• Nie Znaleziono Wyników

"Poeta-malarz. Studium o Stanisławie Wyspiańskim", Tadeusz Makowiecki, Warszawa 1969, Państwowy Instytut Wydawniczy, ss. 290, 2 nlb. + 5 wklejek ilustr. : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Poeta-malarz. Studium o Stanisławie Wyspiańskim", Tadeusz Makowiecki, Warszawa 1969, Państwowy Instytut Wydawniczy, ss. 290, 2 nlb. + 5 wklejek ilustr. : [recenzja]"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

Hanna Filipkowska

"Poeta-malarz. Studium o Stanisławie

Wyspiańskim", Tadeusz Makowiecki,

Warszawa 1969, Państwowy Instytut

Wydawniczy, ss. 290, 2 nlb. + 5

wklejek ilustr. : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 63/2, 338-342

(2)

T a d e u s z M a k o w i e c k i , P O E T A - M A L A R Z . S T U D I U M O S T A N IS Ł A W IE W Y S P IA Ń S K IM . ( W a r s z a w a ) 1969. P a ń s t w o w y I n s t y t u t W y d a w n ic z y , ss. 290, 2 n lb . + 5 w k l e je k i lu s tr .

K s ią ż k a T a d e u s z a M a k o w ie c k ie g o w c h w i li u k a z a n i a s ię w r. 1935 z o s ta ła w y s o k o o c e n io n a , c z e g o w y r a z e m b y ł a p r z y z n a n a z a n i ą w r o k p ó ź n ie j p r z e z P A U n a g r o d a im . P . B a r c z e w s k ie g o . S t u d i u m P o e ta - m a la r z , o p a r t e n a a n a l i z i e z a ło ż e ń a r ty s ty c z n y c h tw ó r c z o ś c i a u t o r a W esela , o d e g r a ło w d w u d z i e s to l e c i u m i ę d z y w o j e n n y m i s t o t n ą r o lę w p r o c e s ie u w a l ­ n i a n i a r e c e p c j i d z ie ła W y s p ia ń s k ie g o o d f r a z e o lo g ii p a tr i o t y c z n o - w i e s z c z o - n a r o d o w e j. N a t y m j e d n a k r o l a p r a c y M a k o w ie c k ie g o s ię n ie k o ń c z y . W y k r a c z a j ą c d a le k o p o z a z a d e k la r o w a n e w e w s tę p i e z o b o w ią z a n ie — „ P o z n a n ie s t o s u n k ó w m ię d z y m a l a r s k ą a p o e ty c k ą d z ia ł a l n o ś c ią W y s p ia ń s k ie g o ” (s. 6) — d a ła o n a f r a p u j ą c ą i p o z n a w c z o p ł o d n ą s y n te z ę , k t ó r e j n i e d o r ó w n a ł a ż a d n a c h y b a z p ó ź n ie js z y c h . N ic t e ż d z iw n e g o , ż e k s i ą ż k a s t a ł a s ię n ie o d z o w n ą l e k t u r ą d l a k a ż d e g o , k o g o i n t e r e s u j e f e n o m e n W y ­ s p ia ń s k ie g o , l e k t u r ą t r u d n o j e d n a k d o s t ę p n ą , n ie lic z n e e g z e m p l a r z e z a c h o w a ły s ię b o w ie m t y lk o w w ię k s z y c h b ib li o t e k a c h n a u k o w y c h . N a u z n a n i e z a s łu g u je w ię c i n i c j a t y w a P a ń s t w o w e g o I n s t y t u t u W y d a w n ic z e g o , k t ó r y w z n o w i ł P o e tę - m a la r z a z o k a z ji o b c h o d ó w s t u l e c i a u r o d z in W y s p ia ń s k ie g o . D z ie ło M a k o w ie c k ie g o j e s t n a d a l a k t u a l n e i w s p ó łc z e s n e , z a r ó w n o z e w z g lę d u n a w y b ó r p r o b l e m a t y k i j a k i s p o s ó b j e j r o z w i ą z a n i a . W ś r ó d o g r o m n e j lic z b y p r a c p o ś w ię c o n y c h tw ó r c z o ś c i n a jw y b it n i e j s z e g o d r a m a t u r g a o k r e s u M ło d e j P o ls k i w y ­ r ó ż n ia s ię o n o z n a jo m o ś c ią i m a l a r s t w a , i l i t e r a t u r y , p r z y g o to w a n i e m t e o r e ty c z n y m i e r u d y c j ą a u to r a . N a p i s a n e j a k o r o z p r a w a h a b i l i t a c y j n a , o g n i s k u j e d w a k i e r u n k i b a d a ń m ło d e g o , tr z y d z ie s t o p i ę c i o le t n ie g o w ó w c z a s u c z o n e g o . M a k o w ie c k i d o k t o r y ­ z o w a ł s ię j a k o a b s o l w e n t U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k ie g o w z a k r e s i e p o lo n is ty k i, a le je g o z a m i ło w a n i a h i s t o r y c z n o l it e r a c k ie ł ą c z y ł y s ię z z a i n t e r e s o w a n i a m i d la h i s t o r ii s z tu k i, co p o t w i e r d z a s z e r e g s t u d i ó w z te g o z a k r e s u p o p r z e d z a j ą c y c h P o e tę - m a la r za . K s ią ż k a j e s t n a p i s a n a ję z y k i e m z r o z u m ia ł y m d l a s z e r o k ie g o k r ę g u c z y t e l n i ­ k ó w . A u t o r r z a d k o o d w o ł u j e s ię d o n a u k o w e j te r m in o lo g ii, n i e t r z y m a s ię t e ż z a s a d i k r y t e r i ó w ż a d n e j z i s t n ie j ą c y c h s z k ó ł c z y k i e r u n k ó w b a d a w c z y c h . P o s łu g u j e s ię p r z e d e w s z y s tk im o p is a m i u tw o r ó w , u n i k a o c e n i s t a w i a n y c h a p r i o r i u o g ó ln ie ń . ! D e c y d u je to w p e w n e j m ie r z e o w a d a c h i z a l e t a c h je g o p r a c y , a c z k o lw ie k t e d r u g i e j m a j ą z n a k o m i tą p r z e w a g ę . W a r to ś ć k s i ą ż k i P o e t a - m a l a r z j e s t b o w ie m o k r e ś l o n a p r z e d e w s z y s tk im p r z e z w r a ż liw o ś ć e s t e t y c z n ą b a d a c z a , c h r o n i ą c ą o d u p r o s z c z e ń o s tr o ż n o ś ć w f o r m u ło w a n i u s ą d ó w i d o s k o n a ł ą z n a jo m o ś ć p r z e d m i o t u b a d a ń : m a ­ l a r s k ic h i p o e ty c k ic h d z ie ł W y s p ia ń s k ie g o , n a k t ó r y c h M a k o w ie c k i k o n c e n t r u j e u w a g ę n ie u l e g a j ą c p o k u s ie p r z y ta c z a n ia w ą t p li w y c h h ip o te z p s y c h o lo g ic z n y c h . K o n f r o n t a c j e o p is ó w p o s z c z e g ó ln y c h d z ie ł (lu b ic h g r u p ) m a l a r s k i c h i l i t e ­ r a c k i c h u k a z u j ą d y n a m i k ę r o z w o j u k o n c e p c ji i d e o w o - a r t y s t y c z n y c h W y s p ia ń s k ie g o p r z e d e w s z y s tk im j a k o t w ó r c y t e a t r u . J u ż b o w ie m s a m o z a ło ż e n ie , że n ie t y lk o z w ią z k i m ię d z y m a l a r s t w e m i p o e z j ą t w ó r c y W e s e la b ę d ą r o z p a t r y w a n e , a le r ó w n i e ż „ s to s u n e k m a l a r s k i c h d z ie ł W y s p ia ń s k ie g o d o c u d z y c h d z ie ł p o e ty c k i c h i o d w r o t n i e : s t o s u n e k p o e ty c k ic h u t w o r ó w W y s p ia ń s k ie g o d o o b c y c h d z ie ł m a l a r s k i c h ” (s. 25), s y g n a l iz u j e r o z le g ło ś ć p o d e jm o w a n e j p r o b l e m a t y k i . N a j w i ę k s z e b o g a c tw o d o k u m e n ­ ta c j i w ty m z a k r e s i e p r z y n o s z ą r o z d z i a ł y : I l u s tr a c je i in t e r p r e t a c j e, W s p ó łz a l e ż n o ś ć p o e z j i i m a l a r s t w a , Z w i ą z e k k o m p o z y c j i s c e n i c z n y c h ze s z t u k ą o b c ą o r a z Z w i ą z k i z M a t e j k ą i M a l c z e w s k im . M a t e r i a ł t u p r z e d s t a w i o n y u w y d a t n i a c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a a u t o r a N o c y l i s t o p a d o w e j p o w t a r z a ln o ś ć t e m a t ó w i m o ty w ó w . P o z w a l a u s t a li ć ic h ź r ó d ła , u c h w y c ić m o m e n t w k r a c z a n i a d o u t w o r ó w o r a z p r z e ś le d z ić p r o c e s s t o p n i o ­

