Temat pracy doktorskiej:

Temat pracy doktorskiej:

Organizacja sportów paramilitarnych jako forma ochrony zabytków architektury wojskowej na przykładzie rozgrywek Airsoft.

Autor:

mgr inż. arch. Adam Siniecki

Promotor pracy:

dr hab. inż. arch. Agata Bonenberg Uczelnia:

Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej

Poznań, marzec’2015

2 Pragnę podziękować:

Promotorowi, Pani dr hab. inż. arch. Agacie Bonenberg za opiekę merytoryczną, za cenne uwagi, sugestie i za zaangażowanie.

Pani prof. nadzw. dr hab. inż. arch. Ewie Pruszewicz-Sipińskiej oraz Panu prof. dr hab. inż. arch. Wojciechowi Bonenbergowi za wsparcie merytoryczne w pracy.

Pracę doktorską dedykuję Rodzicom

w podziękowaniu za cierpliwość, wyrozumiałość i wsparcie.

Streszczenie pracy doktorskiej mgr inż. arch. Adama Sinieckiego

„Organizacja sportów paramilitarnych jako forma ochrony zabytków architektury wojskowej na przykładzie rozgrywek Airsoft”

Rozprawa doktorska podejmuję problematykę ochrony obiektów powojskowych oraz ich ponowne wykorzystanie, poprzez adaptację do innych – niż militarne – funkcji. W ramach dysertacji przeprowadzono badania, których przedmiotem są obiekty i obszary architektury militaris, znajdujące się w Województwie Wielkopolskim. Celem pracy było zweryfikowanie możliwości adaptacji wielkopolskich obszarów militarnych na cele organizacji ośrodków oferujących rozgrywki wykorzystujące w mniejszym lub większym stopniu taktykę wojskową.

Na potrzeby pracy badawczej stworzona została definicja sportów paramilitarnych oraz przedstawione zostały jej cztery główne odmiany: Airsoft, Paintball, Laser Tag i NERF war.

Przyjęto tezę: Prawidłowe zagospodarowanie terenu i organizacja rozgrywek airsoftowych w opuszczonych bazach wojskowych stanowi efektywne narzędzie ochrony i opieki nad wielkopolską architekturą militarną. Teoretyczny model ośrodków sportów paramilitarnych stanowi efektywne narzędzie określania przydatności terenów pod miejsca rozgrywek Airsoft oraz pomaga w prawidłowym zagospodarowaniu funkcjonalno-przestrzennym.

W pierwszej części analitycznej przedstawiono w formie syntetycznej zarys ewolucji architektury obronnej w aspekcie rozwoju broni palnej. Następnie autor skupił się na współczesnych tendencjach w modernizacji i adaptacji zabytków architektury wojskowej. Mając za cel czytelność analizy wykorzystano typologię przyjętą przez Kenetha Powella, przedstawioną w książce „Architecture Reborn: Converting Old Building for New Uses”. Zaprezentowane zostały trzy rodzaje transformacji: na przestrzeń do pracy i mieszkania, rozgrywki i nauki oraz przestrzeni muzealnych.

Autor wykazał, że architektura powojskowa stanowić może interesujące tło dla kształtowania nowoczesnej przestrzeni publicznej. Ponowne wykorzystanie (reuse) obiektów powojskowych stanowi atrakcyjne uzupełnienie form ochrony zabytków militarnych.

Głównym celem badań było stworzenie teoretycznego modelu sportów paramilitarnych. W części głównej rozprawy autor przeanalizował współczesne tendencje kształtowania terenów rozgrywek Airsoft. Wyniki analizy dwudziestu firm (pod względem ich lokalizacji, wielkości pola gry, układu funkcjonalno- przestrzennego oraz profilu działalności) posłużyły przy użyciu metody eksperckiej do wyboru najwyżej ocenionych parametrów. Posłużyły one do stworzenia trzech teoretycznych modeli zagospodarowań funkcjonalno-przestrzennych, uwzględniających specyfikę sportów paramilitarnych.

W dalszej części pracy, stworzony model posłużył do wartościowania niewykorzystanych terenów powojskowych w aspekcie ich adaptacji pod cele rozgrywek Airsoft. Wyniki tych działań w korelacji z wartością historyczną badanych obiektów, pozwoliły na określenie listy zabytków wielkopolskiej architektury militarnej o największym potencjale adaptacji na cele sportów paramilitarnych.

Autor potwierdził użyteczność teoretycznego modelu podczas przeprowadzonych

trzech eksperymentów naukowych, dwóch na terenach powojskowych oraz na

poligonie wojskowym w Biedrusku. W celu weryfikacji przeprowadzonych badań,

przy użyciu metody „research by design” wykonano trzy wzorce

zagospodarowania terenów powojskowych. Przedstawionymi w dysertacji

4 naukowej obiektami są Fort Ia i VIIa w Poznaniu, Bomboskład w Starej Łubiance oraz tajna baza wojsk radzieckich w Brzeźnicy-Kolonii.

We wnioskach wskazano, że teoretyczny model ośrodków sportów paramilitarnych

stanowi efektywne narzędzie określania przydatności terenów pod miejsca

rozgrywek Airsoft oraz pomaga w prawidłowym zagospodarowaniu funkcjonalno-

przestrzennym. Wyniki badań pozwalają na zastosowanie modelu do wszystkich

niewykorzystanych terenów powojskowych w Polsce.

Abstract

The doctoral dissertation tackles the issue of preserving former military facilities and reusing them by adapting them to new non-military functions. The study conducted within the scope of the dissertation focused on former military buildings and areas located in the Wielkopolskie Voivodeship. The paper's objective was the verification of possibilities of adapting military areas located in the region for the organization of games which more or less employ military tactics.

For the purpose of the study, definition of paramilitary sports was created, along with the presentation of its most notable varieties, i.e. Airsoft, Paintball, Laser Tag and NERF war.

The following thesis was proposed: Proper land development and the organization of Airsoft games in abandoned military facilities is an effective device for preserving and protecting the military architecture in the Wielkopolskie Voivodeship. The theoretical model of paramilitary sports centers is a helpful tool in the process of evaluating the suitability of the given facility for the organization of Airsoft games and helps properly develop the area in terms of its functionality and spacial lay-out.

In the first analytical part of the paper, a synthetic outline of the evolution of the defensive architecture was presented from the point of view of the firearms' development. Then, the author focused on current trends in the modernization and adaptation of historic military buildings. In order to maintain proper legibility of the analysis, the author decided to use the typology presented by Kenneth Powell in "Architecture Reborn: Converting Old Building for New Uses”. Three types of conversion have been presented: conversion into residential and work space, conversion into sports and educational infrastructure as well as conversion into museums. The author demonstrated that former military facilities can provide an interesting background for the creation of modern public space. Reuse of former military facilities is an attractive supplementation to the existing forms of preserving historic military buildings.

The primary purpose of the study was the creation of the theoretical model of paramilitary sports. In the main part of the dissertation, the author analyzed current trends in the development of land for the purpose of organizing Airsoft games. Twenty companies have been included in the analysis (location, size of the game field, functional and spacial lay- out, company's business line), the results of which have been used in the expert method applied in order to select the most highly assessed parameters. The selected parameters served as components of the three theoretical models of developing functional and spacial lay-out of area with the allowance for the peculiarity of paramilitary sports.

In further chapters of the paper, these models were employed in the process of evaluating the unadapted former military facilities from the point of view of their adaptation to the organization of Airsoft games. In correlation with the historic value of the analyzed facilities, the results of the evaluation allowed the author to produce a list of the pieces of military architecture in the Wielkopolskie Voivodeship that present great potential in terms of the organization of paramilitary sports competitions.

The author confirmed usefulness of the theoretical model in the process of three experiments that were carried out in two former military facilities and the military proving ground in Biedrusko.

In order to verify the results of these experiments, the research-by-design method has been employed for the purpose of producing three patterns of adaptation for the former military facilities. The paper presents the following facilities: Fort Ia and VIIa in Poznań, bomb depot in Stara Łubianka and the secret Soviet military base in Brzeźnica-Kolonia.

It was concluded that the theoretical model for paramilitary sports centers is an efficient instrument for evaluating the suitability of prospective locations for the organization of Airsoft games and helps properly develop the area in terms of its functionality and spacial lay-out.

The results of the study proved that the discussed model can be applied to all former military

facilities in Poland that remain unadapted.

