Adres ZESed-a-łccsri: EZrak:cwsk;ie-Przedmieście, IbTr 6S.

,/ł£ 1. Warszawa, d. 1 Stycznia 1888 r. Tom V I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z EC H ŚW IA T A ."

W Warszawie: rocznie rs. 8 kw artalnie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5 Prenum erow ać m ożna w R edakcyi W szechświata

i we w szystkich księgarniach w kraju i zagranicą,.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. D r. T. Chałubiński, J . Aleksandrowicz b. dziek. Uniw., K. Jurkiewicz b.dziek.

Uni\v.,mag K. Deike, mag.S. Ivramsztyk,Wł. Kwietniew­

ski, W. Leppert, J . Natanson i mag. A. Śldsarski.

„W szechśw iat1* przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jakikolw iek zw iązek z nauką, na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego miej sce pobiera się za pierwszy ra z kop. 7 ‘/j,

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

Adres Z E Sed-a-łccsri: EZrak:cwsk;ie-Przedmieście, Ib T r 6S.

Ś. p. J a n T f d r z e j e w j c z ,

2 W SZECH ŚW IA T. N r 1.

n Jędrzejew icz,

W drugiój połow ie ro k u m inionego dech śm ierci pow iał ponad szczupłą drużyną, n a­

szych przyrodników , przerzedzając ją w do­

tkliw y dla nas sposób. Sześciu aż z tego zastępu ubyło, a ostatnim w łaśnie był n ie ­ odżałow any nasz stały w spółpracow nik, przodow nik na niw ie fizyjografii krajow ćj, ś. p. J a n Jędrzejew icz, z zaw odu lekarz, osiadły w P łoń sk u , zm arły w dniu 21 G ru ­ dnia r. z.—Mąż pełen nauki, obyw atel k ra ­ ju w całem znaczeniu tego słowa, m arzy­

ciel i entuzyjasta, pełen talentów , lecz przy tem głęboki i spokojny w m yślenia ja k an ­ glik, system atyczny w p ra cy ja k niem iec, ( a przedew szystkiem człow iek czynu, tak

w życiu praktycznem , ja k o też w sferze i myśli — człow iek w yjątkow y w naszem społeczeństwie, wzór do naśladow ania.

J a n Jędrzejew icz u ro d z ił się w W a rsz a ­ wie w 1835 roku, do szkół uczęszczał w ro- dzinnem mieście, w r. 1852 ukończył w y­

dział m echaniczny 8-o klasow ego girnna- zyjum realnego, w k tórein odznaczał się szczególnem zam iłow aniem do m atem atyki, jeo m etry i opisującej i do rysu nku. Nie- m ając środków m ateryjalnych, nie m ógł myśleć o kształceniu się w zaw odzie, ja k i- by najw ięcej p rzy p ad ał do jeg o zdolności i upodobań, w stąpił przeto do szkoły sztuk pięknych na w ydział budow nictw a. P rz e ­ szło dw uletni pobyt w tym zakładzie umo- żebnił Jęd rzej ewiczowi nabycie zasadni­

czych wiadomości z m atem atyki wyższej.

Lecz nadm ierne zajm ow anie się rysunkam i technicznem i spow odow ało zapalenie oczu, a lekarze zaopinijow ali, że dalsze zajm ow a­

nie się tym przedm iotem grozi u tra tą w zro­

ku. T ak wykolejony Jęd rzejew icz wstę­

puje na ap likacyją do K om isyi S k arb u do w ydziału dóbr i lasów, lecz nowe to zaję­

cie przyszłem u lekarzow i, m eteorologow i i astronom ow i nie p rzy p ad ało do sm aku:

m arzył ciągle o studyjach uniw ersyteckich.

W roku 1856, kiedy ograniczenie co do licz­

by i pochodzenia m łodzieży w stępującej do un iw ersy tetó w w C esarstw ie zostało zn ie­

sione, Jędrzejew icz, w skrom ne zaledw ie środki pieniężne zaopatrzony, udaje się do uniw ersytetu moskiewskiego i w stępuje na w ydział lekarski, ja k o m ogący w przy szło ­ ści zapew nić m u utrzym anie m ateryjalne.

Ciężkie koleje losu czekały go w M oskwie, wśród społeczeństw a nieznanego, a wobec konieczności zarabiania na kaw ałek chleba.

W czasie studyjów uniw ersyteckich u trz y ­ muje się z daw ania lekcyj, a gdy te środki zaw odziły lub też były niew ystarczające, ja k o grający dobrze na kilk u in stru m en ­

tach, a w szczególności na fortepijanie, wie­

czoram i zrzuca z siebie m undur, przyw dzie­

wa frak i nie waha się zarabiać jak o zw y­

k ły m u zyk ant.—U czciw ą i w ytrw ałą pracą doszedł nareszcie do przyzw oitego u trz y ­ m ania na ostatnich kursach w un iw ersy te­

cie m oskiewskim , a naw et potrafił zrobić pew ne oszczędności, które pozw oliły po skończeniu studyjów i uzyskaniu stopnia lek arza w r. 1861 na odbycie podróży za­

granicę. P o pow rocie do k ra ju osiadł na stałe, ja k o lekarz, w r. 1862 w P łońsku.

P rz e z 25 la t p ra k ty k i w P łońsku, ja k o zdolny i sum ienny lekarz, zyskał sobie za­

służone uznanie i powszechny szacunek.—

Lecz zawód, ja k i sobie obrał, nie zadaw al- n iał jeg o p o trzeb duchow ych. U m ysł jego z n a tu ry obdarzony zdolnościami do nauk ścisłych, dobrze zapraw iony w tym k ieru n ­ ku w szkołach: realnej i sztuk pięknych,

! a przytem podsycany pragnieniem wiedzy wszechświatowej, plynącem z tćj duszy poe-

i

tycznćj, rw a ł się w krainę zjaw isk zaziem- skich, stanow iących przedm iot astronom ii.

W pierw szych latach p ra k ty k i lekarskiej skrom ne były dochody Jędrzejew icza, a po­

mimo to chętnie niemi dzielił się ze swemi j najbliższem i, by ł bowiem praw dziw ym du-

j

chem opiekuńczym d la swych rodziców i r o ­ dzeństw a, zacnym synem i uczynnym b ra-

! tem. — Pom im o ciężkich w arunków m ate- i ry jalny ch , um iał jeszcze zgrom adzić bibli- ' jo tek ę dzieł naukow ych, z której czerpał

| wiedzę i ciągle k ształcił się, n ie ty lk o ja k o I lekarz, lecz jednocześnie przygotow yw ał się do sam odzielnych obserwacyj m eteoro­

logicznych i astronom icznych. P o je d e -

| n astu latach p ra k ty k i zdo łał zaoszczędzić

sobie fundusze w ystarczające n a założenie

m ałego o bserw atoryjum astronom icznego

N r 1. WSZECHŚW IAT. 3 i stacyi m eteorologicznej, czego dokonał

w czasie od 1872 do 1875 roku.

O bserw acyje m eteorologiczne zaczął p ro ­ wadzić od początku 1876 roku, w edług wzorów p rzyjętych w pierw szorzędnych ob- serw atoryjach m eteorologicznych, a uchw a­

lonych na kongresach m eteorologicznych.

W pierw szym tom ie P am iętnika Fizyjo- graficznego z roku 1881 ogłosił w ypadki ze swoich spostrzeżeń, dokonanych w P łoń sku w czasie od 1875— 1880 i\, przy czem opi­

sał dosyć szczegółowo urządzenie swojej stacyi m eteorologicznej. Spostrzeżenia z lat następnych były ogłaszane w dalszych to­

mach P am iętnika, wychodzących co rok, tak, że spostrzeżenia z ro k u 1885 są w yd ru­

kow ane w tomie V I z r. 1886. P rz y spra­

w ozdaniu za ro k 1881, umieszczonem w to ­ mie I I , dodał pogląd na klim atologiją k ra ­ ju naszego na zasadzie zestaw ienia w ła­

snych spostrzeżeń dokonanych w P łońsku z danemi dla innych miejscowości naszych.

Nakoniec w tom ie V II, oprócz spostrzeżeń m eteorologicznych, pomieścił tablicę poró­

wnawczą, za la t 10, czynników m eteorolo­

gicznych z chorobam i panującem i w P ło ń ­ sku i jego okolicy, opatrzoną odpowiednie- mi objaśnieniami. Sama tablica, zrobiona w łasnoręcznie przez Jędrzejew icza na du­

żą skalę, była umieszczona na przeszłorocz- nej w ystaw ie hygienicznej w W arszawie.

Szereg prac dopiero co wyliczonych prze­

konyw a nas, że Jędrzejew icz był fizyjogra- fem w całem znaczeniu tego słowa, pojm u­

jącym potrzebę badania k raju , przyjm ują­

cym w tem badaniu czynny udział, o ile tylko czas i siły na to pozw alały i um ieją­

cym w yprow adzać wnioski z m ateryjałów , nagrom adzonych tak przez siebie, jak o też i przez innych. Jędrzejew icz, ja k o fizyjo- graf, był doskonałym i wzorowym klim a­

tologiem k ra ju naszego, z ludzi pryw atnych jedynym w ostatnich czasach.