(3)

w e g o p r z e s u w a n i a s ię w y ł ą c z n ie w s t r e f ę tw ó r c z o ś c i t e a t r a l n e j b ą d ź m a l a r s k i e j . K s ią ż k a M a k o w ie c k ie g o d a j e r ó w n i e ż p e łn e u ję c ie f u n k c j i s z t u k i ( z a r ó w n o m a ­ l a r s t w a j a k i r z e ź b y ) w k o m p o z y c ji ś w i a t a p r z e d s t a w i o n e g o d r a m a tó w W y s p ia ń s k ie g o . N a m a r g i n e s i e d o d a je a u t o r u w a g i o r o l i m u z y k i r o z w i n ię te p ó ź n ie j w w y d a n e j p o ­ ś m i e r t n i e p r a c y M u z y k a w tw ó r c z o ś c i W y s p ia ń s k i e g o (1955). M a k o w ie c k i w y r ó ż n i a c z te r y z a s a d n ic z e t y p y z w ią z k ó w m ię d z y o b r a z a m i s c e ­ n i c z n y m i W y s p ia ń s k ie g o a d z ie ła m i p l a s ty c z n y m i i n n y c h a r t y s t ó w : c a ł k o w i t e p o d ­ p o r z ą d k o w a n i e s c e n y d r a m a t y c z n e j t r e ś c i i k o m p o z y c ji c u d z e g o o b r a z u , k t ó r y s c e n a t a „ i n t e r p r e t u j e i i l u s t r u j e ” ; „ o ż y w ie n ie ” i w p r o w a d z e n i e d o w ł a s n e j tw ó r c z o ś c i c u d z y c h r z e ź b lu b f r a g m e n t ó w o b r a z ó w , „ a b y z p e w n e g o p u n k t u o ś w ie tlić i i n t e r p r e ­ t o w a ć s c e n ę w ł a s n ą , p o s t a c i w ł a s n e ” (s. 9 7 ); u p o d o b n i e n i a k o m p o z y c y jn o - f o r m a ln e , w k t ó r y c h a u t o r p r z y w o ł u j e p e w n e d z ie ło s z tu k i, a b y p o s łu ż y ć s ię n i m j a k o w s k a ­ z ó w k ą i n s c e n i z a c y jn ą ; t y p c z w a r t y j e s t a n a lo g ic z n y d o p o p r z e d n ie g o , z t y m ty lk o , ż e u p o d o b n i e n i a k o m p o z y c y j n o - f o r m a ln e n i e z o s ta ły z a s y g n a liz o w a n e w u w a g a c h i n s c e n i z a c y jn y c h i c z ę s to b y w a ł y n i e ś w i a d o m i e l u b n a p ó ł ś w ia d o m ie w p r o w a d z o n e p r z e z d r a m a t u r g a . W y m ie n io n y m ty p o m z w ią z k ó w p o ś w ię c a M a k o w ie c k i w ie le u w a g i. T r o p i ś la d y d z ie ł s z t u k i p o ls k ie j i e u r o p e j s k i e j w s c e n ic z n y c h w i z ja c h W y s p ia ń s k ie g o . N a j ­ c e n n i e j s z e s ą t e p a r t i e p r a c y , w k t ó r y c h b a d a c z m ó w i o n a jo g ó l n i e j s z y c h s u g e s tia c h w y n i k a ją c y c h z u p o d o b a ń a r ty s ty c z n y c h e p o k i l u b p o p r z e s t a je n a w s k a z a n i u s w o ­ b o d n e g o w y k o r z y s t y w a n ia w t w ó r c z o ś c i s c e n ic z n e j z n a n y c h w m a l a r s t w i e k i e ­ r u n k ó w i s t y l ó w o r a z z a s a d k o m p o z y c ji k o l o r y s t y c z n y c h i f i g u r a l n y c h . A le i p r ó b y u k o n k r e t n i e n i a , o d n a le z i e n ia je d n o s tk o w e g o o d p o w i e d n ik a d l a o g ó ln e j w i z ji p o ­ e ty c k ie g o t e k s tu , o d z n a c z a j ą s ię d u ż ą t r a f n o ś c i ą . S p o r a d y c z n ie ty lk o o b ie k ty w iz m i u m i a r z a w o d z i w y t r a w n e g o z n a w c ę p r z e d m io t u *. D o t a k i c h m o m e n t ó w n a le ż y p r ó b a w y t ł u m a c z e n ia p o z y M e l e a g r a w k o ń c o w e j s c e n ie p o ś c ig u z a A t a l a n t ą — i n t e n c j ą W y s p ia ń s k ie g o p r z e d s t a w i e n i a b o h a t e r a w p o z y c ji j e d n e j z r z e ź b e g in e j - s k ic h . P o m i j a t u M a k o w ie c k i z a w a r t e w te k ś c i e d r a m a t u p r z e s ł a n k i o k r e ś l a j ą c e z a c h o w a n ie p o s ta c i. O m a w i a j ą c s p r a w ę g e n e ty c z n e g o z w i ą z k u w i z ji ło d z i M i c k ie ­ w ic z a w L egio nie z o b r a z a m i D e l a c r o ix i G e r i c a u lt a , p r z e o c z y ł f a k t , że m o ty w ło d z i b y ł j e d n y m z n a jc z ę ś c ie j p o j a w i a j ą c y c h s ię w s z tu c e i l i t e r a t u r z e M ło d e j P o ls k i a r c h e ty p ó w . N ie d o s t a t e c z n e u w z g l ę d n i e n i e s z e rs z e g o t ła ó w c z e s n e j s z tu k i p o ls k ie j n ie t y lk o w t y m w y p a d k u z a w a ż y ło n a t r a f n o ś c i s ą d u M a k o w ie c k ie g o . I t a k n p . p o d j ę t y p r z e z n ie g o p r o b l e m p o k r e w i e ń s t w a tw ó r c z o ś c i a u t o r a W e s e la z m a ­ l a r s t w e m M a lc z e w s k ie g o z o s ta ł b a r d z i e j p r z e k o n y w a j ą c o p r z e d s t a w i o n y w k s ią ż c e K a z i m i e r z a W y k i T h a n a to s i Polska. W z n a c z n ie p e łn i e js z y s p o s ó b o ś w ie t li ł b a d a c z z w ią z k i m ię d z y tw ó r c ą Z y g m u n t a A u g u s ta a M a te jk ą . W y c h o d z i t u M a k o w ie c k i p o z a p r o b l e m a t y k ę o d d z ia ł y w a n i a m is tr z a n a u c z n i a w w a r s z ta t o w y c h t a j n i k a c h m a l a r s t w a . P o k a z u je p r z e d e w s z y s tk i m z w ią z k i id e o w e ł ą c z ą c e o b u tw ó r c ó w , z n a c z e n i e „ k o m p le k s u M a t e j k i ” w p r o c e s ie k s z t a ł t o w a n i a s ię p o g l ą d ó w W y s p ia ń s k ie g o n a z a d a n ia s z t u k i n a r o d o w e j o r a z r o ­ m a n t y c z n e j k o n c e p c ji a r t y s t y . D o m in u ją c e w k s ią ż c e d ą ż e n ie d o u j ę c i a o b r a z u s c e n ic z n e g o i m a l a r s k i e g o w t y c h s a m y c h k a te g o r ia c h o p is u , p r ó b y o d s z u k a n i a p o d o b i e ń s tw a n ie ty lk o w z a k r e s i e te m a tó w i m o ty w ó w , a le r ó w n i e ż ś r o d k ó w w y r a z u — p r o w a d z ą d o p e w n y c h n i e ­ p o r o z u m ie ń w r o z d z i a ł a c h p o ś w ię c o n y c h z w ią z k o m m ię d z y tw ó r c z o ś c ią m a l a r s k ą

