m ie­

n ił chem iją fizyczną — chem iją przyszłości, dziś mam y praw o m niem ać, że przyszłość ta n iezb yt d ługo każe nam czekać na siebie.

L . P. M.

FABRYKACYJA GLINU

I JEGO ZASTOSOWANIE.

(D o k o ń c ze n ie ).

N ie jesteśm y w stanie opisać tutaj apa­

ratu, przy pom ocy którego otrzym ują c z y ­ sty g lin , gd y ż fabryka zachow uje to w ta­

jem nicy. Z ałączony poprzednio (patrz fig. 1) aparat B unsena m oże dać nam pew ne w y o ­ brażenie o tem , w ja k i sposób odbyw a się robota; różnica na tem polega, że n ie c h lo ­ rek glin u , lecz g lin k a czysta przy pom ocy prądu zo?taje stopiona oraz rozłożona na g lin i tlen.

P o w y ższy brak w ynagrodzim y poczęści opisem aparatu H 6roulta do otrzym yw ania bronzu glin ow ego, który to produkt pod w zględ em zastosow ania w technice je s t w aż­

n iejszy, aniżeli czysty glin . O ile w zu p eł­

ności zaniechano marzeń o zastąpieniu że­

laza i stali przez glin oraz w yznaczono temu ostatniem u dość ograniczoną sferę zastoso­

w ania, o ty le alijaże g lin u m ogą m ieć isto t­

nie w ielk ie znaczenie.

Załączony rysunek (fig. 2 i 3) przedsta­

w ia piec H&roulta, fig. 2 w przecięciu, fig. 3 w rzucie poziom ym . Stopienie g lin k i oraz w y d zielen ie g lin u odbyw a się w tyglu A , utw orzonym przez nałożenie szeregu p ły t z w ęgla jednaj na drugą i połączonych przy pom ocy kitu, np. sm oły, syropu cukro­

wego i t. p. T y g ie l ten pokryty je st p łasz­

czem m etalow ym a, doskonale przystającym

Nr 41. w s z e c h ś w i a t . 645 do ścian tygla. P ła sz cz a je st p oleczon y z elek-

trodem ujem nym ; w ten sposób ty g iel A je s t nietylko zbiornikiem dla glin u i innych ciał stopionych, lecz zarazem je st biegunem ujem nym . B iegu n dodatni stanowią, p ły ty b, rów nież z w ęgla, połączone u góry ż e la z ­ ną obręczą; k ółk o e służy do zaw ieszenia tych p ły t przy pom ocy łańcucha, w ten sp o­

sób, że można j e podnosić, lub opuszczać, stosow nie do potrzeby. D olna część tygla A połączona je st z kanałem bocznym C, zatkanym przy pom ocy sztaby c z węgla.

T y g ie l je st p rzyk ryty płytą grafitow ą, po­

siadającą otw ór do w ęg li, stanow iących b ie­

gun dodatni oraz k ilk a otw orów nn, przez które wrzuca się do w nętrza m ateryjały,

L(1ig. 2. P ie c H e r o u lta w p rz e c ię c iu p io n o w em .

potrzebne do procesu; przez otw ory te w y ­ dostają się rów nież g azy, w ydzielające się podczas roboty, m ianow icie tlenek w ęgla, który spalając się tw o r zy ponad piecem słu p y ognia. A p arat je st iz o lo w a n y od ziem i.

P rzy rospoezęciu roboty wrzuca się do tygla pewną ilość m iedzi i zbliża się do niój elektrod 6; m iedź w przeciągu bardzo krót­

kiego czasu zostaje stopiona. W ów czas w rzucam y do ty g la g lin k ę, która rów nież przechodzi w stan p ły n n y pod działaniem nadm iaru ciep ła , stając się zarazem p rze­

w odnikiem elek tryczn ym . W ted y podno­

sim y p ły ty w ęg lo w e cok olw iek w górę, o ty le tylk o jed n ak , że pozostają one pogrą­

żone w stopionej glince. W ów czas prąd zaczyna roskładać tę ostatnią; tlen w y d zie­

la się przy b iegu n ie dodatnim , spala w ę­

g ie l i utw orzony tlenek w ęgla w ych od zi z pieca; w yd zielon y zaś glin rospuszcza się w dolnej w arstw ie stopionej m iedzi, tw o ­ rząc bronz g lin ow y. Robotę prowadzą bez przerw y, w ypuszczając od czasu do czasu utw orzony bronz nazew nątrz przez kanał C oraz dodając now e ilości m iedzi i g lin k i przez otw ory n.

W sposób wyżej opisany można otrzym y­

wać nietylko alijaż g lin u z m iedzią, lecz z w szelkiem i m etalam i, które n ie ulatniają się przy tem peraturze topliw ości glin k i.

W celu otrzym ania połączenia glin u , m iedzi i krzem u należy tylk o zam iast czystej g lin ­ ki u żyć krzem ianu glin u .

II.

P rzejdźm y teraz do opisu w łasności glinu i bronzu glin ow ego oraz ich zastosow ania.

G lin zew nętrznie je st podobny bardzo do srebra, szczególniej w tedy, k iedy p ow ierz­

chnia je g o je st m atowa. O sięga się to w ten sposób, że przedm iot z g lin u zostaje na krótki przeciąg czasu zanurzony w w odanie sodu oraz starannie w ym yty wodą: wodan sodu rospuszcza częściow o glin i w ten s p o ­ sób ten ostatni przybiera m atow o-srebrny połysk.

G lin je st to m etal nadzw yczaj ciągliw y,

tw ardszy niż cyna, lecz mniej twardy niż

cynk. C iężar w łaściw y lanego g lin u w ynosi

2,64, w alcow anego — 2,7; je st on zatem

3,37 razy lżejszy niż m iedź, 2,95 niż żelazo,

7,3 n iż złoto, 8,5 razy lżejszy niż platyna.