6 STRUKTURA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ:

I. WPROWADZENIE 8

I.1. Przedmiot pracy doktorskiej 8

I.2. Uzasadnienie potrzeby podjęcia tematu 10

I.3. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań nad architekturą militaris

12

I.4. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań nad sportami paramilitarnymi

17

I.5. Obszar badań 18

I.6. Cele badawcze i cele pracy 21

I.7. Teza pracy 22

I.8. Plan i metody badań 22

II. DANE BAZOWE. ETYMOLOGIA I DEFINICJE 23

II.1. Najważniejsze pojęcia i definicje 23

II.2. Historia architektury militarnej 25

III. ANALIZA WSPÓŁCZESNYCH TENDENCJI MODERNIZACJI OBIEKTÓW MILITARNYCH (STUDIUM PRZYPADKÓW)

31

III.1. Wstęp 31

III.2. Przyjęta typologia 31

III.3. Wykorzystanie obiektów na cele mieszkaniowe i miejsca pracy

32

III.4. Wykorzystanie obiektów na cele edukacyjne i rozrywkowe 37 III.5. Wykorzystanie obiektów na cele kulturotwórcze 41

III.6. Wnioski 43

IV. EWOLUCJA I RODZAJE SPORTÓW PARAMILITARNYCH 44

IV.1. Rodzaje sportów paramilitarnych 44

IV.2. Terminologia airsoftową 46

IV.3. Geneza rozgrywek i społeczność graczy 47

IV.4. Rodzaje i miejsca rozgrywek 51

IV.5. Rodzaje replik oraz zabezpieczenie gracza i pola gry 54

V. ANALIZA WSPÓŁCZESNYCH TENDENCJI KSZTAŁTOWANIA TERENÓW ROZGRYWEK ASG (STUDIUM PRZYPADKÓW):

56 IV.1. Ośrodki świadczące usługi sportów paramilitarnych w

Polsce

56

IV.2. Typologia obiektów airsoftowych 56

IV.3. Obiekty typu Zielona taktyka – Outdoor 57 IV.4. Obiekty typu Czarna taktyka – Outdoor 60

IV.5. Obiekty typu Czarna taktyka – Indoor 69

IV.6. Zestawienie obiektów 78

VI. TEORETYCZNY MODEL FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY OŚRODKA SPORTÓW PARAMILITARNYCH.

79

VI.1. Kryteria oceny ośrodków 79

VI.2. Wartościowanie kryteriów 80

VI.3. Autorski, teoretyczny model funkcjonalno-przestrzenny ośrodka sportów paramilitarnych

80

VI.4. Schemat modelu funkcjonalno-przestrzennego ośrodka sportów paramilitarnych

96

VII. BADANIE MOŻLIWOŚCI ADAPTACJI TERENÓW POWOJSKOWYCH 98

VII.1. Tereny powojskowe w Wielkopolsce 98

VII.2. Eksperymenty naukowe 130

VII.3. Korelacja możliwości adaptacyjnych z wartością historyczną badanych obiektów

144

VIII. ZASTOSOWANIE TEORETYCZNEGO MODELU OŚRODKA SPORTÓW PARAMILISTARNYCH NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH

146

VIII.1. Fort Ia „Boyen” i Fort VIIa „Strotha” w Poznaniu 146 VIII.2. Bomboskład w Starej Łubiance k. Piły 150 VIII.4. Radziecka Baza Rakietowa, Brzeźnica-Kolonia 151

IX. SYNTEZA BADAŃ, WNIOSKI I PODSUMOWANIE 153

X. BIBLIOGRAFIA 157

XI. SPIS RYCIN 161

XII. SPIS TABEL 172

XIII. SPIS WYKRESÓW 173

8 I. WPROWADZENIE

I.1. Przedmiot pracy doktorskiej

Przedmiotem pracy doktorskiej jest ochrona obiektów powojskowych oraz ich ponowne wykorzystanie, poprzez adaptację do innych – niż militarne – funkcji.

Problem niewykorzystanych terenów powojskowych w Województwie Wielkopolskim niezwykle rzadko poruszany był dotychczas w publikacjach naukowych. Ponowne ich użycie, w kontekście rozwoju i popularyzacji sportów, wykorzystujących w mniejszym lub większym stopniu taktykę wojskową, stanowi interesującą alternatywę do promowanych metod ochrony militarnego dziedzictwa kulturowego Polski.

W ramach dysertacji przeprowadzono badania, których przedmiotem są obiekty i obszary architektury militaria, znajdujące się w Województwie Wielkopolskim.

Celem pracy jest zweryfikowanie możliwości adaptacji wielkopolskich obszarów militarnych na cele organizacji ośrodków oferujących rozgrywki typu Airsoft czy Paintball.

W Wielkopolsce istnieje kilkadziesiąt obiektów przestrzennych, które do niedawna pełniły funkcje militarne. Wśród nich można wymienić: poligony (okolice miejscowości Okonek), strzelnice polowe (np. w Biedrusku czy w Gnieźnie), bazy dywizjonów rakietowych obrony powietrznej (pięć baz otaczających Poznań), posterunki wojsk łącznościowych, stacje naprowadzania (samolotów na wojskowe lotniska, m.in. za Wrześnią), „MPS’y”, czyli magazyny paliw i smarów, jak również koszary i budynki sztabowe.

Skutkiem zmian strategii i taktyk wojennych na przestrzeni wieków, a także udoskonalania konwencjonalnej broni i tworzenia nowych jej rodzajów oraz rozwoju technologii i systemów wojskowych, była utrata funkcji militarnych przez wiele obiektów i terenów. Radykalną zmianą w systemach obronnych było wykorzystanie lotnictwa wojskowego w działaniach wojennych. Zmiany ustrojowe w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 90’tych poprzedniego wieku doprowadziły do zwolnienia przez wojsko wielu obszarów w miastach i na terenach leśnych.

Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polski od 1990 roku przechodzą restrukturyzację i modernizację. Wymianie przestarzałego sprzętu towarzyszą zmiany na poziomie infrastruktury. Tereny po jednostkach, które przestały pełnić funkcje wojskowe, poprzez Agencję Mienia Wojskowego zostały przekazane na rynek cywilny. Część z nich została oddana Lasom Państwowym, inne zamieniono lub przekazano samorządom. Niestety zmiana właściciela nie poprawia, a często pogarsza stan nieruchomości. Pozbawione ochrony obiekty są rozkradane, niszczone lub burzone. Pomimo, że stanowią one część powojennej historii Polski, znikają pod warstwą zieleni lub pod nową zabudową mieszkaniową. Wzmianki na ich temat znajduje się jedynie na stronach internetowych fanów militariów lub na portalach zrzeszających byłych żołnierzy.

Jednym z najbardziej powszechnych działań, mających na celu ochronę

militarnego dziedzictwa, jest tworzenie parków kulturowych, w których zabytki

architektury wojskowej w niezmienionej formie mogą służyć edukowaniu młodych

pokoleń. Zmiana funkcji na muzealną lub miejsce pamięci jest najwyższym

uhonorowaniem wartości historycznych obiektów architektury militaris. Ten rodzaj

ochrony powinien być wykorzystany przy najcenniejszych i najważniejszych

zabytkach.

Częstą strategią ponownego wykorzystania jest przekształcanie terenów powojskowych na cele mieszkaniowe, co wiąże się z większą ingerencją w historyczną tkankę budowlaną. Modernizacja, przebudowa, adaptacja do nowych celów jest główną tendencją ochrony zabytków architektury militarnej na świecie. Ze względu jednak na zróżnicowanie – pod względem lokalizacji, formy, funkcji i czasu powstania – nie wszystkie obiekty powojskowe nadają się do przekształceń lub koszt takich działań wyklucza opłacalność całej inwestycji.

Ryc. 1. Lokalizacje terenów powojskowych w Woj. Wielkopolskim z lat 1828-1989. Stan na grudzień 2013r. Źródło:

opracowanie autora

Sam potencjał w rewitalizacji obszarów powojskowych został zauważony przez liczne instytucje Unii Europejskiej. Aktywizacja gospodarcza terenów powojskowych stanowi szansę na zmniejszenie różnic w rozwoju między regionami

. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej od 1961 roku funkcjonuje w Departamencie Obrony Biuro Dostosowania Gospodarczego (Office of Economic Adjustment, OEA), zajmujące się pomocą lokalnym społecznościom w rozwijaniu zrównoważonych strategii dla terenów po opuszczonych bazach

.

1

Partnerzy w kolejnych edycjach programu INTERREG wykorzystują wiedzę i doświadczenie miast, które z sukcesem ponownie wykorzystały obiekty wojskowe. Przykładem takich miast mogą być Utrecht w Danii, Kartagina w Hiszpanii czy Medway w Wielkiej Brytanii. ASCEND, Achieving the Socio-Economic Re-use of Former Military Land and Heritage. Model Management Framework, Medway Council, str. 2, źródło: http://urbact.eu/fileadmin/Projects/ REPAIR/documents_media/Ascend_Repair.pdf, dostęp:

01.09.2014r.