U rządzenie obserw atoryjum astronom i­

cznego z n a tu ry rzeczy musiało więcej cza­

su zająć niż urządzenie stacyi m eteorologi­

cznej, jed n ak że ju ż w r. 1880 Jędrzejew icz ogłasza swoje spostrzeżenia astronom iczne w specyjalnych w ydaw nictw ach: w A stro- nom ische N achrichten i V ierteljahrschrifft d er astron. Geselschaft. W spółrzędne ob­

serw atoryjum w P łońsku były drukow ane

w V I tomie P am iętn. F izyjogr. D ziałal­

ność Jędrzej ewicza ja k o astronom a będzie oceniona przez specyjalistę i podana w j e ­ dnym z num erów W szechświata. Na tem miejscu zaznaczym y tylko, że obserw a­

cyje Jędrzejew icza posiadały wartość n au ­ kową, a s ta c y ja je g o została zaliczona do zw iązku m iędzynarodow ego stacyj astrono­

micznych, korzystających ze specyjalnych przyw ilejów .

P o zorganizow aniu się u nas pracy p rz y ­ rodniczej, której ujaw nieniem stały się: P a ­ m iętnik Fizyjograficzny wychodzący od 1881 roku i W szechśw iat, k tóry rospoczął swój żywot 1882 roku, Jędrzejew icz by ł sta­

łym współpracownikiem obu tych organów.

W pierwszym , ja k ju ż w zm iankow aliśm y umieszczał sam odzielne prace z dziedziny klim atologii, w drugim z postępów astro ­ nomii i m eteorologii, ja k o to: o kom etach pojawiających się w danej epoce, które to kom ety sam zazwyczaj obserwował przed podaniem o nich wiadomości, najnowsze r e ­ zultaty z obserwacyj dokonanych nad pla­

netami: M arsem, S aturnem i Jowiszem, cał­

kow ite zaćmienie słońca d. 19 Sierpnia 1887 ro k u i wiele innych. Niezależnie od tego um ieszczał a rty k u ły w czasopismach: P rz y ­ roda i P rzem ysł, W ędrow iec i K orespon­

dent P łocki, a lekarskie w odpowiednich specyjalnych organach.

Nadto z pod jeg o pióra wyszło dzieło:

„K osm ografija” ogłoszone drukiem 1886 r., ja k o tom 9 seryi 3 B iblijoteki m atem atycz­

no-fizycznej, wydawanej z zapomogi K asy M ianowskiego.— W dziele tem wyróżnia się opracow aniem dział astrofizyczny, który stanow ił specyjalność autora.

Jędrzejew icz b rał czynny udział w od­

czytach, urządzanych przez koło w ydaw ni­

cze dwu powyżej wzm iankow anych o rga­

nów i tak, w latach 1881, 1882 i 1887 w y­

pow iedział w W arszaw ie, w seryjach wy­

kładów przyrodniczych, odczyty: Zastoso­

wanie praw m eteorologii do celów p ra k ty ­ cznych, O słońcu i O elektryczności powie­

trzn ej, w roku zaś 1884 m iał odczyt na ko­

rzyść osad rolnych, O przeszłości św iata fizycznego. D w a pierwsze i ostatni były w swoim czasie ogłoszone drukiem we Wszechświecie. Niezależnie od tego wy­

głaszał odczyty w P łocku, ju żto pow tarza-

4 W SZECH ŚW IA T. N r 1.

ją c m iane w W arszaw ie, ju ż też n a tem aty nowo opracow ane.

Ja k o prelegent, Jęd rzejew ic z należał u nas do najlepszych p opularyzato rów wie­

dzy i mówców z k ated ry , w ykłady jeg o od­

znaczały się uroczystym spokojem , nie było w nich owych chw ilow ych uniesień, które u wielu prelegentów w ytw arzają m om enty krzykliw e, a pomimo to jednostajn ości n u ­ żącej nie posiadały, panow ała w nich p rz y ­ jem na h arm o n ija słów w ypow iadanych, bez użycia w ysokich i nadm iernie głośnych to ­ nów; tym sposobem zdobił je pew ien w dzięk krasom ów czy. O ryginalne było to kraso- mówstwo Jędrzejew icza, poniew aż polegało h a niezm iernej prostocie słowa, nigd y nie gonił on za w yszukanem i w yrażeniam i, a j e ­ dnakże jego odczyty tak łatw o i przyjem nie w padały w ucho słuchacza, co w części stąd pochodziło, że w nich zawsze tk w iła myśl przew odnia a zasadnicza, dobrze pojęta przez w ykładającego i logicznie przepi-owa- dzona w sposób jem u w łaściw y.— W odczy­

tach Jędrzejew icza u jaw n iała się w p ra ­ wa w nauczanie publiczne, chociaż nie by ł z fachu nauczycielem, co poczęści daje się objaśnić tem, że całą m łodość zajm ow ał się nauczaniem .

P ra c naukow ych Jędrzejew icza, odnoszą­

cych się do astronom ii i k lim atologii k ra jo ­ wej, nie m ożna oceniać m iarą, ja k a stosuje się do ludzi, k tórzy z urzędu są obow iązani zajm ow ać się tem i naukam i, j a k profesoro­

wie uniw ersytetów , d y re k to ro w ie obserw a- toryjó w i ich pom ocnicy i t. p. W k ra ja ch o wysokiej cyw ilizacyi, oprócz tych u rz ęd o ­ w ych uczonych, w ielu ludzi pryw atnych zajm uje się nau k ą w zaciszu swych domów, w pracow niach, obserw atory jach lub bibli- jo tek ac h w łasnych. L u dzie ci, o wyższej um ysłow ej organizacyi, której potrzebą je s t upraw a w iedzy,zazw yczaj posiadają o lb rzy ­ mie środki m ateryjalne, k tóre im pozw alają n a ten sport szlachetny a praw dziw ie lu d z­

ki. U nas w tym w zględzie p an u je cisza, k tó rą przerw ać odw ażyło się niew ielu w y­

robników m yśli lub pióra. W śród nich pierw szorzędne m iejsce zajm ow ał Ję d rz e je ­ wicz, człowiek, uposażony od n a tu ry w ta ­ len ty duszy, lecz nieposiadający żadnego dziedzicznego m ienia, któ ry od dzieciństw a m usiał w łasną p racą zarabiać n a u trz y m a ­

nie siebie i swoich najbliższych. P rac e naukow e Jędrzejew icza, w skazują, w ja k i sposób mamy dźw ignąć godność narodow ą i jak iem i drogam i możemy dojść do pozn a­

nia w łasnego k ra ju .

Należy podziwiać pracow itość J ę d rz e je ­ wicza, k tó ry mógł tak dużo dokonać w zglę­

dnie w niedługiem życiu. Ja k o lek arz pro- w incyjonalny dużo m iał zajętego czasu ucią­

żliwą p ra k ty k ą lekarską, wieczory poświęcał pra&y nad książką i piórem , a wśród nocy zajm ow ał się robieniem obserwacyj astro ­ nom icznych. P rac o w ał więc nadm iernie, co organizm jego, z n atu ry w ątły, m u ­ siało przedw cześnie w yczerpać i przyp raw ić o śm ierć w 52 ro k u życia.

D la każdego społeczeństwa strata p rzed ­ w czesna w zorowego obyw atela i człow ieka n auk i je s t niepow etow ana, lecz dla nas tak ubogich pod każdym względem je s t ona dotkliw ym ciosem, wobec tego faktu, że do­

tąd nie znaleźli się naśladow cy w pracy przez niego podjętej.

Do licznych wieńców złożonych na m ogile ś.p. J a n a Jędrzejew icza w rozm aitej postaci, p rzy ro dn icy dorzucają skrom ną wiązankę nieśm iertelników , z któ ry ch dw a były z e r­

wane ręk ą nieboszczyka, pośw ięcając jego pam ięci tom V II P am iętn ik a Fizyjografi- cznego. W obec m ogiły ś. p. J a n a , n iep e­

wni o losy przyszłe tego w ydaw nictw a, stoim y zatrw ożeni, nogi nam m im ow olnie ug in ają się i, klęcząc nad grobem , cichym szeptem wypow iadam y przyrzeczenie, które p rz ed rokiem w yrzekliśm y w chw ilach cięż­

kiej tro sk i o przyszłość W szechświata „b ę­

dziem y bronić naszej grzędy i nie ustąpim y póki tch u stanie w piersiach.”

E . D.

ZBIORY NAUKOWE

F r . R adziszew ski w swojej „W iadom ości h istoryczn o-statysty czn ej” o B iblijotekach polskich publicznych i p ryw atnych w ym ie­

n ia około 600 miejscowości, w których są albo były u nas księgozbiory. P rz y n ie­

k tó ry ch dopisuje „zbiór osobliwości i oka­

zów p rzy ro d n iczy ch ” albo „gabinet n arzę­

fiM ic T o s -r ^ to r7"rcdii!k6vł

i m . K o p e r n i k a

w s z e c h ś w i a t . B ■ b L I , Q T E K A r> _ dzi fizycznych” i t. p. •— W w ielu z miejsc

wym ienionych, szczególniej w większych miastach, spotykam y kilku, nierzadko kil­

kunastu, właścicieli zbiorów, tak, że nie bę­

dzie przesadą, jeżeli ocenimy n a 1000 licz­

bę ogólną posiadaczy biblijotek i zbiorów naukow ych, k tó re istnieją, albo istniały na ziemiach dawnój P o lski, tem bardziej, że tw ierdzić m ożna z pewnością, jak o p ry w a­

tnych zbiorów au to r nie w yliczył i w poło­

wie, bo i żądać tru d n o , żeby o wszystkich mógł się dowiedzieć.