646 W SZEC H ŚW IA T. Nr 41.

T o p i się przy 700° C. R o zła m w łók n isty, o jed w ab istym p ołysk u . N ajw ażn iejszym je g o przym iotem je st n iezm ien n ość pod w p ływ em różnych o d czy n n ik ó w ch em icz­

nych; pod tym w zględ em zbliża się on do m etali szlach etn ych , m ając tę np. w yższość nad srebrem , że n ie czern ieje pod w pływ em siarkow odoru, k tóry jest p raw ie zaw sze obecnym w atm osferze i pow oduje c z ern ie ­ n ie przedm iotów srebrnych. G lin n ie u tle ­ nia się w cale p rzy zw yk łej tem peraturze na pow ietrzu. K w as azotny, k tóry rospuszcza w iększość m etali ( n iew yłączając sreb ra), nie działa na g lin . R osp u szcza się on tylk o w kw asie solnym i w w odanie sodu. W y ­ trzym ałość k u tego g lin u na zerw an ie w y ­ nosi na m ilim etr k w ad ratow y 27 kg (m ied ź 23 kg, żelazo sztabow e 35 kg). G lin jest zatem m ocn iejszy niż m iedź. Cena 1 kg g lin u w ynosi 20 franków , m ie d z i— 1,40 fr., srebra — 168,6 fr., n ik lu — 6 fr. D o u ż y t­

ku codziennego (np. do n aczyń k u ch en ­ nych) w ażną je s t n iety le w aga, ile objętość m etalu. Otóż, jeżeli porów nam y cen y j e ­ dnakow ych objętości m etali p o w y ższy ch , w ów czas, w sk u tek nadzw yczajnej le k k o śc i glin u , cen y zm ien ią się na k orzyść tego ostatniego; pokaże się, że g lin je s t tylk o 0 20 % droższy n iż m iedź, zaś o 164°/0 tań­

szy niż n ikiel. Stosunek ten zm ieni się jeszcze bardziej na korzyść glin u , je ż e li weźm iem y pod u w a g ę w ielk ą jeg o w y tr z y ­ małość; naczynia g lin o w e m ogą być cieńsze, aniżeli m iedziane.

P rzy ta cza liśm y pow yższe cyfry z tego w zględ u , że g lin praw dopodobn ie zastąpi w p rzyszłości m iedź oraz in n e m etale (cynę np.), używ ane w gosp od arstw ie dom ow em . N aczynia m iedziane w ym agają p obielania 1 są bardzo n ieb esp ieczn e z pow odu tru ją­

cych w łasn ości zw ią zk ó w m iedzi. W n ie ­ których w ypadkach w aga naczyń ma także w ielk ie zn aczen ie, np. w w ojsku; szc z e g ó l­

niej w ostatnich czasach zm n iejszen ie wagi ubrania i rynsztunku żołn ierza stało się rze ­ czą bardzo ważną. D la teg o też w niem iec­

kim in stytu cie ch em iczn o-h igien iczn ym im . Fi-yd. W ilh elm a w B erlinie dr P la g g e p rze­

p row ad ził cały szereg badań nad w p ły w em g lin u na ja d ła i napoje, które zostały bądź przygotow an e, bądź tylk o p rzech ow yw an e w naczyniach g lin o w y c h .

Pi-zytaczam y tutaj w yniki tych badań.

W ed łu g dra P la g g e, sm ak napojów p rze­

chow yw anych w naczyniach z glin u nie u leg a zm ianie. N iek tóre napoje po dłuż- szem staniu m ętnieją; jed n ocześn ie na p o ­ w ierzchni naczynia tw orzą się plam y. K o ­ niak np. w przeciągu 24 godzin w m iejscu ciep łem trzym any, w yw ołu je tw orzenie się czarno-brunatnych plam , sam zaś odbarwia się stopniow o. A n aliza chem iczna w yk a­

zała, że plam y ow e pow stają w skutek tw o ­ rzenia się soli glin ow ej kw asu g a rb n ik o ­ w ego; pow stają zatem w ów czas, kiedy płyn zaw iera sporą ilość garbników . D o takich p ły n ó w naczynia g lin o w e nie nadają się.

K aw a w yw iera w p ły w bardzo nieznacz­

ny. W ino x piw o, odpow iednio do za w a r­

tości kw asów , rospuszczają m inim alne ilości g lin u .

W od a, po dłuższem staniu, tw orzy tw a r­

dy, b iaław y osad; pochodzi on od pewnój ilości krzem ionki, którą zaw sze praw ie za­

w iera w oda naturalna. Podczas d łu giego gotow ania w od y, zaw ierającej dużo żelaza, tw o rzy się na ściankach n aczyn ia czarna w arstw a. Składa się ona z siarku żelaza, u tw orzon ego przez d ziałan ie w ęglan ów i fosforanów żelaza na gips, rospuszczony w w odzie; reakcyja ta ma m iejsce w o b ec­

ności glinu, ten ostatni jed n ak ma tylk o znaczenie pośrednika, lecz sam nie rospusz-' cza się, jest zatem nieszkodliw ym ; naczynie rów nież nie u lega szk od liw ym w pływ om . O w a pow łoka czarna przy dalszem gotow a­

niu znika. Jed zen ia sm ażone i gotow ane w naczyniach g lin ow ych n ie zm ieniają r ó w ­ n ież smaku. Same naczynia w ogóle nie psują się p raw ie w cale. N ależy je czysto utrzym yw ać, przepłókując w odą, od czasu do czasu gorącą wodą z piaskiem .