1 W s p r a w i e z w i ą z k u s c e n y u c z ty w D a n ie lu z o b r a z e m V e r o n e s e ’a p o le m iz o w a ł z M a k o w ie c k im J . D ü r r (W y s p ia ń s k i w m r o k u n o w y c h niep o r o zu m ień . O m o n o ­ grafii T a d e u sza M a k o w ie c k i e g o . „ R u c h L i t e r a c k i ” 1936, n r 4).

(4)

a d r a m a t u r g i c z n ą o r a z p o e ty c k ą s a m e g o W y s p ia ń s k ie g o . I c h w y r a z e m j e s t i n t e r ­ p r e t a c j a L e g e n d y j a k o u t w o r u w y r a s t a j ą c e g o w y łą c z n ie z k r ę g u m a l a r s k i e j w y ­ o b r a ź n i a u to r a . P o s z u k i w a n i e w d r a m a c i e o d p o w ie d n ik ó w d l a k w i a to w y c h m o ty ­ w ó w p o lic h r o m ii f r a n c i s z k a ń s k ie j i f a n ta s t y c z n y c h w i z ji S e z a m u i M o c z a ru s p r a w iło , iż w y m k n ę ła s ię s p o s tr z e g a w c z o ś c i b a d a c z a m it y c z n o - f o l k lo r y s ty c z n a s t r u k t u r a te g o d r a m a t u o r a z f a k t p o j a w i e n i a s ię t u b o d a jż e p o r a z p i e r w s z y p r o b l e m a t y k i n a r o ­ d o w e j w u j ę c i u c h a r a k te r y s t y c z n y m d l a p ó ź n ie js z e j tw ó r c z o ś c i W y s p ia ń s k ie g o . M o ż n a b y u z n a ć , iż z a g a d n ie n i a t e w y k r a c z a ły p o z a z a k r e s p r a c y p o ś w ię c o n e j z w ią z k o m p o e z ji i m a l a r s t w a i j a k o t a k i e z o s ta ły ś w ia d o m ie p r z e z a u t o r a p o m in ię te . M it j e d n a k ż e p o j a w i a s ię w t y m o k r e s ie w o b u d z ie d z in a c h tw ó r c z o ś c i W y s p ia ń s k ie g o . A r c h e t y p i c z n y c y k l w w i t r a ż a c h f r a n c i s z k a ń s k ic h : z ie m i, p o w i e tr z a , o g n ia i w o d y , z o s t a ł p o w tó r z o n y w i n n e j p o s t a c i w w i t r a ż a c h w a w e ls k i c h i m ó g łb y s ię s ta ć k l u ­ c z e m d o a n a l i z y n ie t y lk o L e g e n d y , a le r ó w n i e ż i h is to r io z o f ii r a p s o d ó w . B r a k t a k i e j i n t e r p r e t a c j i n ie z n a j d u j e u s p r a w i e d l i w i e n i a w z a ło ż e n ia c h k s ią ż k i, j e s t o n r a c z e j w y n i k i e m n ie o b e c n o ś c i w s t u d i u m M a k o w ie c k ie g o p e w n y c h p o p u l a r n y c h o b e c n ie k a t e g o r i i i n te r p r e t a c y j n y c h . Z ja w i s k a , k t ó r e d z is ie js z y b a d a c z c h a r a k t e r y z u j e t e r m i ­ n a m i : m it i s y n k r e t y z m c z a s o w y c z y k u l tu r o w y , w y m y k a j ą s ię j ę z y k o w i k s ią ż k i

P o e ta -m a la r z . N a t y m w ię k s z y p o d z iw z a s łu g u j e f a k t, iż a u t o r d o c ie r a d o w ie lu p r o b l e m ó w f u n d a m e n t a l n y c h d l a w s p ó łc z e s n e g o n a m r o z u m i e n i a tw ó r c z o ś c i W y ­ s p ia ń s k ie g o , p o p r z e z w i e lo k r o t n e r o z p a t r y w a n i e t y c h s a m y c h z a g a d n ie ń z r ó ż n y c h p u n k t ó w w id z e n ia . P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć w s z e c h s tr o n n e o m ó w ie n ie f u n k c j i s z tu k i w d r a m a t a c h A k r o p o li s c z y Z y g m u n t A ugust. P e w n ą c z ę ść d z ie ł W y s p ia ń s k ie g o , z a r ó w n o m a l a r s k i c h j a k i l it e r a c k ic h , o k r e ś la M a k o w ie c k i m ia n e m „ il u s t r a c j a i i n t e r p r e t a c j a ” . Z a lic z a d o t e j k a t e g o r i i i r y s u n k i d o u tw o r ó w l it e r a c k ic h (n p . i l u s t r a c j e d o b a l l a d G o e th e g o c z y I l i a d y), i n i e k t ó r e d r a m a t y . S ą to je g o z d a n i e m u t w o r y , w k t ó r y c h W y s p ia ń s k i „ p o d d a w a ł s w o je d z ie ło n i e ty lk o f o r m ie k o m p o z y c y jn e j c u d z e g o o b r a z u [...], a l e i je g o t r e ś c i u c z u c io w e j i p o j ę c i o w e j ” (s. 35). M a k o w ie c k i w y m i e n i a w ś r ó d n i c h m ło d z ie ń c z e p r ó b y , j a k