2

źródło: http://www.oea.gov/about/oea, dostęp: 01.09.2014r.

10 Przytoczone działania mają na celu aktywizację gospodarczą terenów, dlatego przygotowywane są pod inwestycje związane z handlem, usługami oraz mieszkalnictwem. Według danych z końca 2007 roku, publikowanych przez OFA, w wyniku wspomnianych starań w miejscu 73 dawnych baz znalazło zatrudnienie ponad 140 tysięcy ludzi

. Zalecaną praktyką jest wykorzystywanie historycznych i wojskowych walorów budynków, znajdujących się w opuszczonych przez wojsko bazach, w rozwoju turystyki danego regionu. Na świecie coraz większą popularność zdobywa tzw. turystyka historyczna, w szczególności związana z militariami. Zloty pasjonatów, rekonstrukcje wydarzeń historycznych obserwowane są przez tłumy widzów. Przykładami z Polski mogą być coroczne zloty pojazdów wojskowych w Bornym Sulinowie, Dni Twierdzy Poznań i coroczne inscenizacje Bitwy Warszawskiej. Wymienione wydarzenia pomimo dużego rozgłosu i renomy nie rozwiązują problemu funkcjonowania terenów powojskowych przez cały rok. Potrzebna jest idea, dzięki której zabytek będzie mógł działać cały czas.

Zdaniem autora, potencjalnym remedium stanowić może nowy rodzaj aktywności sportowej, związanej z rozgrywkami pozorującymi działania wojskowe. Część z nich wywodzi się z systemów i technik szkolenia wojsk (głównie japońskiego i amerykańskiego). Równo z pojawieniem się w latach 80’tych replik broni palnej na rynku cywilnym, powstały pierwsze kluby sympatyków tych sportów.

Przeznaczenie terenów po byłych jednostkach wojskowych pod pola gry stanowić może ciekawą alternatywę dla właścicieli i zarządców badanych nieruchomości.

Poniższa praca stanowi głos w dyskusji na temat strategii zagospodarowania terenów powojskowych w aspekcie ich degradacji, jak również próbę umożliwienia im przetrwania poprzez nadanie nowych funkcji.

I.2. Uzasadnienie potrzeby podjęcia tematu

W latatch 60’tych Andrzej Gruszecki wyraził opinię, że w przeciwieństwie do starożytnej i średniowiecznej architektury obronnej, nowożytne dzieła fortyfikacyjne nie zostały kompleksowo opisane w literaturze naukowej

. Ponad 50 lat później problem ten dotyczy architektury militarnej XX wieku. Istnieją nieścisłości oraz luki w wiedzy o architekturze okresu II Wojny Światowej

. Bazy opuszczone przez wojska Federacji Rosyjskiej oraz tereny przekazane przez Wojsko Polskie niezwykle rzadko badane są przez naukowców – architektów, odwiedzane są natomiast przez miłośników militariów, „poszukiwaczy przygód” oraz pamiątek po minionych wojnach. Wykorzystanie tego zainteresowania jest sprawą kluczową w zapewnieniu opieki nad zabytkami architektury militarnej.

Większość publikacji opisuje fortyfikacje z końca XIX i początku XX wieku. Badania nad architekturą i inżynierią wojskową następują z dużym opóźnieniem, ze względu na ograniczoną dostępność terenów, na których się znajdują. Wybitne osiągnięcia inżynierii wojskowej opisywane są najczęściej w momencie utraty pierwotnej funkcji, albo na drodze rezygnacji przez wojsko z dalszego użytkowania. Nie

3

“1988, 1991, 1993 and 1995 BRAC ACTIONS - BASE REUTILIZATION STATUS, (Major Base Closures and Realignments as of December 31, 2007)” źródło: http://www.oea.osd.mil/library/directory/assistance /brac/past-brac-experiences, dostęp: 01.09.2014r.

4

Gruszecki Andrzej, Bastionowe Zamki w Małopolsce, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1962, s. 5.

5

Przykładem mogą być niektóre z pomieszczeń w podziemnych koszarach Międzyrzeckiego Rejonu

Umocnień. Pomimo wielu teorii, nadal nie można jasno określić do jakich celów służyły zamontowane

tam instalacje.

umniejsza to jednak ich znaczenia w rozwoju sztuki wojennej i dziedzictwa kulturowego państwa i narodu.

Brak dostępności materiałów historycznych i archiwalnych, jak i samych obiektów jest przyczyną znikomej ilości artykułów dotyczących architektury militarnej powstałej w latach 1949 – 1989. Jest to zrozumiałe, ponieważ większość z nich jest nadal użytkowana przez Wojsko Polskie. Pozostałe, ze względu na czas powstania są zbyt młode do badań historycznych. Ich lokalizacja głęboko w lasach powoduje, że są mało widoczne – i tym samym mało atrakcyjne. Stanowią też czasami relikt dawnej epoki, którą społeczeństwo stara się zapomnieć.

Część terenów i obiektów powojskowych, poprzez Agencję Mienia Wojskowego przekazana została gminom i instytucjom państwowym. Zagospodarowane zostały one na cele muzeów o tematyce (przeważnie) wojskowej.

Praca doktorska „Organizacja sportów paramilitarnych jako forma ochrony zabytków architektury wojskowej na przykładzie rozgrywek Airsoft” ma charakter aplikacyjny. Ukierunkowana jest na stworzenie bazy wiedzy, stanowiącej podstawę do rozwiązywania problemów z nieużytkowanymi terenami powojskowymi, umocnieniami i fortyfikacjami, rozmieszczonymi po całej Wielkopolsce.

Oryginalność pracy przejawia się również w podjęciu próby przedłużenia tradycji związanej z miejscem i jego militarnego charakteru - podtrzymaniem genius loci.

Kolejną, równie ważną kwestią poruszaną w pracy naukowej jest analiza nowego, rozwijającego się rodzaju aktywności - sportów paramilitarnych. Badania mają na celu sprawdzenie powiązania potencjału terenu: zabytków architektury wojskowej, otwartej przestrzeni, zabudowań, przeszkód terenowych, roślinności o zróżnicowanej intensywności z rozwojem militarnych pasji i sportów wśród społeczeństwa lokalnego. Badany był wpływ sportów paramilitarnych na aktywizację gospodarczą terenów powojskowych oraz to w jakim stopniu nowa funkcja może zmienić historyczny układ założenia przestrzennego.

a) b) Ryc. 2 a) i b) Zakłócony krajobraz zaśmieconym i niewłaściwie zagospodarowanym terenem rozgrywek airsoftowych, Dąbrówka Kościelna pod Poznaniem (fot. M. Janowski).

Ponadto praca ma na celu zwrócenie uwagi na konieczność wypracowania spójnej strategii ochrony i zagospodarowania zabytków architektury militarnej.

Pozostałości omawianych obiektów, rozmieszczone w różnych częściach Polski, najczęściej w oddaleniu od miast i wsi zanikają, zapomniane przez władze państwowe i samorządowe.

W pracy dodatkowo podjęto próbę określenia profilu współczesnego użytkownika

obszarów militarnych, z uwzględnieniem potrzeb wynikających z zaangażowania

w aktywność airsoftową. Dziedzina ta jest obecnie prężnie rozwijającym się

sportem, zyskując coraz większe rzesze graczy i sympatyków. Ilustracją tego trendu

jest fakt, że w ciągu ostatnich trzech lat na największym, polskim portalu związanym

12 z Airsoftem WMASG.PL, liczba zarejestrowanych użytkowników zwiększyła się z 40 do 66 tysięcy

. Ponadto na airsoftowej mapie Polski zaczęły się pojawiać (wzorem innych krajów) miejsca przygotowane do organizacji rozgrywek airsoftowych. Brak odpowiedniej literatury powoduje, że te tereny są najczęściej urządzane dzięki jedynie wyobraźni i doświadczeniu ich zarządców, tj. – miłośników Airsoftu.

Amatorskie podejście, skutkuje często nieświadomą dewastacją otaczającego krajobrazu, co zilustrowano na poniższych rycinach.

I.3. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań nad architekturą militaris Osiągnięcia badań nad architekturą militarną i inżynierią wojskową został poddany selekcji czasowej i merytorycznej. Granicą czasową jest rok 1828 – rozpoczęcie budowy Twierdzy Poznań. W XVIII wieku w Wielkopolsce znajdującej się w granicach Królestwa Pruskiego, rozbudowano intensywnie systemy obronne.