C iekaw e są rezultaty dośw iadczeń, tyczą­

cych się w p ły w u różnych rostw orów pod­

czas bardzo dłu gotrw ałego gotow an ia na naczynia g lin ow e. R ostw ór soli kuchennej, zaw ierającej '/ 2 - 2 °'0 N a C l, po 24-god zin - nem gotow aniu w naczyniu z glin u , z a w ie­

rał w litrze 25 m iligram ów glin k i; 4 do 6- procentow y rostw ór kw asu octow ego, po 24-godzinnem gotow aniu zaw ierał w litrze 6 0 0 — 700 m g glinki; ju ż gołem okiem m oż­

na było spostrzedz uszk od zen ie naczynia.

Jed n ak że tak skoncentrow ane rostw ory nie

N r 41. w s z e c h ś w i a t . 647 zdarzają się w praktyce kuchennćj. D z ia ­

łan ie słabszych rostw orów je st o w iele m niejsze oraz nadzw yczaj ciek aw e pod tym w zględem , że przy każdem następującem po sobie użyciu naczynia coraz m niejsze ilości glin u przechodzą do rostw oru.

P ólprocentow e rostw ory kw asu octow ego b yły gotow ane po 6 godzin w jednem i tem samem naczyniu glinow em . P o p rzegoto­

w aniu, p ierw szy rostw ór zaw ierał 43 m ili­

gram y g lin u w litrze, drugi — 36 m g, trze­

ci — 29 m g, piąty — 19 m g, ósm y już tylko 8 m g w litrze. Jed n ocześn ie na p ow ierz­

chni naczynia (w ew n ątrz) tw orzy się n ad ­ zw yczaj trw ała, brunatnaw a pow łoka, sk ła ­ dająca się krzem u i krzem ionki; powstaje ona dlatego, że g lin zaw iera zawsze '/2 do 1 */

°/o krzemu. P och od zi to stąd, że do w y­

robu g lin u używ am y g lin k i, którą otrzy­

mują z m inerałów , zaw ierających krzem ion­

kę i tlen ek żelaza. C hem icznie czystój g lin ­ ki otrzym ać nie można, gdyż koszty byłyby zbyt w ielkie. P r z y w ysokićj tem peraturze, jak a ma m iejsce podczas elek trolizy glin k i, w yd zielający się g lin odtlenia naw et krze­

m ionkę oraz tle n e k żelaza, w ydzielony krzem i żelazo zostają rospuszczone przez glin.

P o w y ższa p ow łok a krzem ow a pow oduje zm niejszenie się rospuszczalności glin u , n a ­ czyn ie, je ż e li m ożna tutaj użyć tego wyrazu,

„pobiela” się sam o. D zia ła n ie w ięc róż­

nych p ły n ó w na naczynie g lin o w e zm niej­

sza się stopniow o, aż nareszcie staje się zu ­ pełnie nieznacznem . Próbow ano w p rz e­

ciągu p ew n ego czasu (81 dni) gotow ać ka­

w ę dla w ojska w naczyniach glinow ych.

Ilo ść rospuszczonego glinu, przypadająca na człow iek a dzien n ie, w yn osiła przeciętnie 1 mg.

R easum ując p ow yższe rezultaty, o tr z y ­ mamy następujące w yniki: a) w iększa część ja d e ł i napojów od zia ły w a na glin; b) o d ­

d zia ły w a n ie zm niejsza się coraz bardzićj;

c) ilości g lin u , spożyw ane razem z je d z e ­ niem przez c zło w iek a , w yn oszą dziennie zaled w ie k ilk a m iligram ów .

P ozostaw ało jeszcze zbadać działanie soli g lin o w y ch na organizm ludzki.

W e d łu g dośw iadczeń Siem a, sole g lin u , zastrzyk iw an e w k rew , pow odow ały zatru­

cie, tak jak to się dzieje praw ie ze w szyst- kiem i solam i m etali. Jednakże przyjęte w ew nątrz, zw iązki g lin u są nieszkodliw a, poniew aż nie są pochłaniane przez żołądek oraz kiszki.

W in stytu cie, o którym była mowa, zro ­ biono cały szereg dośw iadczeń nad zw ierzę­

tami, późnićj nad ludźm i. D waj służący laboratoryjni już przeszło od roku spoży­

wają jed zen ia , p rzygotow ane w naczyniach glin ow ych , jed n ak nie zauw ażono, aby to chociażby w najm niejszym stopniu w y w ie ­ rało na nich w p ły w ujem ny, przeciw nie, w yglądają naw et znacznie lepiój.

G lin nadaje się do odlew ania w form y, do kucia, w alcow ania, prasowania; m ożna go rów nież lu tow ać. T e jeg o w łasności zapewniają mu przyszłość w w ielu d zied zi­

nach tech n ik i. W ym ienim y tutaj w ażniej­

sze zastosow ania glinu: do instrum entów i aparatów ch iru rgiczn ych , m atem atycz­

nych, fizycznych, op tyczn ych , do celów m i­

litarnych, w dzied zin ie m aryn ark i '), aero- nautyki; do w yrobu przedm iotów sztuki, w zastępstw ie rogu, kości, drzew a, kauczu­

ku, celu loid u i t. p.

N ie możemy pom inąć m ilczeniem zastoso­

wania g lin u w od lew n iach żelaznych oraz m osiężnych.

P od czas św ieżen ia surow ca na żelazo, lub stal w tłaczane p ow ietrze pow oduje spa­

len ie pew nćj części żelaza; tw orzy się tle ­ nek żelaza, przechodzący do żużla. Część jed n ak tlenku pozostaje w żelazie; ona to utlenia w ęg iel, zaw ierający się w żelazie.