B a t o r y p o d P s k o w e m c z y K r ó l o w a K o r o n y P olsk iej, a t a k ż e p ó ź n ie js z e d z ie ła :

A k r o p o li s i Z y g m u n t a A u gu sta . N ie w a r t o k r u s z y ć k o p ii o i n t e r p r e t a c j ę n a j w c z e ś ­ n ie j s z e j w p r a w k i B a to r y p o d P s k o w e m , a le ż a d e n z d o j r z a ły c h d r a m a t ó w n ie d a s ię t e j d e f in i c j i p o d p o r z ą d k o w a ć . J u ż K r ó l o w a K o r o n y P o ls k i e j n ie j e s t a n i i l u ­ s t r a c j ą d r a m a ty c z n ą o b r a z u M a te jk i, a n i p o e ty c k im o d t w o r z e n i e m w i t r a ż u W y ­ s p ia ń s k ie g o , le c z , j a k z a u w a ż y ł K r id l, r ó w n o le g łą d o m a l a r s k i e j p r ó b ą u j ę c i a te g o s a m e g o t e m a t u w i n n e j d z ie d z in ie s z t u k i 2. S c e n y A k r o p o li s r ó w n i e ż n i e „ i l u s t r u j ą ” g o b e lin ó w t r o j a ń s k i c h c z y b i b li j n y c h , a Z y g m u n t A u g u s t m a l a r s t w a h is to r y c z n e g o . T a k a i n t e r p r e t a c j a n ie w y s ta r c z a t a k ż e i s a m e m u M a k o w ie c k ie m u . P o w r a c a d o ty c h u tw o r ó w w d a ls z y c h p a r t i a c h k s i ą ż k i : w z n a k o m i ty m r o z d z ia le K o m p o z y c j e t e a tr a ln e (k tó r e g o w a r t o ś ć o b n iż a t y lk o p o m in ię c ie w a n a l i z i e p r a p r e m i e r y B o ­ l e s ła w a Śm iałego) o r a z w r o z d z ia le W i d m o w o ś ć i rea lizm . W t y m o s t a t n i m n a p o d s t a w i e a n a l i z y ś w ia t a p r z e d s t a w i o n e g o w d r a m a t a c h d a je b a d a c z c h a r a k t e r y s t y k ę z a s a d n ic z y c h c e c h tw ó r c z o ś c i a u t o r a W es ela: „ W r e z u l ta c ie w id z im y , ż e W y s p ia ń s k i u n i k a t r z e c h r z e c z y w s w e j tw ó r c z o ś c i a r t y s t y c z n e j : p r z e d e w s z y s tk i m i s t a le s z a b lo n u , s c h e m a tu , k o n w e n c j o n a li z m u , f a ł ­ s z u ją c e g o i z n ie k s z ta ł c a j ą c e g o p r a w d ę r z e c z y w is to ś c i. P o w t ó r e — f ik c ji, z m y ś le n ia , p r z y ty m u n i k a f i k c j i i m i t u j ą c e j r z e c z y w is to ś ć , p o d r a b i a j ą c e j ją , a w ię c z n ó w z n i e ­ k s z t a ł c a j ą c e j p r a w d ę . N a t o m i a s t n ie u n i k a f i k c j i w y r a ź n i e f a n t a s t y c z n e j , n a le ż ą c e j

2 M . K r i d l , Teoria i k r y t y k a li teratu ry. „ R o c z n ik L i t e r a c k i ” 1935 (1936), s. 280— 284.

(5)

i p r z e k a z a n e j p r z e z ś w i a t s z t u k i c z y m it u . W r e s z c ie u n i k a lu b r a c z e j n i e c h ę t n i e s i ę p o d d a j e z a s a d o m p e w n e g o t y p u r e a l iz m u , a m ia n o w i c ie ta k ie g o , k t ó r y b y u m ie j s c a w i a ł j a k i e ś z ja w i s k o w o k r e ś l o n y c h r a m a c h c z a s u i m ie j s c a t a k d o k ła d n ie , b y n i e m o ż n a g o b y ło u j r z e ć n a p ł a s z c z y ź n ie in n y c h c z a s ó w i in n e g o o to c z e n ia ” (s. 164).