„W iadom ość” F r . Radziszewskiego je s t pisana w taki sposób, że niezaw sze można wywnioskować napewno, czy dany zbiór istnieje obecnie, albo też oddaw na ju ż prze­

stał istnieć. Jestto zresztą dosyć sucha sta­

tystyka, w której rzadko bardzo spotkać się można z czemś, coby św iatło rzuciło na początek zbioru, na zam iary i dążenia z a ­ łożyciela, potem — na środki jak iem i zbiór utrzym yw ał się i rozw ijał, a wreszcie — na losy jego ostateczne.

F r. R adziszew ski dobrze zrobił, że, żału­

ją c miejsca, nie w daw ał się w wyłuszczanie wszystkich wspom nianych okoliczności. Cóż kierow ać m ogło założycielem biblijoteki lub zbioru naukow ego? Jużci zrozumieć łatw o, że praw ie zaw sze dążność naukow a z takim lub innym odcieniem, ku własnemu zadow oleniu skierow ana najczęściej, rza­

dziej — i dobro ogólne m ająca na celu, ale zawsze piękna i szlachetna. A środki na utrzym anie i pom nożenie zbiorów nauko­

wych wszak wiemy także, skąd byw ają b ra ­ ne. W yjąw szy m ożnych tego świata, inni zbieracze topią w kolekcyjach zazwyczaj cały swój krw aw y zarobek, chleb pow sze­

dni, od ust swych dzieci odjęty, bo nad pa- syją kolektorską niem a podobno nałogu, któryby zupełniej m ógł zaw ładnąć człow ie­

kiem. N akoniec — co do losów, jakich dośw iadczają zbiory naukow e, naw et sucha statystyka nie m ogła oszczędzić czytelniko­

wi porozrzucanych tu i owdzie (a dość gę­

sto) wiadomości w takim n ap rzy k ład rodza­

ju : „biblijoteka była ceniona n a 15 tysięcy rubli — po śm ierci w łaściciela resztki jej sprzedano za 75 ru b li” albo „sprzedano po 8 złp. za ce n tn a r” albo — i to podobno naj­

częściej — „co się z tym zbiorem stało, nie­

w iadom o”.

T ak, dopraw dy, sm utne są dzieje naszych zbiorów naukowych. Człow iek bardziej od innych dla nauki poświęcony, nieraz szla­

chetny m arzyciel, szukający w niej sposo­

bów uszczęśliwienia swego społeczeństwa, pracuje w pocie czoła nad zbudow aniem przybytk u swój myśli. B uduje piękny gm ach na gruncie osobistego poświęcenia i z a ­ pału, niepom ny, że fundam enty tej budow y skruszą się i rosproszą w chw ili, kiedy j e ­ mu samemu zabraknie życia lub sił do d a l­

szej pracy. M niejsza, że w książki, n arzę­

dzia lub okazy włożył grosz niem ały — on w nich zam knął niedającą się ocenić pracę swego życia i niezgłębione skarby swojej miłości dla nauki. I oto takiem i koszty wystawiona budow a naraz pozostaje bez właściciela — cóż w tedy — czy znajdzie się dłoń miłościwa, coby jej dała opiekę? Z w y­

kle, praw ie zawsze, przychodzi ciemny h a n ­ dlarz i te drogocenne pam iątki kupuje „po 8 złotych za c e n tn a r”. Sm utne, bardzo sm utne dzieje.

Czy więc przezorność i trzeźwe za p atry ­ wanie się na rzeczy nie każą nam uważać zbiorów naukow ych za szkodliw e dla k ra ju zakłady, których grom adzenie pochłania czas i siły najlepszych obyw ateli, a wza- m ian nie przysparza nic, naw et trw ałej p a­

m iątki? Czy nie lepiej ham ować zapędy tych, którzy z ich grom adzenia cel życia uczynili sobie? W szakże icli praca, do zw ykłych chlebodajnych zadań skierow ana, stokroć lepiej opłaci się im samym i ich p o ­ tom stw u, a więc pośrednio i dla ogółu bę­

dzie pożyteczniejsza.

Znaczenie zbiorów naukow ych od da­

wnych ju ż czasów zostało zrozum iane u wszystkich cyw ilizowanych narodów.

W ielkie ogniska oświaty na Zachodzie chlu­

bią się swemi biblijotekam i, muzeam i i ga-- binetam i, a sumy, ja k ie łożą na ich potrże- by, nieraz dochodzą bardzo poważnych roz­

m iarów. Zamożni obyw atele tych krajów szczęśliwych nie pozw alają się ubiegać in- stytucyjom publicznym , a liczba p ry w a­

tnych zbieraczy je s t tam ogrom na. I k aż­

dy z nich może spokojnie myśleć o p rz y ­

szłości swych skarbów , bo wie, że zawsze

znajdą się chętne ram iona, k tóre je p rz y ­

garną. Szacunek zaś, jakim zbiory te są

tam otoczone, g ru n tu je się na tem przeko-

6 WSZECHŚWIAT. N r 1.

naniu, że są one nietylko najlepszym rossa- dnikiem nauki i szkolą jć j kochania, nie­

tylko narzędziam i i w arsztatem tw órczej myśli człow ieka, ale oraz i najpiękniejszym tej myśli pom nikiem, którem u większa cześć się należy, aniżeli pam iątkom politycznych zwycięstw i podbojów .

Czy też u nas p rzyjdzie kiedy czas na po­

dobne mniemanie?

Zn.

8AKTERYJE ŚWIECZCE.

O gólnie znanem zjaw iskiem w p rz y ro ­ dzie je s t św iecenie (fosforescencyja) m orza, zarów no ja k świecenie się próch na i roskła- dających się na p ow ietrzu liści opadłych z drzew lub mchu leśnego. Świecą też sa­

m oistnie niektóre zw ierzęta m orskie i—rz a ­ dziej w praw dzie— lądow e, k tórych n a jb a r­

dziej znanym przedstaw icielem je st roba­

czek św iętojański.

D aw ni p rz y ro d n icy i żeglarze różne w y­

głaszali zdania o przyczynach św iecenia mo­

rza, przed stu laty mniej więcej poznano je d n a k , że przyczyną świecenia m orza są drobne bardzo, m ikroskopijne ale w wiel­

kiej grom adzące się liczbie isto ty zw ierzęce, zbliżone do wym oczków, którym też n ad a­

no odpow iednią nazw ę JNoctiluca.—O prócz tych niedobrze znanych i zaledw ie określo­

nych pierw otniaków , którym morze św ie­

cenie swe m a zaw dzięczać, opisano znaczną liczbę zw ierząt m akroskopijnych, głów nie gw iazd m orskich, m eduz i innych z g ru p y jam ochłonnych (C oelenterata), które samo- dzielnem odznaczać się m ają świeceniem . P o w ierzchnia ciała tych zw ierząt, zazw y­

czaj galaretow ata, w ydaje bądź w wodzie morskiej bądź ponad pow ierzchnią wody, w pow ietrzu, charak tery sty czn e św iatło, zw ane fosforescencyją, podobne do świece­

nia się próchna lub do migocącego odw łoka robaczków św iętojańskich.

J u ż wszakże A ry sto teles zaznaczył, że pew ne ry b y m orskie m ają własność św iece­

n ia w ciemności, a wielu bardzo żeglarzy zarów no w X V I I i X V I I I j a k i w bieżą­

cym jeszcze w ieku zastanaw iało się nad

świeceniem m orza, w którem żadnych zw ie­

rzątek , naw et n ajp ro stszych ja k NoctUuca, nie można było znaleść; m iędzy innym i słyn ­ ny podróżnik Meyen znajdo w ał i opisał śluz zeb ran y w m orzu, najczęściej w pobliżu brzegów , m ający w ydatną własność świece­

nia, zw ierzątek je d n a k w sobie niezaw iera- jący . W ro k u 1830 M ichaelis w padł na m yśl przefiltrow ania świecącej wody m or­

skiej przez cienki p apier i p rzekonał się, że na takim fUterku osiada śluzow ata, św iecą­

ca się m ateryja, gdy przecedzona woda n a j­

zupełniej własność świecenia utraca. N aj­

obfitsze ilości takiego świecącego się g ala­

retow atego osadu zbierał M ichaelis w p o r­

cie m iasta K iel, gdzie dużo odpadków zw ie­

rzęcych i roślinnych ulegało roskładow i.