W ten sposób tw orzy się tlen ek węgla, gaz, który, po odlaniu żelaza w form y, tw orzy w od lew ie pęcherze. D la uniknięcia tego dodaw ano do stopionej m asy żelaza m anga­

now ego. W ostatnich czasach z korzyścią zastępują m angan przez glin . P rzy w yso- kiój tem peraturze glin redukuje tlennik ż e ­ laza, a naw et, jak twierdzą niektórzy, tle ­ nek w ęg la , tworząc glinkę; od lew y są w zu ­ pełności jed n olite.

T ak ie samo znaczenie ma g lin przy o d le­

wach z m iedzi lub m osiądzu, redukując tle-

•) J e d n a z w ię k sz y c h fa b ry k m e c h a n ic z n y c h

w Z u r y c h u z b u d o w ała w r. z. s ta te k p a ro w y z g lin u .

O b e cn ie taż f a b ry k a p ró b u je w y ra b ia ć z te g o m e ­

ta lu k o tły do p rz e w o ż e n ia n a fty .

648 W SZECH ŚW IA T. Nr 41.

nek m iedzi, który, gd yb y p ozostaw ał ros- puszczonym w m iedzi, pow odow ałby zm n iej­

szenie w ytrzym ałości odlew u; przy użyciu g lin u utw orzona g lin k a n ie pozostaje w ew - nętrz stopionój m asy, lecz w y p ły w a na p o ­ w ierzchnię. Z korzyścią rów nież zastoso­

wać się daje g lin ja k o środek rafinujący, podczas przetapiania starćj m iedzi. Do ce­

ló w p o w y ższy ch potrzebna je st bardzo n ie ­ w ielka ilość glin u , '/*— l% o-

D o celów technicznych, ja k to ju ż p o w ie­

dzieliśm y, ważniejszym jest bronz g lin o w y , niż czysty glin .

P od nazw ą bronzu g lin o w eg o rozum ieć n ależy szereg alijażów m iedzi i g lin u , z a ­ w ierających różne zaw artości teg o o sta tn ie­

go, od 3 do 10% przew ażnie.

W yż^j podaliśm y ju ż sposób bespośre- dniego p rzygotow yw an ia bronzu. Jed n ak każda fabryka m oże z łatw ością w yrabiać bronz glin ow y z pożądaną zaw artością g li­

nu, stosow n ie do celu, do jak iego jest p r z e ­ znaczony, a to w ten sposób, że do stopio- nój m iedzi dodaje się g lin w n iew ielk ich kaw ałkach.

B ronz g lin o w y ma to pierw szeń stw o przed alijażam i m iedzi z cyną i cynkiem , że z w ię k ­ szym daleko skutkiem opiera się d ziałaniu atm osfery, w ody oraz w ielu odczynników ; nadto posiada w iększą w ytrzym ałość oraz rościągliw ość. Może on przeto zastąpić z korzyścią w szelk ie inne alijaże. D la po­

rów nania w ytrzym ałości oraz cią g liw o ści różnych gatunków bronzu i innych po­

w szechnie u żyw an ych alijażów , podajem y tutaj w tabliczce rezultaty d ośw iadczeń p.

T etm ajera, prof. politech n ik i w Zurychu.

W y trz y m a ło ś ć w y rażo n o w k ilo g r a m a c h n a mm2, ro śc ią g liw o ść w % .

W y tr z y ­ m a ło ść

R o ś c ią ­ g liw o ś ć

B ro n z g lin o w y , z a w ie ra ­ j ą c y 5 ,5 % g lin u

B ro n z g lin o w y , z a w ie ra ­ ją c y 8 ,6 % g lin u

B ro n z g lin o w y , z a w ie r a ­ ją c y 9 ,0 % g lin u

B ro n z g lin o w y , z a w ie ra ­ j ą c y 10,0% g lin u

40,0 (>4,0

50,0 52,5

57,0 31,7

63,5 11,0

W y trz y ­ m ałość

R o ś c ią ­ g liw o ść

B ro n z glin o w y , z a w ie ra ­

ją c y 11,0% g lin u 68,0 1,5

B ro n z glinow y, z a w ie ra ­

j ą c y 1 1 ,5 % glin u 80,0 0,2

M osiądz g lin o w y , zaw ie­

r a ją c y 1 ,0 % g lin u 40,0 50,0

M o siąd z g lin o w y , zaw ie- rn ją c y 2 ,0 % g lin u

M osiądz g lin o w y , zaw ie­

r a ją c y 3 ,0 % g lin u

48,5 30,0

61,0 7,0

M osiądz g lin o w y , z aw ie­

r a ją c y 4 ,0 % g lin u 69,0 6,8

S ta l la n a do w y ro b u szyn 50,0 20,0

B ro n z m an g a n o w y 25,5 19,0

M e tal D elta 37,5 19,0

S ta l la n a a r m a tn ia 55,0 13,5

B ro n z p o sp o lity 22,5 7,0

Ż elazo lan e 12,5 —

P osiadając w ytrzym ałość w iększą, niż stal, bronz g lin o w y jest tak rościągliw y, że m ożna go kuć, w alcow ać, prasować. Za­

stąpić on p ow in ien żelazo i stal tam, gd zie te ostatnie, z pow odu łatw ości, z ja k ą rd ze­

w ieją, nie mogą być zastosow ane.

N adto zastąpić on pow inien w szelkie inne alijaże w tych w ypadkach, w których je st w ym agana odporność na w p ływ y od czyn n i­

ków chem icznych. A zatem z n iego w yra­

biane być powinny: m achiny górniczo i h u t­

nicze, m achiny i przyrządy dla papierni, browarów; do celów chem icznych i tech ­ nicznych w szelk iego rodzaju; pow inien być stosow an y w marynarce; do w yrobu dział, śrub okrętow ych, k ó ł zęb atych , pudeł ogn iow ych dla lokom otyw , obić ok ręto­

w ych i t. p.

Bronz, zaw ierający 3 do 5% glin u , po­

siada piękny kolor złoty; byw a używ any do w yrobu przedm iotów sztuki; zn alazł także zastosow anie w fabrykach zegarków .