A n a l iz u j ą c w k a t e g o r i a c h z a s y g n a liz o w a n y c h w t y t u l e r o z d z i a ł u (W i d m o w o ś ć г re a lizm ) z w ią z k i z a c h o d z ą c e m ię d z y e le m e n t a m i r z e c z y w is to ś c i h i s to r y c z n e j l u b w s p ó łc z e s n e j a e le m e n t a m i m it ó w lu b s z tu k i, w i e r z e ń l u d o w y c h i f o l k lo r u w d r a ­ m a t a c h W y s p ia ń s k ie g o , u c h w y c i ł M a k o w ie c k i c e n t r a l n e d l a tw ó r c z o ś c i te g o a r t y s t y z ja w i s k o , o k r e ś l a n e d z iś m i a n e m s y n k r e t y z m u h i s to r y c z n e g o i k u ltu r o w e g o . A u t o r P o e t y - m a l a r z a n a z w a ł te ż „ i n t e r p r e t a c j a m i i i l u s t r a c j a m i ” s t a n ó w w e ­ w n ę t r z n y c h , m y ś li i u c z u ć b o h a t e r ó w d r a m a t ó w W y s p ia ń s k ie g o p o j a w i a j ą c e s ię o b o k n ic h p o s t a c i e f a n ta s t y c z n e . C h ę ć z a s u g e r o w a n i a a n a lo g ii m ię d z y k o m p o z y c j ą m a l a r s k ą a k o m p o z y c ją d r a m a t y c z n ą z a d e c y d o w a ł a o z a w ę ż o n y m u j ę c i u f u n k c j i w ię k s z o ś c i t y c h p o s ta c i. D o s tr z e g a ł t o s a m M a k o w ie c k i, s k o r o d o d a ł u w a g i o ic h r o l i w o b r a z o w e j i n s t r u m e n t a c j i p o e ty c k i e j a k c j i i w k o n s t r u k c j i n o w e g o t y p u m o n o ­ lo g u t e a t r a l n e g o , a w d a ls z y c h p a r t i a c h k s i ą ż k i je s z c z e p o w r ó c ił d o te g o z a g a d n ie n i a , a b y u j ą ć „ o ż y w io n e ” p o s t a c i e s z t u k i i m i t u w e w s p ó łc z e s n y c h k a te g o r ia c h r o li c y ­ t a t u w d z ie le s z t u k i: „ A u to r ic h n ie w y m y ś l i ł d o w o ln ie , a l e p r z e j ą ł g o to w e z p e w n e g o k o m p le k s u p o p r z e d n i o p r z e z in n y c h u tw o r z o n e g o ; d o w o ln o ś c ią j e s t j e d y n i e w p r o w a d z e n i e t y c h p r z e k a z a n y c h w ą t k ó w , m o ty w ó w d o i n n e g o k o m p le k s u . D a le j m o ż n a s tw ie r d z ić , ż e p o s ta c i t e c z y z d a r z e n i a n i e p r z y c h o d z ą j a k o t a b u l a rasa, j a k o p ł a s k ie s y lw e ty , k t ó r y c h p r o f i l a u t o r d o p ie r o m u s i w y d o b y w a ć p o d c z a s a k c j i — a le w n o s z ą z e s o b ą d łu g i s z e r e g ż y w y c h s k o j a r z e ń j a k o p o s t a c i b ą d ź c o b ą d ź z n a j o m e [...]” (s. 164). P o d e j m o w a n e w k o l e j n y c h r o z d z i a ł a c h k s i ą ż k i z c o r a z in n e g o p u n k t u w i d z e n i a s p r a w y z w ią z k ó w m ię d z y o b u d z ie d z i n a m i s z t u k i p r o w a d z ą o d z e s ta w i e n i a t e m a tó w i m o ty w ó w , p o p r z e z b a d a n i e k o m p o z y c ji u t w o r ó w , a ż d o c h a r a k t e r y s t y k i o s o b o w o ś c i tw ó r c z e j W y s p ia ń s k ie g o . S p o s ó b u j ę c i a te g o o s t a tn i e g o z a g a d n ie n i a s z c z e g ó ln ie z a ­ s ł u g u j e n a u w a g ę . J e s t t o b o w ie m je d n o z n a j b a r d z i e j a m b i t n i e p o s ta w io n y c h z a d a ń w l i t e r a t u r z e p o ś w ię c o n e j d o r o b k o w i t w ó r c y N o c y l i s t o p a d o w e j: p o s z u k i w a n ie f o r ­ m u ły , w ś w ie t le k t ó r e j tłu m a c z y ło b y s ię n a j i s t o t n i e j s z e c e c h y d z ie ł a r ty s ty .