Żeglarzom i rybakom znającym m orze wia­

domo, że nieżyw e kraby, ryby, szkarłupnie i t. p. często bardzo się świecą, że podo-

! bnież świecić niekiedy może długo w p o r­

cie spoczyw ające drzew o okrętow e. W resz­

cie, mięso ryb m orskich, przechow yw ane na pow ietrzu, niekiedy naw et po upiecze­

niu lub ugotow aniu, leżące w wilgoci i w zi­

m nie, okazuje własność fosforycznego świe­

cenia. U nas, zdała od m orza, zdarza się w ypadkow o spostrzegać, że śnięte ryby, chow ane w piw nicy, nagle świecić poczy­

n ają. Co więcej, mięso z b y dląt bitych w szlachtuzach, przechow yw ane w jatk ac h rzeźniczych, może w pew nych w arunkach n ab rać własności świecenia w ciemności.

K ro n ik i średniow ieczne no tu ją z przesą- dnem przerażeniem zjaw isko świecenia się mięsa baraniego i koźlęcego, trw ające przez dni k ilk a w r. 1492 w P adw ie, podobnież w 1641 r. w M ontpellier i t. p. Zjawisko to przestało później przerażać, lecz ja k przedtem tak i obecnie w ystępuje w danych w aru nk ach, a m ianowicie p rzy długiem przechow yw aniu mięsa (u rzeźników), za­

zwyczaj posolonego dla zabespieczenia od zepsucia. W r. 1868 np. w ystępow ało ono n araz w B ernie i w H eidelbu rg u; sp orady ­ cznie, t. j. w odosobnionych przypadkach trafia się niew ątpliw ie i u nas.

W 1875 ro k u ruchliw y i dzielny fizyjolog E . F . P fliiger, któ ry p rz y badaniu spalania fizyjologicznego w ustro jach żywych p o trą­

cił o spraw ę fosforescencyi i w ykazał, że

zjaw isko świecenia w najściślejszym pozo­

N r 1. WSZECHŚWIAT. 7 staje zw iązku z utlenianiem (oddychaniem),

dowiódł, że świecenie nieżywych ry b i t. p.

m orskich isto t pochodzi z osiedlenia się na tych przedm iotach niezliczonego hufca b ak- teryjaln y ch ustrojów , t. j. najdrobniejszych kulistych grzybeczków rozszczepkow ych lub ich zarodników . "Widział on pod m ikrosko­

pem w zrost i rozm nażanie się tych nikłych kuleczek, a przez filtrow anie zatrzym yw ał je na papierze, g d y —podobnie j a k w do ­ świadczeniu M ichaelisa— w oda odcedzona przestaw ała świecić. P flu g era, ja k o fizyjo- loga, z jego p u n k tu widzenia, obchodziła przew ażnie zależność w zajem na między w y­

dzielaniem słabego św iatła fosforycznego a pochłanianiem tlenu, ja k ie mógł dla gala­

retow atej w arstw y nagrom adzonych bakte- ryj wykazać, używ ając odpow iednich p rzy ­ rządów . Z badaniem samych bakteryj przeto P fliig e r się nie zajął.

W dziew ięcioletnim mniej więcój okresie czasu, któ ry u p ły n ął od p rac P flugera aż do rospow szechnienia się zasad badania wszelkich bakteryj w hodow lach czystych, przez rozsiew anie ich na sztucznem podłożu, bakteryjam i świecącemi zajm owali się: N u- esch (1877 i 1885), L assar (1880) i L u d w ig (1 8 8 2 -8 4 ).

Niiesch opisał dokładnie w arunki, przy których w ciągu siedmiu tygodni zrzędu utrzym yw ało się świecenie mięsa w spiżarni u pewnego rzeźnika, badał własności świe­

cącego grzyb ka (B acterium lucens) i p rz e ­ nosił go z w ieprzow iny i wołowiny n a mięso psów, kotów, królików , ptactw a i żab, o trzy ­ m ując na now ych podłożach podobne ja k na m acierzystym gruncie świecenie.

L assa r zastosował m etody barw ienia do fosforyzującego grzybka, otrzym anego z leżą­

cej przez dni kilka w ieprzow iny, pochodzą­

cej z ja te k berlińskich. Zapomocą barw ni­

ków anilinow ych udaw ało mu się odróżnić m ikrokoki świecące od innych grzybków , zjaw iających się na roskładającem się mię­

sie; nadto otrzym yw ał rów nie wyraźnie barw ione p re p a ra ty z kaw ałków mięsa św ie­

cącego, po stw ardnieniu ich w alkoholu.

W reszcie prof. L u d w ig postaw ił sobie za zadanie zbadać, czy i o ile świecące m ikro­

koki z mięsa zwierzęcego są tożsamemi z P fliigerow skiem i kuleczkam i z ryb m or­

skich i p rzek o n ał się, że jestto jeden je d y n y

ustrój, żyjący równie dobrze na tem i na owem podłożu i dający się najzupełniej ła ­ two z jednego na drugie przenosić. L u d w ig nazw ał ten saprofityczny, a na słonych tylko podłożach rosnący grzybek rosszczepkowy:

Micrococcus P flugeri.

P raw dopodobnem je st bardzo, że bak te­

ryj a ta je s t szeroko rospow szechniona i że ona to w ytw arza zjawisko świecenia zaró-

j

wno często w wodzie m orskiej, ja k i na lą- j dzie, w powolnie dokonyw ających się na

| pow ietrzu rozkładach. G rzybek ten spra- I wia niew ątpliw ie fosforescencyją drzew a okrętow ego w morzu; zapew ne też świece­

nie zw ierząt o galaretow atej powierzchni ciała (meduz np.) nie je s t sam odzielnem świeceniem danego zw ierzęcia lecz polega na fosforescencyi grzybka,M icrococcusPflii- geri, osiadającego saprofitycznie na danem zwierzęciu, pod postacią szeroko rozlanej kolonii. Z pewnych faktów dorywczego świecenia niektórych grzybów leśnych, n o r­

m alnie nieodznaczających się fosforescen­

cyją, a także z różnych w zm ianek o świe­

ceniu zw ierzęcych w ydzielin, odpadków i t. p.

możnaby wnosić, że M icrococcus P flu g eri z jednój strony tow arzyszy niekiedy innym saprofitom, k tó re pozornie za świecące poczy- taćby można, że z drugiej strony rozw ija się przy ro zkładach najrozm aitszych ciał pochodzenia zwierzęcego. Natom iast sze­

reg cały grzybków , jak A garicus m elleus, C ollybia tu b ero sa ,X y laria hypoxylon i t. d., ma niew ątpliw ie sam odzielną, zupełnie taką ja k powyżój powołany m ikrokok, zdolność świecenia, w ytw arzania św iatła przy przy­

sw ajaniu m ateryi.

W łasności drobniutkiego m ikrokoka świe­

tlnego, w arunki, w których tenże żyje i po­

myślnie wzrasta, mogły być lepiej poznane- m i dopiero skutkiem udoskonalenia metod czystej hodow li b aktery jaln ej a zwłaszcza hodowli na stałem podłożu, k tó rą do nauki przed kilku laty w prow adził R. Koch.

W r 1885 postanow ił p ro f L ud w ig otrzy­

mać czyste hodowle świetlnego m ikrokoka a następnie i innych fosforyzujących g rzy ­ bów. U dało mu się to w zupełności w ciągu ro k u 1886, a jednocześnie z ogłoszeniem przezeń w yniku tych doświadczeń ukazało się zawiadom ienie am sterdam skiego profe­

sora F o rstera, znanego hygijenisty, o otrzy-

w s z e c h ś w i a t . N i - 1.

m uniu przezeń również hodow li czystej te ­ goż samego kulistego m ikrokok a, fosforyzu­

jącego na podłożu żelatynow em , z dodat­

kiem znacznym soli k uchennej do wylanej n a szklaną płytę żelatyny.

P o d łu g obu uczonych, którzy zadali sobie pracę odosobnienia i w yhodow ania bez do- mięszki obcój g rzy b k a św ietlnego, M icro­

coccus P flu g eri, hodow lę żelatynow ą na szklanej płycie udaje się łatw o otrzym ać w zw yczajnćj lub naw et w niskiej tem pera­

turze, w zrost b akteryi je s t szybki i bujny, a otrzym any tak ą drogą p re p a ra t, w cie­

m nym trzym any pokoju, świeci się w y ra­

źnie, robiąc w rażenie gw iaździstego przy pogodnej nocy nieba, to znów drogi mle- cznój lub dostrzeganego w lunecie skupie­

nia gwiazd. P odobne, iskrzące się w ciemni p re p ara ty , takie w yw ierają w rażenie, że przez prof. L u d w ig a zalecane są do demon- stracyj przy szkolnych w ykładach. Ś w iece­

nie fosforyczne je s t o tyle w ybitnem , że za- pomocą czułćj p łyty fotograficznej można zdjąć „autofotografiją,” t. j. podobiznę wy­

w ołaną przez działanie w łasnego św iatła bakteryj ek.