K a ro l R aczkow ski.

N r 41. W SZECHŚW IAT.

Wegietaryjanizm.

(D o k o ń c ze n ie).

V II.

Ja k widać z p ow yższego, tęgi żołądek i zdrow e kiszki są pierw szym w arunkiem dla tych, k tórzy zam ierzają się żyw ić w y ­ łączn ie straw ą roślinną. Niepom ierną pra­

cą obarczam y tu organy traw ienia, tak, że po dłuższym czasie mogą nam one odm ówić posłuszeństw a. Bądźcobądź w szakże staje się zrozum iałem , że przy odpow iednim w y ­ borze p ożyw ienia roślinnego m oże ono naj­

zupełniej potrzebom organizm u zadosyć uczynić. R yż, kukurydza z dodatkiem ciał białkow ych w postaci m leka lub sera mogą np. doskonale czło w iek a odżyw iać. I w ła­

śnie niektóre narody żyją prawie w yłącznie taką strawą. M ożna także pokryć w ydatki organizm u i utrzym ać go w rów now adze sam em i przetw oram i z mąki pszennej, lub żytnićj (k lu sk i, chleb biały, m akaron), choć tutaj trzeba zw alczać znaczne objętości.

D ok ład n e analizy pokarmu robotnika w ło ­ sk iego, od żyw iającego się sw oją polentą z m ałym dodatkiem sera, dow odzą, że ma on w tej straw ie i ciała b iałk ow e i tłuszcz i w odany w ęgla, choć tych ostatnich nieco zaw iele, p ierw szych zaś nieco zamało; nie n ależy w szakże przypuszczać, ażeby n ie­

w ielk i brak c ia ł białk ow ych bespośrednio niebespieczne m iał pociągać za sobą skutki.

K to w ie naw et, czy przy żyw ien iu się mąką, kartoflami i t. p. przy małej ilości ciał b ia ł­

k ow ych szk o d liw e następstw a wcześniej nie następują z powodu zbytniego obarczenia kiszek nadm ierną pracą. L ecz n ie ulega w ątp liw ości, że bardzo je st trudno robotni­

k ow i w yżyw iać się trudno-straw nem i i mało białka zaw ierającem i ciałam i roślinnem i, jak kartoflami, chlebem razow ym , jarzyn a­

mi, które stanow ią głów n ą straw ę ubogiej ludności.

G dyby jed n ak że w egietaryjan ie naślado­

w ali te ludy, które przew ażnie, lub w y łą c z ­ nie żyw ią się pokarm am i roślinnem i, nie m ożnaby im w ła śc iw ie robić pow ażnych za­

rzutów ze stanow iska fizyjologicznego. Lecz czy to dla oryginalności, czy też dla szcze­

gólnego zam iłow ania do um artw ienia ciała, w egietaryjanin odżyw ia się w łaśnie takiem i pokarm am i, które na punkcie cia ł b ia ł­

kow ych m ożliw ie nieodpow iednio są w y ­ brane.

P rzed laty kilku prof. Voit *) w długim szeregu badań w ystudyjow a! cały bilans dochodów i roschodów w egietaryjanina, który się poddał jego obserwacyjom . B y ł to w średnich latach, n iezb yt usilnie pracu­

jący m ężczyzna, k tóry ju ż oddaw na h o łd o ­ w ał w egietaryjanizm ow i, żyw iąc się w y łą ­ cznie chlebem razow ym , ow ocam i i oliw ą.

Przez czas obserw acyi daw ano mu w do­

k ładnie ważonych ilościach, lecz zaw sze ty ­ le, ile tylk o żądał, chleb t. zw . Grahama, pum pernikel, jabłka, figi, daktyle, pom a­

rańcze i oliw ę. W szy stk ie te pokarm y do­

kładnie analizow ano, ażeby znać zawartość w n ich ciał b iałkow ych, tłuszczu, w odanów w ęgla i wody; a rów nież zbierano mocz i k ał i poddawano je rozbiorow i ch em icz­

nemu.

O tóż przedew szystkiem trzeba zauw ażyć, że człow iek ten praw ie cały dzień b y ł j e ­ dzeniem zajęty; co kilka m inut coś gryźć m usiał, mając zaw sze apetyt. W ażył on 57 kg i dziennie przyjm ow ał 54 g białka, 22 tłu szczu i 557 wodanów w ęgla. W p o ­ karmie tym stosunek białka do bezazo- tow ych części (w od an ów w ęgla) w ynosi 1 : 11,2. Pam iętajm y, że u norm alnie ż y ­ w iącego się (70 kg w ażącego) robotnika ten stosunek (przy 118 g białka, 56 g tłuszczu i 500 g w odanów w ęgla) w ynosi 1 : 5,3. D o ­ dam tu, że japończyk, żyjący strawą roślin ­ ną, lecz oczyw iście n ie z przekonania w e­

gietaryjanin, ja k in n y szereg doświadczeń przekonał, przyjm uje 102 g białka, 17 g tłuszczu i 578 g wodanów w ęgla. Japończyk ten w aży 55 kg, a w straw ie je g o stosunek białka do niebiałka w ynosi 1 :6,1. P o w y ż ­ szych absolutnych liczb nie m ożna bespo­

średnio porów nyw ać ze sobą, w obec n ieje­

dnakow ych ciężarów ciała tych trzech oso- 649

') „ D ie K o st ein ea V e g e ta r iu s “ . Z e its c h rif t fu r

B iologie (K iihno i V o it) XX V, 1888 r., z es zy t I I ,

s tr . 2 3 2 —288.