W tym okresie pojawiły się nowe szkoły fortyfikacyjne rozwijane przez takich wybitnych fortyfikatorów jak Mougina (Francja), Maksymilian Schumann (Niemcy), Henri Alexis Brialmont (Belgia), Eduard Totleben (Rosja).

Architekturze fortyfikacyjnej sprzed 1914 roku poświęcono liczne polskie i zagraniczne opracowania popularnonaukowe i fachowe. Fortyfikacje Wielkiej Wojny i II Wojny Światowej zostały dobrze opisane, co w szczególności dotyczy to linii umocnień, które odegrały ważną rolę w działaniach wojennych. Najsłabiej udokumentowaną i opracowaną jest „architektura obronna nowsza” powstała po 1945 roku.

Architektura militarna

Jedną z najważniejszych publikacji dotyczących wielkopolskich dzieł obronnych z XIX wieku jest monografia Jacka Biesiadka, Andrzeja Gawlaka, Szymona Kucharskiego i Mariusza Wojciechowskiego na temat Twierdzy Poznań

. Stanowi ona kompleksowe kompendium wiedzy w zakresie pruskiego systemu fortyfikacji Poznania. W pracy podkreślony został wpływ tak dużej inwestycji na rozwój gospodarczy miasta. Wpływem architektury obronnej na rozwój i kształt Poznania zajmuje się również Przemysław Biskupski. W swojej rozprawie habilitacyjnej podkreśla on negatywne skutki zarówno dla obszaru wewnątrz fortyfikacji, jak i na przedmieściach Poznania

. Z zarzutem ograniczeń budowlanych można byłoby się zgodzić, biorąc pod uwagę jedynie kryteria urbanistyczne. Jednakże to dzięki budowie twierdzy Poznań zwielokrotnił liczbę mieszkańców

. Tak duża inwestycja nie tylko podnosiła rangę i prestiż miasta, ale i stanowiła silny impuls ekonomiczny.

Publikację poświęconą wielkopolskim fortyfikacjom opracował Zygmunt Rola.

W pracy przytacza zgromadzone przez archeologów i historyków informacje, przybliżając dzieje zespołów fortyfikacyjnych. Wśród pozostałości umocnień budowlanych wymienia te z Bruszczewia, Grzybowa, Gieczu, Gniezna i Poznania.

Szczegółowo opisuje Międzyrzecki Rejon Umocnień, Kaliską Linię Maginota oraz

6

Dane na dzień 7 czerwca 2013r.

7

Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski Sz., Wojciechowski M., Twierdza Poznań – O fortyfikacjach Miasta Poznania w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Raweli, Poznań 2006.

8

P. Biskupski, Przekształcenia i rozwój przestrzenni Poznania oraz wybranych miast, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2013, str. 126.

9

Wojskowy budżet na budowę twierdzy był około sześciokrotnie wyższy od budżetu magistratu Poznania

(źródło: Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski Sz., Wojciechowski M., Twierdza Poznań – O fortyfikacjach

Miasta Poznania w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Raweli, Poznań 2006. str. 29) Z nadzieją na zatrudnienie

przy pracach budowlanych do miasta przyjeżdżali ludzie nie tylko z Wielkopolski.

Wał Pomorski. W swoim opracowaniu podkreśla znaczenie Polski jako „skansenu fortyfikacji”, to jest kraju, w którym „ocalały potężne umocnienia austryjackie (choćby w Krakowie), rosyjskie (np. twierdza Dęblin), radzieckie (Linia Mołotowa w rejonie Prosienicy, Dąbrowy, Śniadowa i Lubyczy Królewskiej) no i pruskieniemieckie.”

Praca „Fortyfikacje w Polsce i Europie”, autorstwa Jarosława Chorzępy i Pawła Zalewskiego,

stanowi interesujący wkład w postaci albumu z opisem historii prezentowanych europejskich fortyfikacji. Te same obiekty są również tematem wcześniejszej książki autora, to jest przewodnika „Fortyfikacje: przewodnik po Polsce”

.

W monografii „Fortyfikacje Trzeciej Rzeszy”

autorzy Joseph E. Kaufmann, Hanny W.

Kaufmann oraz Robert M. Jurga podjęli próbę wyczerpującego opisu umocnień i systemu obronnego powstałego w latach 1933 – 1945 na terenach opanowanych przez nazistów. Oprócz Wału Atlantyckiego zaprezentowane zostały: Front Forteczny Łuku Odry i Warty, Międzyrzecki Rejon Umocnień oraz Wał Pomorski.

Robert Jurga wydał w Polsce album „Fortyfikacje III Rzeszy w rysunkach przestrzennych”. Jest to zbiór ilustracji przedstawiających schrony bojowe, które zostały użyte w innych publikacjach polskich i zachodnich.

Praca Stefana Fuglewicza

stanowi vademecum zawierające wszystkie ważniejsze nazwy i definicje. Zwięźle przestawia proces i uwarunkowania przemian, budowę i funkcjonowanie obiektów wznoszonych w kolejnych okresach historycznych.

Istnieje wiele publikacji związanych z dziełami fortyfikacyjnymi poszczególnych miast lub rejonów. Przykładem może być monografia Alicji Biranowskiej-Kurtz

, w której autorka przybliżyła wybrane zagadnienia związane z świnoujskimi fortyfikacjami w aspekcie historycznych działań projektowych i wykonawczych.

Niewątpliwym atutem tej pracy jest prezentacja unikatowych materiałów archiwalnych. Temat fortyfikacji poruszany był również w licznych artykułach zamieszczonych

w materiałach konferencyjnych i czasopismach naukowych, między innymi autorstwa Waldemara Brzoskwinia

, Jarosława Chorzępy

, Waldemara Łysiaka, Krzysztof Biskupa

.

10

Rola Zygmunt: Tajemnice Wielkopolskich Fortyfikacji, Zysk i Spółka Wydawnictwo, Poznań 2006, str. 202

11

Za dobór fotografii w publikacji był odpowiedzialny Paweł Zalewski, tekst – Jarosław Chorzępa.

12

Chorzępa Jarosław, Fortyfikacje: przewodnik po Polsce, Carta Blanca, Warszawa 2007 (wyd. 2)

13

Kaufmann Joseph E., Kaufmann Hanna W., Jurga Robert M.: Fortyfikacje III Rzeszy, Rebis Dom Wydawniczy, Poznań 2011. Książka ta została również wydana w Stanach Zjednoczonych pod tytułem

„Fortress Third Reich:German Fortifications and Defense Systems in World War II” (2007).

14

Fuglewicz Stefan: Ilustrowana historia fortyfikacji, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa 1991

15

Biranowska-Kurtz Alicja: Świnoujście Fortyfikacje nowożytne w planach, projektach i rycinach, Wyd.

Univers 2005

16

Brzoskwinia Waldemar: Kilka uwag o konserwatorskim zagospodarowaniu zabytków fortyfikacji nowoczesnej, czasopismo: Białostocczyzna, Tom 14, Zeszyt nr 3 (55), Białostockie Towarzystwo Naukowe, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Białymstoku, Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku i Archiwum Państwowe w Białymstoku, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Białymstoku, Białystok, 1999, s. 112-118.

17

Chorzępa Jarosław, Możliwości współczesnego cywilnego wykorzystania fortyfikacji nowoczesnej i najnowszej na wybranych metodach postępowania w innych krajach / Jarosław Chorzępa., czasopismo: Białostocczyzna, Tom: 14, Numer 3 (55),

18

Biskup Krzysztof: Pruskie fortyfikacje Chełmna 1900-1919, artykuł w czasopiśmie: Zapiski Historyczne :

poświęcone historii Pomorza i krajów bałtyckich , Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1999, s. 69-91,

ISSN 0044-1791 oraz artykuł „Fortyfikacje Dolnej Wisły w przededniu I wojny światowej”

14 Nowe publikacje dotyczące architektury obronnej to prace m.in. Witolda Gostyńskiego i Zbigniewa Pilarczyka. W przewodniku

przybliżają historię powstania

„Twierdzy Poznań” oraz opisują budowę poszczególnych umocnień budowlanych.