U dało się naw et prof. L udw igo w i ja k i F o rsterow i wspólnie z E ng elm an nem zba­

dać widmo tak będącego w mowie m ik ro k o ­ ka ja k i pew nych grzybów wyższych (A ga- ricus, X y la ria ). Nie będziem y się tu za­

trzym yw ali nad w łasnościam i spektralnem i naszych istot św ietlnych, lecz podnieść z na­

ciskiem musimy ciekaw y i a rc y ch a rak tery - styczny fak t spraw dzony p rzez L ud w iga,

że widm a każdego z tych świecących grzyb-

ków są specyficzne, swoiste, je m u w yłącznic właściwe tak dalece, że gdyby m ikroskopo- [ wo nie m ożna było pom iędzy dw om a g a tu n ­ kam i żadnćj dopatrzeć różnicy, to n a zasa­

dzie otrzym anego w idm a stanow czo o różnicy między własnościam i św iatła obu okazów w nosićby można.

(dok. ncist.).

J . N .

M E T E O R Y T Y

JAKO OGNIWA

W TWORZENIU ŚWIATÓW.

H istoryja m eteorów w bieżącem stuleciu stanow i ciekawy ustęp w dziejach nauki.

Aż do samego schyłku wieku osiem nastego, pomimo wielu podań i wieści lud o w y ch ,n ie w ierzono zgoła w spadek b ry ł kam iennych na ziemię; gdy w r. 1794: C hladni, znany [ z p rac swoich nad akustyką, w ykazał p ra w ­

dziwość tego zjaw iska i ogłosił tra k ta t o ka-

j

m ieniach na ziem ię spadających, w yw ołał tem powszechne szyderstw o, a jed en z k ry -

| tyków oświadczył, że czytając książkę C hla-

j

dniego doznał wrażenia takiego, jakg dyb y

| mu rzeczywiście kam ień z nieba spad ł na głowę. W krótce je d n a k potem, gdy Biot spraw dził na m iejscu wiadomość otrzym aną w P ary żu o deszczu kam ienistym pod A igle w departam encie O rn y w r. 1803 n ik t ju ż nie w ą tp ił o rzeczy wistości aerolitów . Zesta­

wiono wtedy w' jed n ę gru pę zarów no aero- lity, czyli m eteory rzeczyw iście na ziemię spadłe i gw iazdy spadające, czyli m eteory, k tó re tylko przez górne w arstw y naszćj at­

m osfery przebiegają, ale o pochodzeniu ich tw orzono najdziw aczniejsze dom ysły, aż dopiero S chiaparelli w roku 1886 zebrał te n a pozór bezładnie w przestrzeni światowej rozrzucone b ry ły w roje krążące po d ro ­ gach praw idłow ych i w ykazał stanowisko ich w system atyce światów. P oznano też i olbrzym ią obfitość tych drobiazgów n ie­

bieskich i zrozum iano, że przypada im ro ­ la doniosła w organizacyi św iata całego, a w szczególności zaczęto j e wiązać z po­

glądam i kosmogonicznemi, z historyją roz-

| woju b ry ł niebieskich. D om ysły te d atują ju ż od lat kilk un astu, a świeżo znakom ity

| pracow nik na polu analizy spektralnej,

; N orm an L ockyer, opierając się na bada-

j

niach widm m eteorów w zestaw ieniu z w i­

dm am i innych ciał niebieskich, doszedł w tym względzie do wniosków daleko się-

| gających i sform ułow ał je w stanow cze tw ierdzenia.

Z ap atry w an ia swe na udział m eteorów

w rozw oju światów przedstaw ił L ockyer

N r ^{1 .}

. 9

współcześnie tow arzystw u królew skiem u I w L ondynie i akadem ii nauk w P aryżu; za­

razem je d n a k w angielskiej „N aturę” o g ło ­ sił badania, na których o parł śmiałe nie­

w ątpliw ie swe wywody. Ze względu na oryginalność i doniosłość tych poglądów astrofizyka angielskiego, należy nam tu głó­

wną ich treść przytoczyć.

W szystkie ciała niebieskie, tw ierdzi L oc­

kyer, które własnem błyszczą światłem , są złożone z m eteorytów , albo też stanow ią masy par, które się rozw inęły w skutek cie­

pła, w ytw orzonego przy kondensacyi me­

teorów pod w pływ em siły ciężkości. W i­

dma w szystkich tych ciał zależą od ciepła, które się wywiązało przy uderzaniu owych m eteorytów , jakoteż od przestrzeni pustych, pozostających m iędzy m eteorytam i w ro­

jach : albo też, gdy m eteoryty są zagęszczo­

ne, od okresu, ja k i up ły n ął od zupełnego ich ulotnienia.

P rzy z n an ie ta k doniosłego znaczenia m e­

teorytom polega na n atu rze ich widma i na analogii jeg o do widm innych ciał niebie­

skich. L ockyer mianowicie poddał bada­

niu spektralnem u ułam ki aerolitów , czyli m eteorytów spadłych na ziemię, ogrzewa­

ją c j e do różnych tem p eratu r, bądź to pło­

mieniem lam pki B unsena, bądź też rozża­

rzając je silniej przy pomocy prądu elek­

trycznego w rurze, z której powietrze było usunięte. D la porów nania ro sp atrzy ł on też widmo różnych pierw iastków , przez rospalanie ich rów nież do tem p eratu r b a r­

dzo różnych.

Co do węgla, p rzekonał się, że w ydaje on dwa widm a, złożone ze smug żłobkow anych czyli kolum n (fluting, cannelure); różnica tych widm zależy od tem peratury,—w tem­

p eraturach wyższych systemy tych sm ug są bardziej złożone; w razie, gdy w ystępuje zw iązek w ęgla z wodorem, przybyw a je d n a jeszcze charakterystyczna sm uga.—Z m eta­

li zaś poddaw anych ogrzew aniu w pło ­ m ieniu B unsena, w najniższej tem p eratu ­ rze ukazuje się wyraźnie przedew szystkiem widmo m agnezu, złożone z kilku linij i ce­

chujące się rów nież sm ugą żłobkowaną;

widmo sodu tą drogą otrzym yw ane jest ju ż m niej św ietne.—W iadom o, że w widmach wielu m gławic, ja k również w widmach wielu św ietnych gw iazd oraz tak zw anych

gwiazd nowych, lin ije w odoru występują bardzo silnie, z tego w zględu należało zb a­

dać w arunki, pod jak iem i ustępują z widm a linije wodoru, oznaczone w widmie słone-

J

cznem głoskam i C i F ; otóż, gdy widmo w odoru rospatryw ane jest w tem p eratu rze najniższej, w ja k ie j jeszcze występować mo­

że, linija F zachow uje świetność swą długo jeszcze po zupełnem zniknięciu linii C.

D ośw iadczenia prow adzone z aerolitam i ogrzewanem i w płom ieniu tlenow odornym w ydały dziesięć lub dw anaście linij, należą­

cych do m agnezu, żelaza, sodu, litynu, po ta­

su i m anganu. In n y sposób badania polegał n a tem, że odłam ek m eteorytu umieszczano w środku ru ry poziomej i przepuszczano przez nią iskry elektryczne. P o zupełnem [ ulotnieniu m eteorytu spektroskop w ykazał J w ru rz e najpierw ej widmo wodoru, a sm u­

gi w ęgla dostrzegane były tylko p rzy p ad ­ kowo. Gdy następnie parę m eteorytu pod­

dano ogrzew aniu zapomocą lam pki Bunse- j na, umieszczonej poniżej ru ry poziomej, w y­

stąpiła linija m agnezu, do której przyłączy­

ły się i inne linije m etaliczne wraz ze sm u­

gam i węgla.

T a k przygotow any m atery jał dośw iad­

czalny posłużył do zestawienia go z widm a­

mi jasnych m eteorów, kom et, m gław ic i gwiazd. Co się tyczy jasn y ch m eteorów, ukazujących się w atm osferze ziem skiej, to obserwacyje dotąd zebrane w ykazały w ich widmach obecność linij magnezu, sodu, lity­

nu, potasu i sm ug żłobkowanych węgla; li- niją zieloną m agnezow ą w szczególności w ykazały obserw acyje K onkolego i H e r- schla. Z tego wolno wnieść, że tem peratu­

ra tych ciał, gdy się w atmosferze naszej rozżarzają, je s t wyższa, aniżeli płom ienia Bunsena.

G dy aerolity w rurze ulegają silnem u ogrzaniu, w ydają widmo węglowe. P o do ­ bne widmo okazują roje m eteoryczne, gdy przebiegają w pobliżu słońca, albo też ko­

mety w okolicach przysłonecznych swej drogi; przyczyny tego rozjaśnienia szukać należy w działaniach elektrycznych, zacho­

dzących między p arą kom etarną a słońcem.

R ospatrzenie widm, jak ie okazują komety, gdy są w punkcie przysłonecznym , uczy, że linije te są zupełnie zgodne z łinijam i, któ­

re przedstaw iają m eteoryty sztucznie ogrze-

10 W SZECH ŚW IA T. N r 1.

wane, ■ — znajdujem y tam m ianow icie linije sodu, linije żelaza w łaściw e niskim tem pe­

raturo m , linije m agnezu, m an g an u i n iek tó ­ re inne. Dwie słabe kom ety z ro k u 1866 i 1867 m iały widmo złożone z jed n ej tylko, zapew ne m agnezowej linii. W ogólności, jak ik o lw iek je s t stan kom ety i czy ru c h y jćj w ew nętrzne są szybsze czy tej w o lniej­

sze, wydają, one w idm a podobne do widm m eteoiytów rozżarzonych w ru rach .