650 W SZECH ŚW IA T. N r 41.

bników . L ecz g d y zredukujem y te liczb y : do 100 kg ciężaru ciała, otrzym am y

> ° eS

- > ^ rO

S 'O O) 5 o g « « S S

co ^ be ® *^3 r5

® 3 o ®» o ® ®

£ C2 £ £ -*'£"a 1) dla norm aln robotn. 169 80 714 1: 6,1 2) dla japończyka . . 185 31 1051 1: 5,3 3) dla w egietaryjan in a 95 38 977 1:11,2 D odam je szcze, że ja p o ń czy k , żyw iący się m ałą stosunkow o ilością m ięsa i pokarm am i roślinnem i, m ógł przy ciężarze ciała 50 kg doskonale się utrzym ać, przyjm ując d z ie n ­ nie 90 g białka, 12 tłu szczu i 452 w odanów w ęgla, co obliczone na 100 kg ciała daje 180 g białka, 24 tłu szczu i 904 w odanów w ęgla.

W y n ik a z tego, że w egietu ryjan in , przy tym sam ym ciężarze ciała, przyjm uje w ięcej w odanów węgla, aniżeli jap oń czyk , d odają­

cy do sw ego pokarmu nieco m ięsa, rów nież w ięcej aniżeli robotnik norm alny, lecz nie więcój niż jap oń czyk przy w yłączn ie r o ślin ­ nej straw ie. W egietaryjan in przeto i j a ­ pończyk żyw iący się tylk o roślinam i p o b ie ­ rać muszą w ięcej m ączki an iżeli potrzebaby im b yło przy w iększym d ow ozie białka, aże­

by utrzym ać w norm ie sw e ciało. 'W ten sposób pop ełn iając n iew strz em ięźliw o ść na punkcie źle w y zy sk iw a n y ch w p rzew odzie pokarm owym w od an ów w ęgla, narażają k iszk i na n ieb esp ieczeń stw o. A ż eb y ilo ść potrzebnego tłuszczu m ożliw ie d oprow adzić organizm ow i, w egietaryjan in pić m u siał o liw ę. Co się zaś ty czy c ia ł b ia łk o w y ch , to przyjm ow ał ich tak m ało, że roskład b ia ł­

k a w je g o organizm ie op ad ł p ra w ie do ilo ­ ści roskładającój się podczas głod u .

V I I I .

J e ż e li w egietaryjan ie p ow iadają, że stra­

wa ich ma tę dobrą stron ę, że n ie sp r o w a ­ dza pragnienia, to p rzed ew szystk iem n a le ­ żałoby zapytać, d laczego p ragn ien ie j e s t | szk od liw e, a p ow tóre rozbiorem ch em icz­

nym ich pokarm ów m ożna im dow ieść, że przyjm ują w od y n ie m niej a n iżeli c z ło w ie k ! żyw iący się straw ą m ieszaną. P o k arm y ro­

ślinne w ogóle bardziej są w odniste. C hu­

de m ięso w ołow e zaw iera 72% w ody, lecz ow oce i jarzyn y znacznie więcój jćj z a w ie ­ rają. W rzodkwi je st 95% w ody, w ogór­

kach 96,2% , w jabłkach 82— 85% , śliw ­ kach 8 0 — 85% , w inogronach 79% i t. d.

W egietaryjan ie, ja k w idać, szukają ko­

rzyści swój straw y tam, g d zie jój rzeczy­

w iście niem a, a nie um ieją jćj dopatrzeć tam, g d zie się ona znajduje. N ie m ożna bow iem zap rzeczyć, że w egietaryjanie mają p ew n e zasłu gi ju ż choćby przez to, że w E u ­ ropie środkow ej, gd zie tak rospow szechnio- ne je s t m niem anie, że czło w iek o w i k on iecz­

nie do zdrow ia potrzeba dużych ilości m ię­

sa, obudzili ruch, którego rezultatem je st w niosek p rzeciw n y. Isto tn ie ludzie zam oż­

ni pochłaniają zbyt dużo mięsa. Z w y ło żo ­ nych pow yżej ogólnie zasad żyw ien ia w y ­ nika, że człow iek m ógłby doskonale żyć sa­

mem tłustem m ięsem. L ecz zup ełn ie tak samo, jak takie p ożyw ien ie ju ż z pow odu swój jednostajności nie b y ło b y od p ow ie- dniem — bo fizyjologiczn ie dow iedziono tak­

że, że odm iana w straw ie jest niezbędnym w arunkiem zdrow ia — tak też najzupełniej nie je s t odpow iedniem jednostajne żyw ien ie się roślinam i. C ałe w arstw y ludności w zglę­

dnie n ieźle żyją, przyjm ując ty lk o pokarm y roślinne, a jeżeli szkody im to nie przynosi, to tylk o dlatego, że w pokarm ach tych za­

chow any je st niezbędny stosunek środków pokarm ow ych. P arobcy w górnój B a w a ry i w przyjm ow anych codziennie ilościach m ą­

ki i sm alcu mają 143 g białka, 108 g tłu sz­

czu, 788 g w odanów węgla; ceglarze w łoscy w k ukurydzy i serze przyjm ują d ziennie 167 g białka, 117 tłu szczu i 675 g w odanów w ęgla; a chłopi rum uńscy pracujący na roli i ży w ią cy się kukurydzą i bobem, mają d ziennie 182 g białka, 93 tłuszczu i 968 w odanów w ęgla. W szy scy w ięc oni m ają pokarmu od pow iedniego podostatkiem , a je - żeli n ie jedzą m ięsa, to dlatego tylk o, że nie m ogą za n ie płacić. O ileż w szakże łatw iej byłob y im urozm aicić swój pokarm , g d y b y m ięso spożyw ać m ogli; a przytem , przyjm ując straw ę w m niejszej objętości, n ie w y sta w ia lib y na szw an k organów tra­

w ienia. T o też, je śli pom iniem y w egieta-

ryjanów , to chyba okaże się, że na całym

św iecie każdy j e m ięso, kto może. W ia d o ­

mo dobrze, że południow e ludy, zam iesz­

kujące pobrzeża morza Śródziem nego, m a ­ ją ce ow oce w nadm iarze, lecz m ało pokar­

mu zw ierzęcego, tak silnie pożądają mięsa, że pożerają k oty, psy, ryby surow e, pająki, naw et szczury. „Tam , gd zie mięsa niem a na stole, dzieje się to tylko z pow odu n ę­

dzy, lecz nie niechęci".