„ Z a t a k ą p o d s t a w o w ą te z ę w e w n ę t r z n y c h p r o c e s ó w W y s p ia ń s k ie g o u w a ż a m je g o s t o s u n e k d o z a g a d n ie n i a ż y c ia w s o b ie i w o k o ło s ie b ie , w l u d z i a c h i n a r o d a c h , w d z ie ja c h ' i w o to c z e n iu n a jb liż s z y m , w r o ś l i n a c h i w l e g e n d a c h . O b o k te g o d o z a ło ż e ń w p r a w a c h r o z w o j u ż y c ia tw ó r c z e g o a r t y s t y n a le ż ą j a k b y m o d y f ik a c je p o ­ p r z e d n ie g o s t o s u n k u — p r a g n i e n i e d o t a r c i a d o i s t o t y . w s z e lk ie g o z ja w i s k a c zy r z e c z y o r a z c h ę ć u j ę c i a s w y c h d o ś w ia d c z e ń i p e r c e p c j i w e w ł a s n e k a te g o r ie f o r m i w y ­ r a z u , co b y ło d la t w ó r c y j e d y n ą d r o g ą d o p e łn e g o u j ę c i a i w y d o b y c ia ic h is to ty , d o p e łn e g o p r z y s w o j e n i a ic h s o b ie ” (s. 242). S p o s ó b p o t r a k t o w a n i a z a g a d n ie n i a w y r ó ż n i a te z ę M a k o w ie c k ie g o s p o ś r ó d a n a ­ lo g ic z n y c h u o g ó ln ie ń f o r m u ło w a n y c h w l i t e r a t u r z e o W y s p ia ń s k im . T e z ę s w o ją o p i e r a b a d a c z n a p r z e s ł a n k a c h z a w a r t y c h w d z ie ła c h , w n i e w ie l k im ty lk o s t o p n i u o d w o łu je s ię d o m a t e r i a ł ó w b io g r a f ic z n y c h , n i e p r ó b u j e r e k o n s t r u o w a ć p s y c h o lo g ii t w ó r c y . N ie t r a k t u j e t a k ż e s w e j f o r m u ły j a k o c z e g o ś w r o d z a j u n a c z e ln e g o t e m a t u , le i t m o t i v u p o j a w ia j ą c e g o s ię w r ó ż n y c h w a r i a n t a c h w k o l e j n y c h u t w o r a c h . T a k u j m o w a l i tw ó r c z o ś ć W y s p ia ń s k ie g o p r z e d e w s z y s tk i m c i s p o ś r ó d i n t e r p r e t a t o r ó w , k t ó r z y c h c ie li w n im w i d z ie ć „ p o e tę g r o b ó w ” l u b „ p ie w c ę ś m i e r c i ” . M a k o w ie c k i p o s z u k u j e w z o r u t a k p o je m n e g o , a b y d a ły s ię n i m o g a r n ą ć a k c j e i r e a k c j e t w ó r c z e a r t y s t y , k lu c z a , k t ó r y m m o ż n a b y s ię p o s łu ż y ć d o w y r ó ż n i e n i a z e s p o łu c e c h s t r u k t u r a l n y c h je g o tw ó r c z o ś c i. W t y c h k a te g o r ia c h r o z p a t r u j e w o s t a t ­

(6)

n i c h r o z d z ia ła c h k s i ą ż k i z a g a d n ie n i e s y n k r e t y z m u i p o w t a r z a ln o ś c i m o ty w ó w te - m a ty c z n o - tr e ś c io w y c h , s z u k a u z a s a d n i e n i a d l a s p o s o b u k r e o w a n i a p o s t a c i i k o n ­ f lik tó w , d la p o d s t a w o w y c h t y p ó w k o m p o z y c ji d r a m a ty c z n e j , m o n u m e n t a l i z m u i a p s y - c h o lo g iz m u , a n a w e t d l a w ła ś c iw o ś c i lit e r a c k ie g o i m a l a r s k i e g o s ty lu . O k a z u je się j e d n a k , ż e — p o d o b n ie j a k p r z y c h a r a k t e r y s t y c e w y o b r a ź n i W y s p ia ń s k ie g o — z b y t u n i w e r s a l n e s to s o w a n ie te g o s a m e g o k l u c z a p r o w a d z i ć m o ż e d o n ie p o r o z u m ie ń , z w ła s z c z a p r z y p o m in i ę c i u z w i ą z k u t w ó r c y z je g o f o r m a c j ą k u l t u r o w ą . I t a k , o b o k in n y c h e le m e n t ó w b ę d ą c y c h w s p ó ln ą w ł a s n o ś c i ą e p o k i, z y s k u j ą r a n g ę p r z e j a w u in d y w i d u a l n o ś c i tw ó r c z e j — w ła ś c iw o ś c i s t y l o w e „ w y s p ia ń s z c z y z n y ”, k t ó r a j e s t ty lk o j e d n ą z f o r m m a n i e r y z m u ję z y k o w e g o M ło d e j P o ls k i, z j e j u p o d o b a n ie m d o n a d ­ m i e r n e j e k s p r e s j i s ło w n e j i r ó ż n e g o t y p u s ty liz a c ji. P o d o b n i e z o s t a j ą z i n t e r p r e t o ­ w a n e p o w s z e c h n e w t e j e p o c e u p o d o b a n ia d o l in e a r y z m u i a s y m e t r i i w m a l a r s t w i e . P r z y o k a z ji w a r t o w s p o m n ie ć o j e d n e j je s z c z e s p r a w i e , a m ia n o w i c ie o ż y w o t­ n o ś c i p e w n e g o w z o r u „ p a t r i o t y c z n e j ” o c e n y tw ó r c z o ś c i W y s p ia ń s k ie g o . W Z a k o ń c z e ­ niu s t w i e r d z a M a k o w ie c k i, ż e u t w o r y p o w s ta ł e w l a t a c h 1902— 1907 r ó ż n i o d t w ó r ­ c z o ś c i z o k r e s u 1900— 1901 „ j e d n a n a c z e l n a c e c h a . W t a m t y c h u t w o r a c h d o m in o w a ły z a g a d n ie n i a p o lity c z n e , w g łę b o k im s e n s ie te g o s ło w a [...]. U c z u c ia p a tr i o t y c z n e p o e ty , z a i n t e r e s o w a n i a s y t u a c j ą c a łe g o n a r o d u w p e w n e j c h w i li d z ie jo w e j, t e r a ź n i e j ­ s z e j l u b p r z e s z łe j, w r e s z c ie a m b i c ja r z ą d u d u s z , d z ia ł a n i e p r z e z w s t r z ą s z b io r o w y m s u m ie n ie m n a p r z y s z ło ś ć P o l s k i — o to g łó w n e p r z e s ł a n k i d o t y t u ł u W y s p ia ń s k ie g o : w ie s z c z n a r o d u . G o d n o ś ć t ę z d o b y ł p o e ta w t a m t y c h l a t a c h , w n a s t ę p n y c h ty lk o j ą u t r z y m y w a ł ” (s. 262— 263). P o d o b n y m o ty w m y ś lo w y p o j a w i a s ię w p r a c y d z is ie js z e g o i n t e r p r e t a t o r a d z ie ła W y s p ia ń s k ie g o . A n i e la Ł e m p i c k a p is z e : „ P r z e k o r a lo s u n iw e c z ą c e g o n a d to ś m ia łe w y z w a n ie ż y c io w e c z ło w ie k a — m o ty w f a s c y n u j ą c y W y s p i a ń s k ie g o - d r a m a tu r g a — o b j a w ił a s ię w je g o w ł a s n e j b i o g r a f i i : Legio n, W esele , W y z w o l e n i e d o z w o liły s p e łn ić s ię ż y w io n y m p r z e z W y s p ia ń s k ie g o w c ią g u l a t a s p i r a c j o m d o r o l i w ie s z c z a w n a ­ r o d z ie . A le w ł a ś n i e w te d y , g d y p u b lic z n o ś ć i k r y t y k a u z n a ł y g o w t e j r o li, n ie m o ż e o n n a d a l s p r o s ta ć w y b r a n e m u p r z e z s ie b ie p o w o ła n iu . I n s c e n i z u je w ie lk ie w y d a r z e n i a z h i s t o r i i o jc z y s te j (N oc l i s t o p a d o w a , 1904) l u b p is z e h y m n y w ie lb i ą c e p r z y s z ły ś w it z m a r t w y c h w s t a n i a ( f in a ł A k ro p o lis). D o ść, b y p o d o ła ć z a d a n io m p o e z ji, b u d z ic ie lk i p a tr i o t y c z n e j ż a r liw o ś c i, z b y t m a ło n a p r o g r a m d u c h o w e g o w o ­ d z a n a r o d u ” 3. A n i w y p o w ie d ź M a k o w ie c k ie g o , a n i Ł e m p i c k i e j n i e m a j ą n a c e lu d e p r e c j a c j i o s t a tn i c h d r a m a t ó w W y s p ia ń s k ie g o . J e d n a k w o b e c f a k tu , ż e p o j ę c i a o r o li i z a d a ­ n i a c h s z tu k i z o s ta ły u n a s u k s z t a ł t o w a n e p r z e d e w s z y s tk i m p r z e z t r a d y c j ę r o ­ m a n t y c z n ą , m o g ą t e s ą d y b y ć o d c z y ty w a n e j a k o w a r t o ś c i u j ą c e i p r o w a d z ić d o n i e ­ p o r o z u m ie ń . T y tu ł „ w ie s z c z a ” n a d a n y W y s p i a ń s k ie m u p r z e z w s p ó łc z e s n y c h t o w y ­ r a z o c e n y je g o tw ó r c z o ś c i w o k r e ś lo n y m h i s t o r y c z n i e p o k o le n iu , d l a k tó r e g o k o m ­ p l e k s s p r a w n a r o d o w y c h b y ł p o d p o r z ą d k o w a n y j e d n e j z a s a d n ic z e j id e i — o d z y s k a n ia n ie p o d le g ło ś c i. O b e c n ie t y t u ł t e n w y d a j e s ię m a ło p r z y d a t n y ja k o k a te g o r i a i n t e r ­ p r e t a c y j n a d o r o b k u a u t o r a W es ela, z w ła s z c z a j e ś li m a o n a p o z o s ta ć tw ó r c z o ś c ią ż y w ą , a n ie z a b y t k i e m z a m k n ię te g o o k r e s u h i s t o r i i i d z ie jó w l it e r a t u r y .

Hanna F il ip k o w s k a

3 A. L e m p i c k a , S ta n i s ł a w W y s p ia ń s k i . 18691907. W z b io r z e : O b r a z l i t e r a ­ tu r y p o ls k ie j X I X i X X w ie k u . S e r i a 5: L it e r a tu r a o k res u M ł o d e j Polski. T . 2. W a r ­ s z a w a 1967, s. 85.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/2,

Biografia poety to przede w szystkim dzieje rozwoju jego psychiki i um ysło- w ości, badaczka świadomie i jak najsłuszniej stara się ukazać głów nie „procesy

Z ramienia Prokuratury Wojewódzkiej w spotka­ niu wzięli udział: szef Prokuratury Wojewódzkiej w Katowicach Ryszard Kowalczyk oraz jego zastępcy: proku­ ratorzy

dimensions). Emphasis here is on the possibilities to address the challenges highlighted in step 3; special emphasis goes to how design principles, control

In figure 4 the longitudinal distribution of the heave damping coefficient for a Series 60, CB = 0.70 hull form at Fn = 0.20, calculated with a strip theory method, is compared

Om het water dat met deze voedingsstromen meekomt af te voeren en om ophoping van andere stoffen in de geleeroplossing te voorkomen wordt een kleine hoeveelheid van de

Voor de verschillende werkplekken aan boord van een vissersschip betekenen deze criteria dat de in tabel 3.6 gegeven waarden niet overschreden moeten warden.. tabe13,6

Dit onderzoek richt zich voor wat betreft de planning en programmering met name op de activiteiten die betrekking hebben op het bepalen van de behoefte aan