S zerokie je d n a k sm ugi w ęglow e dostrze­

żono nietylko w jasnych m eteorach i kom e­

tach , ale okazują je także i gw iazdy zali­

czane do klasy I I I ; też same sm ugi d ostrze­

żono i w w idm ach n iek tó ry ch gw iazd „no­

w y ch”, a zw łaszcza w gw ieździe nowej O ryjona. D latego też pod pew nym w zg lę­

dem te ciała niebieskie zestaw iać można z m eteoram i i kom etam i. Różnica zaś po­

lega na tem, że gdy widm a tych ostatnich ciał u jaw niają jed y n ie tylko prom ieniow a­

nie, w gw iazdach, o których m owa obok prom ieniow ania znajdujem y i objaw y po ­ chłaniania: w ysyłane prom ienie zd rad zają obecność węgla, gdy linije ciemne czyli ab ­ sorpcyjne w yw oływ ane są głów nie przez p ary m agnezu i cynku. M ożna więc wnieść, że zjaw iska p ochłaniania pow stają w skutek obecności p ar rozżarzonych, otaczających odrębne czyli indyw idualne m eteory, k tó re w skutek uderzeń w zajem nych ro z g rza ły się do wysokiej tem peratury. Tego ro d zaju gw iazdy nie są przeto zbiorow iskam i pary, ja k nasze słońce, ale stanow ią jak b y chm u­

ry rospalonych głazów ; m am y tu praw do­

podobnie pierw szy stopień zagęszczania me- teorycznego.

D o gw iazd tój kategoryi należą dobrze znane gw iazdy a O ry jo n a i a H erkulesa.

G w iazda now a w O ryjonie, k tórą rówrnież tu zaliczyć wypada, nie okazyw ała ta k sil­

nych smug absorpcyjnych, j a k dw ie g w iaz­

dy powyższe; przypuścić m ożna, że zagęsz­

czanie w yw oływ ane przez d ziałanie siły ciężkości nie posunęło się tu tak daleko, żar głazów m eteorycznych nie został dop ro w a­

dzony do stopnia ta k wysokiego, by mógł zam askow ać prom ieniow anie przestrzeni m iędzy niem i pozostałych, a k tó re w yraźnie w ystępuje w kom etach.

W widm ach m gław ic w yróżniono dotąd ogółem siedem lin ij, z których trzy schodzą

się z linijam i wodoru; trzy inne z linijam i m agnezu, a pochodzenie siódmej je s t nie­

znane. N iekiedy w ystępuje je d n a tylko lin ija m agnezowa, najczęściej je d n a k to w a­

rzyszy jój lin ija F w odoru. Pozostałe li­

nije nie w ystępują w ogólności w jed n em widm ie, ale różne m gławice przedstaw iają niektóre z wym ienionych linij.

W idm a m gław ic okazują przeto analogi- ją do widm m eteorytów rozżarzanych w a t­

m osferze silnie rozrzedzonej; można rów ­ nież dostrzedz .podobieństwo tych widm do widm kom et z r 1866 i 1867, które p rz y ­ toczono wyżój. Skoro zaś dla w yjaśnienia objaw ów tych ostatnich ciał niebieskich od­

w ołujem y się do uderzenia m eteorytów , n a­

leży w b rak u lepszego tłum aczenia i tu tęż samą przyjąć przyczynę. Części składow e m eteorytów , a głównie oliw in, tłum aczą w zupełności objaw y widmowe, ja k ie nam p rzed staw iają jasn e m eteory, kom ety, m gła­

wice. Gazy w yw iązujące się z m eteorytów w pew nych okolicznościach dają widmo w odoru, w innych widmo węgla

O bok m gław ic staw ia wreszcie L ockyer pew ną g ru p ę gw iazd, m ianowicie gwiazdy o widm ach, składających się z szerokich li­

nij, których p rz y k ła d przedstaw ia gw iazda 152 katalog u S chjellerupa. Jak k o lw iek rostrząśnięcie n a tu ry tego w idm a p rz ed sta­

w ia w iele trudności, poznać można, że i za­

chodzące tu linije odpow iadają linijom me­

teorytów , jak ie się okazują po ogrzaniu ich do tem p eratu r wyższych. — W widm ach ty ch gw iazd szczególniej w yraźnie w ystę­

pu ją dwie linije szerokie, których poło-

j

żenie oznaczył Yogel; otóż w doświadcze­

niu jednem , gdy poddaw ano rozżarzaniu

j

m eteoryt bogaty w m angan, je d n a z linij tego m etalu w ystąpiła bardzo w yraźnie [ w tem p eratu rze płom ienia B unsena; można

| więc przypuścić, że lin ija ta, jed y n a z linij m etalicznych g ru p y żelaza, k tó ra je st w i­

dzialną w tem p eraturze B unsena, stanow i zaród jednój z dw u owych linij w widmie tych gwiazd. M ożnaby m niemać, że szero­

kie linije tych widm należą do wodoru, róż­

ne je d n a k w zględy skłaniają do zarzucenia tego domysłu. W iele szczegółów wym aga jeszcze dokładnego zbadania, L o ck y er są­

dzi wszakże, że różnice ja k ie zachodzą

! w w idm ach posiadających szerokie linije,

N r 1. W SZECHŚW IAT. 11 nie pochodzą od różnic chemicznych w bu­

dowie w ydających je ciał niebieskich, ale są następstw em różnic tem peratury.

W ogóle stosunek, ja k i zachodzi pom iędzy rozżarzoną pow ierzchnią m eteorytów a roz- dzielającem i je przestrzeniam i, stanow i przyczynę nadzw yczaj ważną rozmaitości ich widm. G dy p rzerw y między m eteory­

tam i są bardzo wielkie, gazy w odstępach tych zaw arte będą tak rzadkie, że nie wy­

dają widma jasnego; objaśnia to właśnie n atu rę m gław ic i gw iazd bez linii F . G dy przerw y nie są tak znaczne, gazy będą mniśj rozrzedzone i wydawać będą jasne linije, należą tu więc m gławice i gw iazdy 0 jasnój linii F . G dy p rzerw y są stosun­

kowo d ro b n e, a tem p eratu ra oddzielnych m eteorytów większa, ustępować będzie wi­

dmo gazów zaw artych w odstępach, a nato­

m iast obecność p a ry rozżarzonej około każ­

dego m eteorytu, ujaw ni się przez pochła­

nianie; będziem y w tedy m ieli widmo cią­

głe, w ydaw ane przez sameż m eteoryty, ale poprzerzynane smugami absorpcyjnem i, za­

leżą cemi od w pływ u p ar otaczających.

Ja k o ciekawe w yjaśnienie powyższych poglądów przytoczyć można gwiazdę nową z konstelacj i Ł abędzia, k tóra zabłysła w ro ­ ku 1876 i w rozw oju swoim przeszła wszy­

stkie stopnie tem peratury, ja k ie okazują gw iazdy o szerokich linij ach, kom ety i m gła­

wice. W okresie początkow ym główne jój linije odpow iadały linijom wodoru, m agne­

zu w niskiój tem peraturze i sodu. N astę­

pnie przyłączyły się linije m agnezu właści­

we wyższój tem peraturze i węgla. W epo­

ce najw yższój tem p eratu ry tźj gwiazdy, 8 G ru d n ia 1876 roku, linije obserwowane przez Y ogla w skazyw ały obecność wodoru, sodu, m agnezu, węgla, żelaza, m anganu 1 barytu, a gw iazda zdradzała w arunki po­

dobne, ja k w ielka kom eta 1882 r., gdy by ­ ła w punkcie przysłonecznym . Żelazo, ba- ry.t, węgiel i sód stopniowo znikały, nastę­

pnie i wodór, a w ostatniój fazie pozostała tylko linija m agnezu, ja k w kometach 1866 i 1867 r.

(dok. nast.).

S. K.

W S P R A W I E

K O N K U R S U P R Z Y R O D N I C Z E G O

ogłoszonego przez Akadomijij umiejętności,

z zapisu księdza Jakubowskiego.

W N -rze 24 r. z. W szechśw iata podaliśm y tekst konkursu przyrodniczego z zapisu ks.

Jakubow skiego w tem brzm ieniu, ja k on ogłoszony został na zeszłorocznem posiedze­

niu publicznem A kadem ii. Zaszła jed n ak wtedy pew na niedokładność, którą spieszy­

my tu sprostować.

S. p. ks. re k to r Jak u b o w sk i w zapisie swoim wskazał, że konkursy m ają być o g ła­

szane kolejno: z historyi kościoła, nauk przyrodniczych stosowanych i historyi pol- skiój. Co do pierwszego rodzaju k o n k u r­

sów zastrzegł, że opracow ania m ają być do­

stępne naw et dla ludu wiejskiego. W r. b.

przyszła kolej na konkurs przyrodniczy.