Z tem w szystkiem wątpić nie m ożna, że w ielu w egietaryjanów żyje zdrow o i można- by być skłonnym do tw ierdzenia, że do­

św iadczenia, ja k ie oni na sobie robią, j e ­ dnakże przem aw iają za nimi. L ecz w łaśnie w egietaryjanie nie dokonyw ają na sobie takich d ośw iadczeń, które m o g ły b y orzec o tem , o ile sam o w yrzeczenie się mięsa w p ływ a na popraw ę zdrow ia człow ieka.

P rzew ażna część w egietaryjanów nietylko w yrzeka się m ięsa, lecz i innem i drogam i stara się zb liżyć do „stanu naturalnego”;

dośw iadczenia ich nie są dokonyw ane z n ie­

zbędną w takich razach ścisłością naukową.

W egietaryjan in naraz zapala się do nowój id ei, odrzuca m ięso, tytuń i alkohol, dużo przebyw a na św ieżem pow ietrzu, staje się jesz cze i jageryjan in em , przestaje się bać zim nej w od y i t. d. G dy po tem w szyst­

kiem je st mu lep iej, p rzyp isu je w szystkie poprzednie przykrości m ięsu. D otych czas jedno je st ty lk o d ośw iadczenie porów naw ­ cze, które pozw ala na podstaw ie zasad n au ­ kow ych sądzić o korzyściach czystego we- gietaryjanizm u, m ianow icie cytow an e w y ­ żej badanie Y oita, a ono dow odzi, że praw ­ d ziw y w eg ieta ry ja n in od żyw ia się nieodpo­

w iednio.

I X .

Istn ieje choroba, t. zw. B asedow a, od n azw iska autoi^a, który ją p ierw szy opisał, objaw iająca się w ybałuszeniem g a łek ocz­

nych (exophtalm us), obrzm ieniem gruczołu tarczow ego i nieregularnością czynności serca (arythm ia). N iezn an e są dotychczas dokładnie p rzyczyn y tój choroby, lecz w e­

d łu g w szelk iego praw dopodobieństw a ch o­

dzi tu o zaburzenia w dziedzinie nerwu w sp ółczu ln ego (n. sym pathicus). Rozmai*

tem i starają się zw alczać środkam i tę na szczęście dość rzadką chorobę, lecz n ajczę­

ściej popraw y n ie widać. W ostatnich d o ­ Nr 41.

piero latach sły n n y klinicysta m onachijski prof. Ziem ssen w padł na m yśl odżyw iania chorych takich przew ażnie strawą roślinną i w w ielu wypadkach tą drogą doskonałe otrzym yw ał rezultaty. Ziem ssen opierał się na rospow szechnionem , lecz nieuzasa- dnionem dostatecznie m niem aniu, że pew ne składow e części (w yciągow e) mięsa dzia­

łają niekiedy rosstrajająco na układ ner­

w ow y.

A n i pow yższa m etoda leczenia choroby Basedow a nie m oże jeszcze być uważana za niezawodną, ani też niem a pew nych danych, ażeby istotnie m ięso źle działało na układ n erw ow y. Sam fakt wszakże o tyle zasłu ­ guje na uw agę, że i w egietaryjanie przecie sądzą, że roskiełznanie złych in styn k ­ tów ludzkich ustanie, g d y w yrzeczem y się mięsa, że drapieżność zw ierząt m ięsożer­

nych pochodzi w łaśnie stąd, że m ięso spo­

żyw ają i że k rw iożerczy tygrys staćby się m ógł łagodnym barankiem , gd yb y się tylko udało od zw yczaić go od m ięsa.

Z drugićj strony łatw o zrozum ieć, w jaki sposób m edycyna tą drogą p rzyczyn ić się m oże do pow iększenia zastępu w egietaryja­

nów , rekrutując ich z takich ludzi, którzy nie odróżniają leku od pokarm u. Tak w ięc np. także ludzie, k tórzy przez d łu gi czas cierpią na zaparcie stolca, uciekają się czę­

sto w yłączn ie do straw y roślinnej, której przeczyszczające, a raczej opróżniające k isz­

ki d ziałan ie, wyżój objaśniliśm y. A gd y skutek okazuje się dobry, zaciągają się w szeregi w eg ietaryjan ów , w ystaw iając zn ó w organy traw ienia na inne szkody.

Co do w ielu zresztą innych stron fizyjo- logiczn ego działania straw y roślinnej pozo­

stajem y dotąd w zupełnej ciem ności. P o ­ chodzi to stąd, że g d y w egietaryjanie swój sposób życia w ychw alają nadew szystko i w i­

dzą w nim panaceum na w szelkie d o le g li­

w ości, p rzeciw n icy ich nieraz, na niem niej chw iejnych opierając się podstaw ach, g ro ­ m y rzucają i widzą w szystk o złe w p oży­

w ien iu w egietaryjańskiem . T w ierdzą oni np. ’), że w egietaryjanizm upośledza krew, że rosstraja układ n erw ow y, że usposabia

ł) P o ró w n . d r A. W in c k le r, K r itik des V e g ie ta - r is m u s . B e itra g z u r E r n a h ru n g s fra g e , 1 8 9 1 .

651

W SZECHŚW IAT.

W SZECH ŚW IAT.

do reum atyzm u, że prow adzi do tw orzen ia się kam ieni nerkow ych, do zw yrod n ien ia tętnic, że zm niejsza oporność na choroby zakaźne i t. d. D la tych w szakże, którzy bez uprzedzenia spraw ę w egietaryjan ów są­

dzą, jasnem je st to, że najpew niej korzyści, w ynikające dla w egietaryjan ów z ich spo­

sobu życia, pochodzą stąd, że praw ie w szy ­ scy oni uw alniają sw e ciało od szk od liw ego w p ływ u alkoholu. P oza tein fizyjologija, ani m edycyna nic na k orzyść w egietaryja- nizm u pow iedzieć nie m oże. J eśli zaś dla fizyjologii nader interesującym je s t faktem , że w yłączna straw a roślinna m oże przy o d ­ pow iednim doborze utrzym ać człow iek a w rów now adze, to z drugiej strony h ig ie ­ na praktyczna w ym agania sw e sform u­

łow ać musi tak, ażeb y cz ło w ie k mniej niż czysty w egietaryjanin przyjm ow ał m ącz­

ki, której przew ód pokarm ow y dobrze w y ­ zyskać nie je st w stanie, a za to w ięcej niż w egietaryjan in pobierał białka. C el zaś ten najłatw iej osięgnąć przez doda­

wanie m ięsa do pokarm ów.

X .

T rudno je st w kilku słow ach osądzić ideę w egietaryjanizm u, a to d latego, że zm ięsza- ne są w niźj najrozm aitsze pierw iastki.

I cała ta kw estyja stała się też w ostatnich czasach niem al artyk u łem w iary, dogm atem 0 który spierać się trudno. M ożna to jasn o dojrzeć, gd y się przegląda czasopism a p o ­ św ięcon e tem u przedm iotow i. A zw łaszcza je st jed en punkt, który tu zaw sze pow raca 1 który w całej spraw ie bodaj czy nie n a j­

w ięk sze spraw ia zam ięszanie. W egietaryja- nie n iek ied y ponad w szy stk ie argum enty staw iają jed en , m ian ow icie, że m y lu d zie nie m am y prawa zabijać zw ierząt. N ie chciałbym punktu tego rozbierać d o k ła ­ dniej, a jed n a k sąd zę, że czy teln ic y pism a przyrodniczego i w tym w z g lęd zie ch cielib y może poznać pogląd czło w iek a rozu m ieją­

cego przyrodę. P rzy to czę tu w ięc na z a ­ k ończenie słow a n au czyciela m ego, prof.

B u n gego:

,,W egietaryjan ie uw ażają za grzech za b i­

janie zw ierząt. O tóż sądzę, że w tym ar­

gum encie je st coś chorob liw ego. N ie c h c ia ł­

bym być w tym w zględ zie źle zrozum ianym : ja najzupełniej podzielam pogląd, że n ależy p ielęgnow ać w spółczucie dla zw ierząt, że w spółczucie dla bliźnich naszych ucierpi tylk o na tem, je ż e li stęp ieje w nas litość dla innych istot czujących. Bynajm niej nie cenię zb yt nisko doniosłości zadań tow a­

rzystw opieki nad zw ierzętam i... L ecz w tych razach, g d zie w spółczucie dla z w ie ­ rząt zachodzi tak daleko, że człow iek a p o ­ św ięcam y zw ierzęciu, tam widzę tylk o cho­

robliw ą sentym entalność. I m uszę to w y ­ p ow iedzieć także w egietaryjanom i p o z o ­ stać przy tem zdaniu, póki nie zostanie do- w iedzionem , że m ięso nie przynosi c z ło w ie ­ kow i żadnój korzyści. J est w tem ten sam k ierunek chorob liw y,k tóry w ystępuje w agi- tacyjach przeciw w iw isekcyjom . I w rze­

czy samój w ielu w egietaryjan ów grom i z a ­ razem w iw isek cyje. F ilozofu ją oni tam skrupulatnie i urzem yśliw ają nad tem, czy mam y prawo m ęczyć zw ierzę. L ecz isto ­ tnie m y, ludzie, nie pow inniśm y tu w cale pytać o to, czy mamy prawo czy nie. P y ­ tanie to ju ż dawno i bez nas postaw ione zostało i brzmi zup ełn ie inaczej. Brzm i ono:

C zy m am y zabijać i m ęczyć, czy też sami mamy być męczeni i zabijani.

„Przyroda p ostaw iła nas pośrodku n ie ­ ubłaganej m orderczej w alki. B ezustannie otoczeni jesteśm y n iezliczonym rojem zw ie­

rząt, których jed yn em je st zadaniem zam ę­

czyć nas na śmierć. C odziennie w id zi­

my, ja k tysiące bliźnich naszych g in ie w najokropniejszych m ęczarniach, pożera­

ni żyw cem przez bezlitosne bestyje. A my m ielibyśm y nie m ieć prawa p ośw ięcić królika, ażeby podejść tych naszych w ro­

gów !

„Życzenie, ażeby w szystk ie istoty czujące ż y ły obok siebie w w iecznym pokoju, je st poprostu bezm yślnością. F aktem jest, że na planecie naszej każde stw orzenie czujące żyje ty lk o kosztem in n ych istot czujących I zw ierzę roślinożerne żyje kosztem innych zw ierząt, gdyż innym odbiera środki istn ie­

nia, pożyw ienie, każąc im m arnie ginąć z głodu. T oż żadna cząstka rośliny nie p o ­ zostaje nie pożartą, ani jed en listek n ie pa­

da na ziem ię, ażeby n ie być pochłoniętym .

C zego nie zjedzą zw ierzęta ssące i ptaki,

pożerają ow ady, co po tych zostaje, zjadają