Wśród starszych pozycji należy wymienić monografię Mariana Rogalskiego i Macieja Zaborowskiego

, przedstawiającą genezę i ewolucję fortyfikacji europejskich na tle rozwoju środków rażenia. Słownik „1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach” Ryszarda Henryka Bochenka

, zawiera ponad tysiąc haseł, głównie z dziedzin inżynierii wojskowej. Znalazły się też opisy zagadnień z zakresu maszyn inżynierskich, minerstwa czy maskowania. Praca Petera Astasenkova jest jedną z nielicznych poruszających problematykę projektowania baz wojskowych w kontekście opisywania radzieckich wojsk rakietowych

.

Architektura militarna a krajobraz

Poruszając problematykę architektury obronnej nie można pominąć wielkiego wkładu w popularyzację architektury obronnej Janusza Bogdanowskiego

.

„Architektura obronna w krajobrazie Polski”, „Krajobraz warowny XIX / XX w.: dzieje i rewaloryzacja” oraz „Sztuka obronna” stanowią jedne z najważniejszych publikacji w dziedzinie polskiej architektury militaris. „Architektura obronna…” stanowi wieloaspektową syntezę dziejów fortyfikacji w Polsce od VIII w. aż do końca II wojny światowej. W postaci skryptu „Krajobraz warowny…” przedstawiono różne szkoły budowania (austriacka, pruska, rosyjska, polska, niemiecka i radziecka), w zależności od różnych systemów obronnych

.

Wśród artykułów z dziedziny architektury krajobrazu można wymienić pozycję autorstwa J. Poczta

.

Architektura militarna a konserwacja zabytków

Istotny wkład w dyskusję dotycząca ochrony i wykorzystania zabytków architektury militarnej jest praca zbiorowa pod redakcją Lecha Narębskiego „Fortyfikacje nowożytne w Polsce – badania, realizacje, projekty. Zagospodarowanie do współczesnych funkcji”. W szeregu artykułów przedstawione zostało podejście Towarzystwa Architektury Militarnej do kwestii konserwacji, restauracji, adaptacji oraz zagospodarowania turystycznego fortyfikacji. Autorzy Piotr Molski, Lidia Klupsz, Jadwiga Środulska-Wielgus oraz Krzysztof Wielgus reprezentują pogląd, że najefektywniejszą formą ochrony zabytkowych dzieł obronnych jest utworzenie

19

Gostyński W., Pilarczyk Z., Poznań: fortyfikacje miejskie: przewodnik, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2007

20

Rogalski Marian, Zaborowski Maciej: fortyfikacja wczoraj i dziś, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1978.

21

Bochenek Ryszard Henryk, 1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach, Wydawnictwo Ministra Obrony Narodowej, Warszawa 1980

22

P.T. Astasenkov, Radzieckie wojska rakietowe, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1968.

23

Studium nad fortyfikacjami w Łańcucie, jako funkcji która nierzadko jest pomijana (Twierdzy Łańcut).

Autor podkreśla, że „warowność Łańcuta to nie tylko fortyfikacje zamkowe, leczy integralnie związany zespół obronny miasta i zamku, położony w dawnym obronnym pasmie kraju”(s.11). Bogdanowski Janusz, Fortyfikacje Łańcuckie na tle małopolskiej sztuki obronnej, Muzeum-Zamek w Łańcucie, Łańcut 1976.

24

Bogdanowski Janusz, Krajobraz warowny XIX/XX w. Dzieje i Rewaloryzacja, Skrypt dla studentów wyższych szkół technicznych do przedmiotu: Architektura Krajobrazu”. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 1993

25

Poczta J. 2009. Krajobraz kulturowy powojskowy Bornego Sulinowa i jego wpływ na kształtowanie

polityki władz miejskich. Problemy ekologii krajobrazu. t. XXV s. 117-123

parków kulturowych. Podkreślono również konieczność wykorzystania militarnej turystyki kulturowej w ochronie ochrony dziedzictwa kulturowego kraju.

Architektura militarna a procesy rewitalizacyjne

W pracy zbiorowej pod redakcją Wojciecha Jarczewskiego

rozdział autorstwa Wojciecha Jarczewskiego i Michała Kuryło poświęcony został rewitalizacji terenów powojskowych. Przedstawione zostały wyniki analiz dotyczących skutków opuszczenia przez wojska znacznych terenów kraju i ponownego ich włączenia w przestrzeń publiczną.

Wśród nielicznych prac dotyczących rewitalizacji terenów powojskowych, publikowanych w czasopismach naukowych można wymienić „Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin” Ryszarda Ćwiertniaka

. Autor „pokazuje znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin.

Michał Stangel

w swoim artykule podkreśla, że rewitalizacja terenów poprzemysłowych i powojskowych zaczyna stanowić jeden z głównych nurtów w planowaniu przestrzennym.

Problematyką rewitalizacji terenów powojskowych zajmowali się M. Krogulski

, E. Kozłowska

, B. Kołsut

, E. Kozłowska

, E. Chodkowską i D. Waldzińskiego

. Architektura militarna a turystyka i rekreacja

Bardzo bliska problematyce tej dysertacji jest praca doktorska poświęcona fortyfikacjom nowożytnym w aspekcie wykorzystania ich w rekreacji oraz szeroko pojmowanej turystyce, która opracowała Dagmara Chylińska z Instytutu Geografii i Rozwoju Gospodarczego Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego. Autorka dokonuje analizy oraz oceny istniejących fortyfikacji w Polsce i w Europie na trzech równoległych płaszczyznach:

kompletności zagospodarowania turystycznego, adekwatności wobec oczekiwań turystów oraz zgodności poczynionych transformacji z regułami konserwatorskimi.

Efektem końcowym tejże pracy doktorskiej było opracowanie trzech wzorców (scenariuszy) zagospodarowania turystycznego fortyfikacji z czasów II wojny

26

Praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Jarczewskiego: Przestrzenne aspekty rewitalizacji – śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2009.

27

Ćwiertniak Ryszard: Znaczenie procesu rewitalizacji obiektów i obszarów powojskowych w rozwoju lokalnym i regionalnym miast i gmin (W:) Noworól A. (red.) Obszarowe ujęcie rewitalizacji w Polsce.

Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków 2000, s. 29-46.

28

Noworól Aleksander: Słowo wstępne (W:) Noworól A. (red.) Obszarowe ujęcie rewitalizacji w Polsce.

InstytutSprawPublicznychUniwersytetuJagiellońskiego w Krakowie, Kraków 2000, s. 6.

29

Stangel Michał: Transformation of Derelict Areas into Mixed-Use Urban Neighbourhoods – Case Studies in the Polish Cities, praca zbiorowa pod redakcją Popovivh Vasily V., Schrenk Manfred, Zeile Peter:

Change for Stability: Lefecycles of cities and regions: The Role and Possibilities of Foresighted Planning in Transformation Processes, REAL CORP 2011, ISBN 978-3-9505110-0-6.

30

Krogulski M.: Okupacja w imię sojuszu: Armia Radziecka w Polsce 1956-1993. Wydawictwo von borowiecky, 2001

31

Kozłowska E. 2005. Miasta po likwidacji garnizonu. Studia Regionalne i Lokalne Nr 3 (21)/2005, s. 97-112

32

Kołsut B. 2008. Borne Sulinowo - adaptacja i wykorzystanie terenów powojskowych (W:) Tołoczko W.

(red.) Dziedzictwo kulturowe - ochrona i adaptacja jako szansa na rozwój. Uniwersytet Łódzki, s. 69-76.

33

Kozłowska E. 2005. Miasta po likwidacji garnizonu. Studia Regionalne i Lokalne Nr 3 (21)/2005, s. 97-112

34

Waldziński D., Chodkowska E. 2010. Parochialism - Revitalization - Development: How to Build an Economic and Cultural Environment by Changing the Local Space [w:] Looking at Ourselves:

Multiculturalism, Conflict & Belonging, K. Wilson (ed.). Inter-Disciplinary-Press, Oxford, United Kingdom, s.

43-52.

16 światowej, opartych na odmiennym rozumieniu i akceptacji miejsca i roli zabytku we współczesnej przestrzeni geograficznej i społeczno-kulturowej człowieka

. Architektura militarna w publikacjach zagranicznych

Wymieniony wcześniej Joseph E. Kaufmann jest cenionym, amerykańskim znawcą fortyfikacji. Oprócz znanej w Polsce publikacji „Fortyfikacje Trzeciej Rzeszy”

wymienić można również „Fortress France”

, „The Maginiot Line”

oraz „The Atlantic Wall”

. Dwie pierwsze koncentruja się na przedstawieniu systemów obronnych Francji z czasów dwudziestolecia międzywojennego. Ostatnia prezentuje hitlerowską linię umocnień wzdłuż zachodnich wybrzeży Europy.

Kaufmann napisał również monografię „Fortress America: Forts that Defended America”, w której prezentuje rozwój systemu obronnego Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej od lat 90-tych osiemnastego wieku do II Wojny Światowej. Autor zwraca uwagę na szczególną rolę, jaką pełniły obronie kraju forty przybrzeżne zlokalizowane u wejście do portów handlowych.

Wydawnictwo „Bunker Archeology”

autorstwa Paula Virilio - francuskiego teoretyka kultury i urbanisty jest zaprezentowaniem wyników badań prowadzonych w 1958 roku w obrębie francuskiej części Wału Atlantyckiego. Jest to cenne źródło dokumentacji kartograficznej i fotograficznej nazistowskiego systemu obrony. Tłem dla omawianych schronów i systemów umocnień są rozważania autora na temat roli jaką odegrał „architekt Hitlera” Albert Speer w powstaniu III Rzeszy.

Istnieje wiele publikacji opisujących systemy umocnień w poszczególnych krajach.

Przykładem może być praca autorstwa Roba Wolfs’a o Holenderskiej Linii Wodnej

lub praca Wima Klinkerta, dotycząca planów i strategii obrony Holandii na przełomie dziejów

. Profesor Klinkert jest autorem książek oraz szeregu artykułów dotyczących holenderskiej architektury militarnej okresu I i II Wojny Światowej.

Proces rewitalizacji zdegradowanych obszarów wojskowych i wykorzystania ich pod nowe funkcje publiczne i mieszkaniowe w Czechach została opisany przez takich autorów jak: Hercik Jan, Šimáček Petr, Szczyrba Zdeněk, Smolová Irena

,

35

D. Chylińska, Wzorce zagospodarowania i wykorzystania turystycznego fortyfikacji wojskowych z okresu II wojny światowej (na wybranych przykładach), praca naukowa pod kierownictwem Jerzy Hubert Wyrzykowski, Wrocław 2009

36

W książce Kaufmann postawił tezę, że Linia Maginota w okresie 1939 a majem 1940 mogła spełnić swoje przeznaczenie, dając francuskiemu dowództwu wiele możliwości jej wykorzystania.

37

współautorzy: Hanna W. Kaufmann i A. Jankovie-Potoenik. Książka wydana w Wielkiej Brytanii.

38

współautorzy: Hanna W. Kaufmann, A.Jankovie - Potoenik, Vladimir Tonie. Książka wydana w Wielkiej Brytanii.

39

Virilio Paul: Bunker Archeology, Princeton Architectural Press, New York 2008, Jest to kolejny przedruk wydania anglojęzycznego. Oryginał: Virilio Paul: Bunker archéologie, Editions Galilée, Paris 1975.

40

Wolfs Rob: Waterliniepad: wandelenlangs de NieuweHollandsewaterlinie (Themapad (2)), Willems adventure publications, 2004, ISBN 90-71068-61-7

41

Klinkert, W.: Het Vaderland Verdedigt (Bijdragen SMG), SectieMilitaireGeschiedenis1992, ISBN 90- 70677-29-6

42

Hercik Jan, Šimáček Petr, SzczyrbaZdeněk, Smolová Irena: Military Brownfields in The Czech Republic

and the potential for their revitalisation, focused on their residential function,

QuaestionesGeographicae 33(2) • 2014. Artykuł poświęcony jest rewitalizacji czeskich terenów

powojskowych. Autorzy zaliczyli obszary powojskowe do specjalistycznego rodzaju terenów

poprzemysłowych (militarybrownfield). Na przykładach dwóch miast, w których stacjonowały oddziały

wojsk radzieckich wskazali, że jedną z najefektywniejszych form rozwoju tych terenów jest ich

dostosowanie do funkcji mieszkaniowej (adaptacja baraków i budynków sztabowych oraz budowa

nowych obiektów mieszkalno-usługowych).

Szczyrba Zdeněk

, ŠerýOndřej, Toušek Václav

. Nepravishta Florian

w swoim artykule przedstawił to samo zagadnienie, opierając się na przykładach projektów albańskich. Implementacja jednego z programów unijnych „From Army to Entrepreneurship” w Rumunii została opisana przez Simona Bara, Alexandra Antal i Mariana Barbu

.

Warto wspomnieć o bardzo przydatnym raporcie US Environmental Protection Agency „TurningBases: Intogreatplaces: New Life for ClosedMilitaryFacilities”

, pomimo, że nie jest to pozycja naukowa. Dokument stanowi formę poradnika - instrukcji dla społeczności, władz stanowych i przedsiębiorców amerykańskich, które stanęły przed problemem zamykania bazy wojskowej. Krok po kroku tłumaczone są wszystkie czynności, które powinny zostać wykonane, aby powiódł się proces rewitalizacji i aktywizacji gospodarczej. Prezentowane są również alternatywne rozwiązania, które przy jednoczesnej poprawie warunków ekonomicznych i bytnościowych są przyjazne dla środowiska.

Broszura „Monumentsmilitairesdans le domaine des Forcesaériennes” została wydana przez Federalny Departament Obrony, Ochrony Ludności i Sportu Szwajcarii. Pozycja przedstawia historię narodowego lotnictwa wojskowego, genezę powstania Muzeum Lotnictwa Wojskowego oraz stanowi listę obiektów związanych z lotnictwem wojskowym, które warte są zachowania i ochrony dziedzictwa.

I.4. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań nad sportami paramilitarnymi Airsoft, jako sport o podwyższonym ryzyku, nie doczekał się do tej pory opracowana monograficznego. Problematyka związana z organizacją i projektowaniem terenów rozgrywek AS niezwykle rzadko poruszana była przez naukowców. Artykuły wydawane są jako oddzielne, nienaukowe pozycje przez sympatyków graczy AS w publikacjach internetowych i czasopismach sportowych.

Wobec wyjątkowo skromnej literatury, przy opracowywaniu wytycznych projektowych dotyczących zagospodarowania obiektów wojskowych opierać się trzeba na materiałach udostępnionych przez sympatyków i graczy na portalach o tematyce airsoftowej.

43

Hercik Jan, Szczyrba Zdeněk: Post-military areas as space for buisness opportunities and innovation, PraceKomisjiGeografiiPrzemysłu nr 19, Warszawa-Kraków 2012. W artykule omówiony został proces demilitaryzacji w Czechach i Słowacji. Zaprezentowano cztery przykłady rewitalizacji koszar, lotniska i poligonu. Autorzy wskazują, że sukces tych rewitalizacji zależał od wielu czynników. Jednak najważniejsza była pomysłowość lokalnych władz i przedsiębiorców. Do nich należała również decyzja czy działania miały mieć charakter konserwatywny czy innowacyjny.

44

Hercik Jan, ŠerýOndřej, ToušekVáclav: Post‐Military Areas in The Czech Republic and their revitalization - examples of The Towns of Hodonín and UherskéHradiště, ActaUniversitatisPalackianaeOlomucensis–

Geographica, Vol. 42, No. 2, 2011, pp. 107-119. W artykule przedstawione zostały dwa przykłady rewitalizacji dwóch terenów po byłych koszarach, zlokalizowanych w centrum miast.

45

Nepravishta Florian: Regeneration of military brownfield heritage in Albania, [dostęp: 30.11.2014]

Browninfo, dostępny w Internecie: http://www.academia.edu/7888923/REGENERATION_OF_MILITARY _BROWNFIELD_HERITAGE_IN_ALBANIA. W artykule przedstawiony został problem ochrony wojskowego dziedzictwa Albanii. W ciągu trwania Zimnej Wojny Albania obrosła w setki obiektów wojskowych:

różnych rodzajów schronów, stacji, posterunków i baz wojskowych. Zaprezentowano kilka pomysłów na ich transformacje w założenia o nowych funkcjach, głównie muzealnych.

46

Bara Simona, Antal Alexandra, Barbu Mariana: Patrimoniulprovenit din fostelebazemilitaretrecuteîn circuit civil întrerealitateşiuitare, Urbanism. Arhitectura. Constructii, 2010, Vol.1(1), p.25

47

US Environmental Protection Agency „Turning Bases: Into great places: New Life for Closed Military Facilities [dostęp: 30.11.2014] dostępny w Internecie: http://www.epa.gov/dced/pdf/

bases_into_places.pdf

18 Wartym wymieniania jest „Podręcznik taktyki ASG: Podstawy działania w airsofcie”

autorstwa Krzysztofa Studzińskiego (2009). Dokument ten, stworzony na podstawie wojskowych opracowań, uwzględnia specyfikę Airsoftu, a w szczególności parametrów replik (siły, zasięgu i precyzji). Stanowi jednak w większej mierze podręcznik taktyki na polu walki, niż zbiór wytycznych dotyczących kształtowania samego „pola”.

Na rynku zagranicznym dostępne są pozycje bibliograficzne autorstwa sympatyków Airsoftu, często z doświadczeniem wojskowym. Prawie wszystkie stanowią podręczniki dla osób rozpoczynających przygodę z omawiana dziedziną.

Informacje zawarte w nich dotyczą głównie działania i komunikowania się na polu gry. Wsród nich wymienić można „The Airsoft Bible – Book of tactics” autorstwa Wiliama S. Frisbee J. W książce omówione zostały różne rodzaje taktyk począwszy od podstawowych działań i manewrów, sztuki ataku i obrony, kończąc na nocnych manewrach, walki na terenach zurbanizowanych i otwartych

. Druga pozycja, „The Airsoft Bible – Book of Comm”, poświęcona została komunikacji na polu gry. Zaprezentowane zostały skróty, sygnały radiowe i ręczne, przydatne podczas rozgrywki. Innym podręcznikiem dla graczy jest książka „Paintball and Airsoft Battle Tactics” Christophera Larsena

. Podobnie jak poprzednie stanowi kompendium wiedzy wprowadzające nowych zawodników w zasady gry oraz rozwijające już nabyte umiejętności.

„The Airsoft Question and Answer Book” Paula Love

zawiera podstawowe informacje dotyczące Airsoftu, replik oraz ich obsługi. Podobną publikacją jest pozycja autorstwa Corteza Hessmana „Airsoft How To Boot Camp: The Fast and Easy Way to Learn the Basics with 102 World Class Experts Proven Tactics, Techniques, Facts, Hints, Tips and Advice”

.

Przykładem włoskiej książki o tej samej tematyce jest publikacja Fabrizio Bucciarelli

„Softair Made in Italy – Manuale di Softair”

.

Ze względu na dosyć ograniczone materiały autor zaproponował własną definicję sportów paramilitarnych w rozdziale II.1. Najważniejsze pojęcia i definicje.

I.5. Obszar badań

Zakres merytoryczny badań

W pracy poruszony został problem terenów powojskowych oraz trudności z ich ponownym wykorzystaniem. Brak jasno określonej polityki, trudności z ich adaptacją do nowych funkcji, wysoka kapitałochłonność, powoduje, że tylko nieliczne otrzymują „nowe życie”. Jeszcze rzadziej udaje się podtrzymać „ducha miejsca” w zabytkowych obiektach wojskowych.

W pracy badany jest wpływ nowych rodzajów aktywności sportowej na zabytki architektury i inżynierii wojskowej. Postawiona została teza, że organizacja rozgrywek w zespołach militarnych stanowić może sposób na opiekę nad obiektami o wysokiej wartości historycznej oraz architektonicznej.

48

Frisbee J. William S., The Airsoft Bible – Book of tactics, Createspace, 2012,

49

Larsen Christopher: Paintball and Airsoft Battle Tactics”, MVP Books, 2008.

50

Love Paul: The Airsoft Question and Answer Book, CreateSpace, 2008.

51

Hessman Cortez: Airsoft How To Boot Camp: The Fast and Easy Way to Learn the Basics with 102 World Class Experts Proven Tactics, Techniques, Facts, Hints, Tips and Advice, Wyd. tebbo, 2008

52

Bucciarelli Fabrizio: Softair Made in Italy – Manuale di Softair, INDEX – Modena, 2012.

Zakres terytorialny badań

Określając zakres terytorialny, miano na uwadze realność dotarcia do materiału badawczego oraz niezbędną liczbę przypadków do dokonania analiz i wizji lokalnych. Dlatego zdecydowano się na przeprowadzenie badań w granicach Województwa Wielkopolskiego. Opracowany teoretyczny model zagospodarowania funkcjonalno-przestrzennego ośrodka sportów paramilitarnych zaprezentowany został na wielkopolskich obiektach, jednak może być użyty w pozostałych rejonach Polski. Jego uniwersalność pozwala również wykorzystywać go przy analizowaniu innych terenów zdegradowanych. Dlatego w tym wymiarze praca doktorska ma charakter aplikacyjny.

Ryc. 3. Lokalizacje terenów powojskowych w Woj. Wielkopolskim z lat 1828 – 1989. Stan na grudzień 2013r. Źródło:

opracowanie autora

Na podstawie opracowań materiałów otrzymanych z Wojewódzkiego Zarządu

Infrastruktury w Poznaniu, Agencji Mienia Wojskowego (Oddział w Gorzowie

Wielkopolskim), informacji ze Szkoły Podoficerskiej Wojsk Lądowych w Poznaniu

i Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu, dostępnej bibliografii,

dokumentacji kartograficznej, materiałów archiwalnych, oraz materiałów

dostępnych na stronach internetowych miłośników militariów, wyznaczone zostały

lokalizacje obiektów obronnych i militarnych. Część z nich znajduje się w obrębie

granic powiatu poznańskiego. W Poznaniu znajdują się głównie zabytkowe,

dziewiętnastowieczne fortyfikacja Twierdzy Poznań: wielopowierzchniowe forty

o zróżnicowanym ukształtowaniu terenu oraz o wiele mniejsze schrony o prostym

układzie przestrzennym. Wokół miasta znajdują się tereny po byłych bazach dywizji

obrony powietrznej kraju. Zespoły te, podobnie jak forty, tworzyły pierścień wokół

aglomeracji poznańskiej. Układ funkcjonalno-przestrzenny każdej bazy jest

20 identyczny. Zlokalizowane na terenach leśnych, ze strefą koszarową na płaskim terenie oraz strefą bojową zakamuflowaną w lesie. Architektura militarna w aglomeracji poznańskiej ze względu na datę powstania, zachowane modernizacje z różnych okresów, różnorodność pod względem funkcji i formy stanowi ważny przykład w studium ewolucji systemów obronnych.

Kolejnym skupiskiem obiektów powojskowych jest powiat pilski. Znajdują się tam zabudowa i infrastruktura, która obsługiwała 6 Pułk Lotnictwa Myśliwsko- Bombowego w Pile

. Są to obiekty, które pełniły różne funkcje, od koszar, przez budynki gospodarcze i magazynowe, kończąc na niezabudowanych działkach sąsiadujących z lotnikiem i bazą wojskową. Różnią się powierzchnią, ukształtowaniem oraz zabudową.

Ostatnim większym zgrupowaniem są obiekty związane z lotniskiem wojskowym w Powidzu koło Słupcy. Wszystkie badane przykłady pełniły funkcje obsługi technicznej bazy. Są to radiolatarnie oraz magazyny paliw i smarów (MPS). Forma tych obiektów, jak i lokalizacja zdominowana została przez funkcje tych obiektów.

Korelacja lokalizacji niewykorzystanych terenów powojskowych oraz mapy administracyjnej Województwa Wielkopolskiego wykazała, że badane zespoły znajdują się w 15 z 35 powiatów. Największe nagromadzenie występuje w Poznaniu (10), pilskim (9), poznańskim (5) i gnieźnieńskim(5). Pozostałe powiaty posiadają po jednym lub dwóch obszarach powojskowych.

Zakres czasowy

Decyzja o rozległości ram czasowych badanych obiektów podyktowana była kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich jest fakt, że wśród nieużytkowanych terenów powojskowych zlokalizowanych w Poznaniu znajdują się obiekty zabytkowe powstałe w okresie budowy Twierdzy Poznań. Niektóre z nich są wyjątkowymi w skali Europy przykładami ewolucji systemów obronnych na przestrzeni XIX i XX wieku: rozpoczynając od fortyfikacji fortowych, przez ich adaptacje w okresie dwudziestolecia międzywojennego przez Wojsko Polskie, po dostosowanie ich do wymogów z okresu Zimnej Wojny. Ślady każdej z wymienionych epok widoczne są m.in. w schronie piechoty J1 VIIIa przy ul. Babimojskiej oraz Forcie VIIa przy ul.

Marcelińskiej w Poznaniu. Studiując ewolucję architektury obronnej, zauważalna jest tendencja do stopniowego ograniczania detalu architektonicznego.

. Konieczne zatem było wyznaczenie zakresu czasowego od powstania najstarszych, analizowanych dzieł fortyfikacyjnych. Datą graniczną jest rok 1828, kiedy na podstawie projektu majora Johann von Brese rozpoczęto budowę fortyfikacji Twierdzy Poznań. Zakres czasowy badań kończy się z rokiem 1993, kiedy w następstwie opuszczenia baz wojskowych przez wojska Federacji Rosyjskiej,

53

Praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Jarczewskiego, Przestrzenne aspekty rewitalizacji – śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, Tom 4, Wydawnictwo nstytut Rozwoju Miast, Kraków 2009, str. 251

54

Wyraźnym tego przykładem może być zespół dwóch schronów przy ul. Wrzesińskiej w Poznaniu.

Schron amunicyjny M IIIa wybudowany w latach 1887-1890 posiada ceglaną elewację z proporcjami zbliżonymi do złotego podziału oraz murem zwieńczonym gzymsem z fryzem arkadowym. Dobudowany do niego schron artyleryjski A IIIa z 1903 roku nie posiada już takich zdobień. Elewacja o gorszych proporcjach akcentowana jest jedynie trzema „wybrzuszeniami”. Wynikały one z poszerzenia w tych miejscach wewnętrznego korytarza, prawdopodobnie pod urządzenia filtro-wentylacyjne. (źródło:

Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski Sz., Wojciechowski M., Twierdza Poznań – O fortyfikacjach Miasta

Poznania w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Raweli, Poznań 2006, str. 161)

Polska zyskała ponad 56 tys. ha terenów powojskowych, a kolejne 20 tysięcy ha zostało zwolnione przez Wojsko Polskie

.

Dzięki relatywnie długiemu okresowi badawczemu wykazać można różnorodność obiektów powojskowych, pod względem ich wartości architektonicznych, historycznych, wielkości, formy oraz funkcji. Stworzone trzy modele ośrodków sportów paramilitarnych pozwalają na najefektywniejsze ponowne wykorzystanie terenów powojskowych.

I.6. Cele badawcze i cele pracy doktorskiej

Celem pracy doktorskiej jest ustalenie teoretycznego modelu zagospodarowania funkcjonalno-przestrzennego ośrodka sportów paramilitarnych. Część badawcza pracy ma na celu stworzenie listy oraz charakterystycznych, priorytetowych obiektów o najwyższym potencjale adaptacji pod ośrodki sportów paramilitarnych.

Praca ma charakter aplikacyjny ponieważ model, może zostać zastosowany do wszystkich niewykorzystanych terenów powojskowych w Polsce.

W celu klarownego przedstawienia wszystkich celów badawczych podzielone zostały na cele związane z ochroną dziedzictwa kulturowego i rozwojem środowiska airsoftowego.

Wśród celów związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego Wielkopolski wymienić można:

- przebadanie obszarów powojskowych w Województwie Wielkopolskim;

- określenie listy niewykorzystywanych i zdegradowanych terenów powojskowych w Wielkopolsce;

- analiza stanu technicznego i formalnego niewykorzystywanych obszarów powojskowych w Wielkopolsce;

- wykonanie inwentaryzacji fotograficznej 43 badanych obszarów;

- stworzenie bazy kartograficznej 43 badanych obszarów;

- określenie atrakcyjności architektonicznej i historycznej niewykorzystywanych obiektów powojskowych;

- stworzenie listy wielkopolskich zabytków architektury militarnej „nowszej”;

- wartościowanie niewykorzystanych terenów powojskowych pod adaptacje na cele ośrodków sportów paramilitarnych;

- stworzenie listy obiektów nie nadających się do adaptacji pod ośrodki sportów paramilitarnych;

- określenie wpływu uwarunkowań architektonicznych i historycznych na zdolności adaptacyjne terenów powojskowych.

W podjętej pracy wyznaczono następujące cele związane z rozwojem środowiska airsoftowego:

- przebadanie graczy Airsoft w Województwie Wielkopolskim dot. profilu polskiego gracza i rodzajów rozgrywek przez niego wybieranych;

- analiza aktualnych tendencji w organizacji miejsc rozgrywek Airsoft;

- określenie warunków brzegowych dotyczących kształtowania pola gry, w zakresie bezpieczeństwa graczy i osób postronnych;

- określenie kierunków rozwoju sportów paramilitarnych, możliwości tworzenia się ich nowych odmian.

55

Praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Jarczewskiego, Przestrzenne aspekty rewitalizacji –

śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe, Tom 4, Wydawnictwo

nstytut Rozwoju Miast, Kraków 2009, s. 243.

22 I.7. Teza pracy

Na podstawie przedstawionych spostrzeżeń i nawiązując do zamierzeń wynikających z tematu sformułowano następującą hipotezę:

Prawidłowe zagospodarowanie terenu i organizacja rozgrywek airsoftowych w opuszczonych bazach wojskowych stanowi efektywne narzędzie ochrony i opieki nad wielkopolską architekturą militarną.

Teoretyczny model ośrodków sportów paramilitarnych stanowi efektywne narzędzie określania przydatności terenów pod miejsca rozgrywek Airsoft oraz pomaga w prawidłowym zagospodarowaniu funkcjonalno-przestrzennym.

Autor dysertacji udowadnia również, że:

- niewykorzystane tereny powojskowe z okresu od 1949 do 1989 roku, ze względu na ich zróżnicowanie pod względem zabudowy i ukształtowania terenu stanowią atrakcyjne miejsce organizacji rozgrywek Airsoft;

- konieczne modernizacje i dostosowania do standardów oraz wytycznych airsoftowych nie ingerują znacząco w historyczną architekturę militarną.

I.8. Plan i metody badań

Ryc. 4. Schemat planu badań pracy doktorskiej (opr. autora)

Struktura dysertacji odzwierciedla podział badań na trzy etapy:

Etap I miał na celu stworzenie teoretycznego modelu ośrodka sportów paramilitarnych, w takcie którego wykonano:

- analizę danych bibliograficznych oraz dostępnych materiałów na stronach i forach internetowych;

- 9 wizji lokalnych w ośrodkach oferujących rozgrywki Airsoft i Paintball w Polsce;

- analizy 20 ośrodków w Polsce i zagranicą pod względem ich lokalizacji, wielkości terenu, układu funkcjonalno-przestrzennego oraz profilu działalności (m.in.

rodzaju oferowanych usług, profilu klienta, planowanego rozwoju);

- dokumentację fotograficzną;

- ankietę ekspercką;

- bazę kartograficzną polskich ośrodków.

Etap II miał na celu wartościowanie niewykorzystanych terenów powojskowych pod adaptacje na cele ośrodków sportów paramilitarnych. W tym celu wykonano:

- listę wszystkich 43 niewykorzystanych obiektów powojskowych na terenie Wielkopolski,

- 50 wizji lokalnych terenów powojskowych,

- inwentaryzację fotograficzną zawierającą 1600 zdjęć, - analizę danych bibliograficznych i archiwalnych,

- wstępną ocenę wartości historycznej obiektów powojskowych,

- wstępną ocenę wartości architektonicznych obiektów powojskowych,

- ankietę wśród 109 graczy dotyczącą jakości przestrzeni na terenach powojskowych,

- trzy eksperymenty naukowe (jedno we współpracy ze Szkołą Podoficerską Wojsk Lądowych w Poznaniu). Pełny opis eksperymentów wraz z wynikami zawiera rozdział VII.3.

Celem w III etapie było wykonanie wzorców zagospodarowania zabytków architektury wojskowej przy użyciu teoretycznego modelu ośrodka sportów paramilitarnych. W tej części badań skorzystano z metody „Research by design”.

II. DANE BAZOWE. ETYMOLOGIA I DEFINICJE II.1. Najważniejsze pojęcia i definicje

Dzieła budownictwa obronnego – „całościowa postać ukształtowania i pokrycia terenu, świadomie wybranego i przystosowanego do celów obronnych

. Oprócz elementów naturalnych środowiska przyrodniczego, krajobraz warowny obejmuje budowle bojowe z uzbrojeniem i wyposażeniem obiektów bojowych, budowle niebojowe służące obronie, takie jak budynki koszarowe, budowle, inżynieryjne, logistyczne, drogowe, hydrotechniczne, kolejowe oraz różnego typu zieleń, w tym maskującą, przeszkodową, a nawet ozdobną.”

56

Myczkowski Zbigniew, Wielgus Krzysztof, Środulska-Wielgus Jadwiga, Rymsza-Mazur Wojciech, ChajdysKarol,Rejestracja krajobrazów warownych jako podstawa rewitalizacji dawnych twierdz [w:]

Wiadomości Konserwatorskie 23/2008, Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej, s. 36.

57

Klupsz Lidia, Ochrona, konserwacja ikształtowanie krajobrazu dzieł fortyfikacji nowożytnej w Polsce,

praca zbiorowa pod redakcją Lecha Narębskiego: Fortyfikacje nowożytne w Polsce – badania