W ydział m atem atyczno-przyrodniczy A k a ­ demii uchw alił tem at, a sekretarz w ydziału, ś. p. prof. K uczyński, redagując ogłoszenie, przez pom yłkę owo zastrzeżenie legatary ju- sza, odnoszące się tylko do konkursów z za­

kresu historyi kościoła, pomieścił w tekście konkursu przyrodniczego. P ro stu ją c więc wzmiankowane powyżej nasze we W szech- świecie ogłoszenie, ponow nie podajem y ca- ły, popraw cy ju ż, tekst konkursu:

„Opisać na podstawie najnowszój lite ra­

tu ry i własnego dośw iadczenia sposoby su­

szenia owoców i warzyw, tak w przem yśle fabrycznym , ja k i dom ow ym ”.

A u to r powinien podać nietylko dokładne opisy i rysunki potrzebnych przyrządów ale także koszt ich spraw ienia lub też wy­

robienia w domu; pow inien wskazać, jak ie u atunki owoców i ja k ie z naszych w arzyw do tego się nadają, powinien podać koszty połączone z produkcyją i wykazać, w jakich w arunkach może się ona opłacać. W ogóle, praca konkursow a pow inna świadczyć, że au tor nie je st kom pilatorem ale rzeczą się fachowo zajm ował, zna w arunki i potrzeby krajow e.

T erm in do nadsyłania p rac ko n k u rso ­

12 W SZEC H ŚW IA T. N r 1.

wych naznacza się po koniec G ru d n ia 1888 j

roku.

N ag ro da rs. 600, k tó ra w danym razie rozłożoną być może na dw ie nag ro d y w k w o -

tach rs. 400 i rs. 200.

Kękopism p racy konkursow ej bez p o d p i­

su au to ra, pow inien, ja k zw ykle, zaopatrzo-

ny być godłem i dodana k o p erta tem samem godłem oznaczona, zapieczętow ana, zaw ie­

rająca w sobie nazw isko a u to ra i dokładny adres.

B .

Towarzystwo Ogrodnicze.

P o s i e d z e n i e o s i e m n a s t e K o m i s y i t e o - r y i o g r o d n i c t w a i n a u k p r z y r o d n i c z y c h p o m o c n i c z y c h odbyło sig d n ia 15 G rudnia 1887 roku, o godzinie 8 w ieczorem , w lokalu T o ­ w arzystw a, Chm ielna N r 14.

1. P ro to k u ł posiedzenia poprzedniego został od- I czy tan y i przy jęty .

2. Na w niosek przew odniczącego K om isyja p o ­ stanow iła p rzedstaw ić Z arządow i tow arz. dzieło | F. N ym ana: Conspectus F lorae E u ro p eae do n a b y ­ cia d la b ib lijo tek i tow. z funduszów n a te n cel przeznaczonych na ro k 1888.

3. N astępnie p. A. E jsm ond p rzed staw iał rezu l- j

ta ty swej w ycieczki botanicznej do puszczy B ia­

łowieskiej.

Z in icy jaty w y „ P a m ię tn ik a F izyjograticznego”

odbył p. A. E jsm ond w raz z p. K. D rym m erem i F r. Błońskim wycieczkę botaniczną do puszczy Białow ieskiej w lecie r. b. (połow a Lipca i począ­

te k Sierpnia). Zw iedził % całej p u szm y , bo część w schodnią, południow ą, zachodnią i środkow ą,—

pozostała niezw iedzona ty lk o część północna. Z bie­

r a ł ro ślin y w 54 różnych p u n k ta c h , a z zebranych gatunków okazuje się, że puszcza m a bo g atą ro ­ ślinność i, pomimo spóźnionej pory, liczba ze b ra ­ nych gatunków ro ślin kw iatow ych i zaro d n ik o ­ w ych w yższych w ynosi przeszło 650.— N ajobficiej reprezentow ane są: C om positae 76 g at., G ram ineae 62 g at., Papilionaceae 42 gat., U m belliferae 31 g at., L ab iatae 30, C yperaceae 26, R anunculaceae 24, P e r- sonatae 22, Rosaceae 20, O rchideae 18 gat. N aj­

bogatsze w g atu n k i z dziew ięciu zw iedzonych s t r a ­ ży są straże: Okolińska, H ojnow ska, Stołpow ska i Augustowska.

Z iglastych rośnie pięć gatunków ro ślin , z k tó ­ ry c h sosna i św ierk najpospolitsze, m ianow icie w południow ej i zachodniej części puszczy, cis zaś i jo d ła należą do rzadkości; cis rośnie tylko w s tra ­ ży L eśm iańskiej, w ostępie N ieznanow o, jo d ła zaś pod nazw ą „cisu białego” ro śn ie n a w ysepce po­

łożonej w śród bagien, w straży O kolińskiej, w m iej­

scowości zwanej Ciesanką.— Z liściastych drzew w puszczy rosną dwa gatunki dębu, grab, lipa, klon, jesion, osina, olsza, jabłoń, grusza, głóg, j a ­ rzęb in a, szakłak i k ru szy n a, k alin a i w iele g atu n ­ ków w ierzb. Z roślin zielnych, dw uliściennych, do ch arak tery zu jący ch puszczę należą: A ąuilegia vulgaris, A ctea spicata, T h alictru m aquilegifolium i Th. m inus, D en taria bulbifera, C ardam ine h ir- suta, D rosera anglica (w m iejscowości Głęboki kąt), G eranium sanguineum , G. silyaticum , T rifolium L u p in aster, Cytisus ratisbonensis, Orobus luteus, Or. laevigatus, Geum hispidum , C icuta yirosa var.

angustifolia, P im pinella m agna, H eracleum sibiri- cum, M y rrh is od o rata, Scabiosa inflexa, In u la sa- licina, J. h ir ta , C entaurea austriaca, Cirsium ca- nnm , A rn ica m ontana, H ieratiu m cymosum, Ade- n o p h o ra suaveolens, P ru n e lla grandiflora, Draco- cephalum R uyschianum , O riganum vulgare.

Jednoliścieniow e rośliny m ają w ielu przedstaw i­

cieli z rodziny tra w i storczyków . Z traw iasty ch w yróżniają się: L eersia oryzeides, Elym us euro- peus, H ierochloa australis, Melica nutans. Ze sto r­

czyków pospolitszem i w puszczy są: P la ta n th e ra bifolia, O rchis m aculata, C ypripedium calceolus, E p ip actis latifolia, C ephalanthera ru b ra ; do rzad ­ szych należą: H erm inium m onorchis, E pipogano- phyllus, G oodyera repens, M alaxis paludosa, Mi- crostylis m onophyllus. — Z innych jednoliścienio- wych zasługują n a w zmiankę: Gladiolus im briea- tus, S cheuchtzeria p alustris, C arex paludosa, Li- lium M artagon.

Zarodnikow ych naczyniow ych znalazł p. E . 19 ga­

tunków , a m ianow icie: 6 gat. E ąuisetum , 4 gat.

L ycopodium , 9 gat. F ilices.—Przem ów ienie swoje p. A. E jsm ond uzupełnił okazam i zebranych przez siebie roślin, sta ra n n ie zasuszonemi.

4. P. F r. Błoński, współtowarzysz p. E jsm onda w w ycieczce do puszczy B iałow ieskiej, zb ierał wy­

łącznie rośliny skrytokw iatow e, do grom ady g rz y ­ bów i m chów należące. Zakom unikow ał Komisyi re z u lta ty ze w spomnianej wycieczki. R ezultaty p rzed staw iają się ja k następuje: G rzybów zebrał lub zanotow ał p. B- 150 gatunków , porostów 51, mchów liściastych 107 i wątrobowców 26 g a tu n ­ ków. F lo ra grzybów prócz wielu rzadkości, ja k np. C lavaria p y x id ata, H ydnurn coralloides, H. au- ran tiacu m , T ram etes K alchbrenneri, T r. cinnaba- rin a, T r. rubescens, Polyporus viridans, P. um bel- latus, L eu rites variegata i t. d., zaw iera trz y no­

we g atunki, któ re p. Błoński nazw ał: Polyporus lithuanicus, P. sim ulans i X ylaria entom ophila (na jed n y m z gatunków rodzaju C arabus). Prócz tego godne są w spom nienia gatunki: D aedalea quercina i Polyporus roseus, których n ik t dotąd, o ile w ia­

domo p. B„ na drzew ach iglastych n ie obserwo­

wał, a k tó re w puszczy bardzo często na św ie r­

kach i sosnach gnijących spotykać się dają.

F lo r a lichenologiczna również je s t ciekawa, ja k ­

kolw iek niezbyt bogata. Do rzadszych należą: Ce-

tr a r ia sepincola, S ticta scrobiculata, Icm adophila

aeru g in o sa (z owocami), A brothallus p arm eliaru m ,

C elidium stictarum ; oraz następujące gatunki za-

N r 1. WSZECHŚW IAT. 13 sługują n a uwagę, ze względu, że znajdow ane by­

ły w stanie owocującym : E v ern ia p ru n a s tri, Sticta pulm onaria, P arm elia saxat.ilis, P. physodes. — P o ­ spolity gdzieindziej C hrobotńik reniferow y (Clado- nia rangiferina) w puszczy do rzadkości należy, a S ticta p ulm onaria wbrew zwyczajowi i św ierki, prócz drzew liściastych, obrasta.

F lora bryjologiezna prócz kilku rzadkości, oraz nadzw yczajnej obfitości form , praw ie nie odróżnia się od flory okolic W arszaw y (jeżeli weźm iem y pod uw agę ty lk o ł%ki i lasy, z k tó ry c h jed y n ie pusz­

cza się składa). Na w yszczególnienie zasługują:

H ypnum Som m erfeldtii, H. stram in eu m , Ii. com- m u tatu m (z owocami), H. incurvatum , B rachytbe- cium cam pestre, A n titric h ia cu rtip en d u la, Necke- r a p e n n a ta i com planata, F o n tin alis hypuoides, Meesea longiseta i tristic h a , U lota L udw igii, z po­

m iędzy k tó ry ch N eckera p en n ata i com planata znajdyw ał p. B. bardzo często na drzew ach ig la­

stych (św ierkach), co stanow i objaw niezwykły.

Z w ątrobow ców nak o n iec do osobliwszych nale­

żą: Ju n g erm an n ia b a rb a ta , Sphagnoccetis commu- nis, M astigobryum trilo b atu m , T richocolea toinen- tella, L ejeunia serpyllifolia, A neura p alm ata, Fe-

g a te lla conica.

Do spraw ozdania swego p. B łoński dołączył oka- zy grzybów , porostów, w ątrobow ców i mchów przez siebie zebranych i z wielką starannością zasuszo­

nych i uporządkow anych. Okazy niektóre odzna­

czały się ro zm iaram i niezw ykłemi.

Spraw ozdaniem p. Ejsm onda i Błońskiego zain­

teresow ali się szczególniej botanicy, pp. A lesandro- wicz, F . B erdan i inni, którzy przyjm ow ali udział w dyskusyi, ja k a się w yw iązała przy okazywaniu rzadszych okazów.

N a tem posiedzenie ukończone zostało.

KROMKA NAUKOWA.

METEOROLOGIJA.

— Ilość deszczu na całej ziemi. N a podstaw ie k a r ­ ty deszczów sporządzonej przez E lijasza Loomis sta­

ra się Jo h n M urray oznaczyć ogólną ilość wody, spa­

dającej z deszczem n a całej ziemi. Przecięciowa w ysokość roczna opadu deszczowego na lądach sta­

łych w ynosi 970 mm, a ilość wody spadająca rocznie 111,800 hi3. N ajbogatszym w deszcz lądem je st A m eryka p łd. (1670 mm), dalej idą: A fryka (825 mm), A m eryka płn. (730 mm), E u ro p a (615 mm), Azyja (555 mm), A u stralija (520 mm). Co do szerokości gieo- graficznej, to najw iększą ilość opadu znajdujem y w pasie między 10° szer. p łn. a 20° szer. p łd ., a dalej m iędzy 40° a 60° szer. płd. Od bieguna płn. aż do 60° szer. płn. ilość opadu wynosi 340—370 mm, po-

czem między 60° a 50° znajdujem y nagły przyrost do 550 mm, a w szerokościach m niejszych obfitość deszczu staje się coraz w iększą aż do 10° szer. płd.

Ilość wody, jaka spływa do oceanów, ocenia au to r n a 24 600 m3, a niem niej nad 87100 m3 przechodzi bespośrednio przez ulatnianie do pow ietrza. L iczby te oczywiście uw ażać m ożna za słabe jed y n ie p rz y ­ bliżenie, przedstaw iają jed n ak pewne znaczenie jak o pierw sza próba ocenienia tych stosunków. (N atur- forscher).

S. K.

CHEM1JA.

— Badania kryjoskopowe. Od daw na już p. Ra- oult b ada kw estyją w pływu rozm aitych substancyj rospuszczonych na obniżenie stopnia zam arzania wody i innych rospuszczalników, a zdobyte spostrze­

żenia doprow adziły go do wygłoszenia praw a, że iloczyn z obniżenia tem peratury, w ywołanego przez 1 g danej substancyi (na 100 g rospuszczalnika), przez ciężar cząsteczkow y tej samej substancyi, jest jednakow y dla w szystkich ciał. Iloczyn ten nazw ał p. R. „cząsteczkowem obniżeniem punktu krzepnię­

cia”. Praw em tem oczywiście m ożna się p o siłko­

wać d la obliczenia ciężaru cząsteczkowego ciał n ie ­ lotnych, oznaczając obniżenie te m p e ra tu ry z a m a r­

zania, wywołane przez rospuszczenie określonej ilości badanego związku. Podobne oznaczenie p rze­

prow adził p. R aoult dla wodnego rostw oru kw asu gronowego, k tó ry stanow i optycznie bierną odm ia­

nę kw asu winnego, pow stającą przez zmięszanie rów now ażnych ilości kwasów praw ow innego i le- wowinnego. Chodziło w ty m razie o rosstrzygnięcie p y tan ia, czy kwas gronowy (C8 Hla 0 12 -f- 2 II2 0 ) istn ieje jak o ta k i w rostw orze, czy też przy rospu- szczaniu rozkłada się całkow icie n a kwas praw o i lew ow inny lC4 HG Oe). W ty m ostatnim w ypadku kwas gronow y pow inienby spowodować zupełnie t a ­ kież samo obniżenie p u n k tu krzepnięcia, ja k rów na mu ilość kwasu w innego; w pierw szym zaś wypad- I ku obniżenie d la kw asu gronowego pow innoby być dw a razy mniejsze. D oświadczenia w ykazały, że w rostw orze roscieńczonym nastąpił całkow ity ros- k ład kwasu gronowego, natom iast w stężonym pe­

w na część kwasu gronowego pozostała nierozłożoną.

U łam ek te n wynosi jed n ak w rostw orze praw ie na-

! syconym tylko 6°/0. (Ztsch. f. phys. Chemie).

Al. FI.

K a le n d a rz y k astro n o m iczn y

n a S t y c z e ń .

N iebo zimowe ozdobione je s t najpigkniejszem i gw iazdozbioram i i najśw ietniejszem i gw iazdam i.

Przedew szystkiem w godzinach w ieczornych na

południo-w schodzie błyszczy w spaniały Syryjng?

14 W SZECH ŚW IA T. N r 1.

w gw iazdozbiorze Psa W ielk ieg o , najjaśniejsza z gw iazd stały ch . Je stto w łaściw ie gw iazda po­

dw ójna, tow arzysz jej je d n a k , pom im o olbrzym iej w ielkości (m asa Syryjusza przechodzi 13,8, m asa jeg o tow arzysza 6,7 ra z y m asę słońca) je s t gw iaz­

dą bladą, ledwie 9 w ielkości, zatem oku n ieu zb ro ­ jonem u niedostępną, — św ieci 5CCO razy słabiej aniżeli sam Syryjusz. P rzew id zian y przez Bessla w roku 1844 z pow odu pew nych nieregularności w ruchu w łasnym Syryjusza, tow arzysz jeg o do­

strzeżony został d o p iero w r. 1862, Ś red n ia odle­

żą w W oźnicy, 2 drugiej Perseusz ze sły n n ą gwiaz­

d ą zm ienną A lgolem ([3 Perseusza). Poniżej ku w schodowi B liźnięta z K astorem i Polluksem , a ni­

żej jeszcze Pies m ały z Procyjouem .

N ad poziom em w schodnim znajdujem y Lwa z R egulusem , a nieco w yżej R aka; na półuoco- w scbodzie N iedźw iedzicę W ielką rów nież w po­

bliżu poziomu. Na północy Smok rozw ija swe sploty poniżej N iedźw iedzicy m ałej, a nieco dalej zachodzi L ira z W egą. N a północo - zachodzie zm ierza ku poziomowi L a lę d ź na k rań ęu drogi

K arta nieba na m iesiąc Styczeń.

głośó obu tych gw iazd w yrów nyw a 37 ra z y wzię­

tej odległości ziemi od Błońca, a czas ich obie­

gu około wspólnego śro d k a ciężkości wynosi 49 lat.

Powyżej Psa W ielkiego rosciąga się rozległy O ryjon z dw iem a gw iazdam i pierw szej w ielkości, R igel i Beteigeza; tr z y gw iazdy stanow iące pas O ryjona noszą też nazwę laski Jakóba. W są- siedztw ie^O ryjona błyszczy B yk z A ldebaranem i z P lejadam i.

Tuż w pobliżu zenitu z jednej stro n y św ieci Ko-

m lecznej, która powyżej niego przechodzi przez K asyjopeę i sunie dalej ku południo-wschodowi.

Na zachodzie zniża Big czworobok Pegaza, za k tó ry m idzie A ndrom eda, gdy n a południo-zacho- dzie w idzim y W ieloryba i B arana, na południu zaś rzekę E ry d a n .

Z w ielkich p la n e t jed en ty lk o S atu rn w godzi­

nach w ieczornych podw yższa św ietność nieba. W e­

nus je s t teraz gw iazdą po ran n ą, M ars wschodzi

koło północy, a Jow isz znacznie później, ja k to

w skazuje następ n a tabela: