Straty powiatów nadwiślańskich woj. kieleckiego (1939-1945) i pomoc państwa w ich odbudowie

Stefan Iwaniak

Straty powiatów nadwiślańskich woj.

kieleckiego (1939-1945) i pomoc

państwa w ich odbudowie

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 8, 153-182

R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o T o m V I I I , K r a k ó w 1973

S T E F A N IW A N IA K

STRATY POWIATÓW NADWIŚLAŃSKICH

WOJ. KIELECKIEGO (1939— 1945) I POMOC PAŃSTWA

W ICH ODBUDOWIE

O kres pięcio i p ó łletn iej o k u p acji h itle ro w sk ie j w Polsce b y ł trag iczn y w s k u tk a c h dla całego n a ro d u . Istn ia ły je d n a k re jo n y na te re n ie k r a ju i w o­ jew ó d ztw a kieleckiego, k tó re w o jn a zniszczyła w sposób szczególny.

N ajb a rd zie j zniszczonym i p o w ia ta m i w K ielecczyźnie b y ły : sandom ierski, stopnicki, opatow ski, kozienicki i iłżecki. N a te re n a c h a d m in istra c y jn y c h ziem d aw n y ch 1 sto su n k o w o n iew iele p o w iató w zd ew asto w an o w ta k niszczycielski sposób 2.

O k u p a n t w w y m ien io n y c h p o w iatac h od początk u w rześn ia 1939 r. stoso­ w ał w szy stk ie zbrodnicze m eto d y : p a len ie osiedli i dom ostw w raz z żyw ym i ludźm i, szubienice i olb rzy m ie m ogiły m asow ych straceń , m o rd o w an ie dzieci i k o b iet, z ak o p y w an ie ludzi jeszcze żyjących lu b nie dobitych, zastosow anie sy stem u o d w etu i zbiorow ej odpow iedzialności, za b ija n ie p o d ejrzan y ch i spo­ k rew n io n y ch , a re sz to w a n ia i łap an k i, d e m o n stra c y jn e egzekucje, w yw ożenie ludzi do p ra c n a te re n ie Niem iec, osadzanie w obozach p ra c y i obozach k o n ­ cen tra cy jn y ch , n ajró ż n o ro d n ie jsz e to r tu r y sto so w an e przez g estapo i tzw . So n - d e ra b teilu n g w ięzienia radom skiego, w ydziedziczanie i w y sied lan ie ro ln ik ó w

1 Przez ziem ie d a w n e n a leży rozum ieć te tereny, k tóre w latach 1918— 1939 w ch o d ziły w sk ład p ań stw a polskiego, a po w o jn ie sta ły się in tegraln ą czę­ ścią P o lsk i L udow ej.

2 P od ob n ie zn iszczon ym i pow iatam i poza K ielecczyzn ą b yły w w oj. białostoc­ kim — A u gu stów , S u w a łk i, Łom ża, Szczuczyn i B iałystok , k rak ow sk im — D ębica, M ielec, Jasło, G orlice, D ąbrow a, w arszaw sk im — W arszaw a, R ad zy­ m in, P u łtu sk i P rzasnysz, lu b elsk im — B iłgoraj (zniszczenia po akcji prze­ sied leń czej). P óźn iej zaliczon o do szczególn ie zniszczonych niektóre rejony pow iatu now otarsk iego. P atrz: P la n a k cji s i e w n e j M i n is t e r s t w a R o ln i c tw a

i R e f o r m R o ln y c h (dalej MR i RR) z dn. 3 IV 1945, A rch iw u m U rzędu R ady

M inistrów (dalej A U R M ), 59; Por. P o m o c dla p o w i a t ó w z n i s z c z o n y c h p r z e z

działa nia w o j e n n e z 1946, AURM , 125 — 5; Por. S p r a w o z d a n i e o p r z e d m io c ie s t r a t i sz k ó d w o j e n n y c h P olski w latach 1939— 1945, A rch iw u m A kt N ow ych

(dalej A A N ), B iu ro O dszkodow ań W ojennych przy P rezyd iu m R ady M inistrów (dalej BOW /PRM ) 5.

polskich i osadzanie k o lonistów n iem ieckich bądź v o lk sd eu tsch ó w oraz szereg in n y ch re p resji.

O gólnie o k reśla się, że w ieś z k a m p a n ii w rześniow ej w yszła sto su n k o w o m ało z n iszczo n a 3. N ależy je d n a k podkreślić, że w pierw szy ch d n iac h w rześnia 1939 r. N iem cy spalili żyw cem 15 osób z C h m ieln ik a w pow . sto p n ick im , ra b u ­ jąc jednocześnie 50 sklepów . W ty m sam ym czasie w e w si Ja n ó w w pow. ko- zienickim żołnierze W e h rm a c h tu sp alili k ilk a b u d y n k ó w i zastrzelili k ilk a n a ­ ście osób u siłu jący c h ra to w a ć p rz y n a jm n ie j w części sw ój do b y tek . N a te re n ie g m iny Szydłów w czasie w alk w o jsk polskich z n iem ieck im i zostało zniszczo­ nych doszczętnie sześć w si, lud n o ść p ra w ie nic nie u ra to w a ła z p o siad an y ch d ó b r m a te ria ln y c h oraz in w e n ta rz a . D nia 7 w rześn ia w g m inie W olica spłonęło 25 gospodarstw , a 6 osób strac iło życie. W K u ro zw ęk ach w k ra c z a jąc y p a tro l niem iecki p o dpalił 5 dom ów i zastrzelił 3 osoby. P od o b n ie w g m in ie R adzanów , w e w si D obrow odzie spalono 9 g o spodarstw , a w P ia sk u W ielkim 52 zab u d o ­ w an ia g ospodarskie 4. We w rześn iu 1939 r. w pow iecie iłżeckim zostały ro zstrze ­ lan e 24 osoby w e w siach : M irzec, Rzęchów , W ąchock, G rabów , R ybiczyna, P arszów , Osiny, A m brożów , W ólka i D ąb ro w a P od u ch o w n a. S am i koloniści niem ieccy z G ozdaw y ro zstrzela li 5 osób z G rab o w a 5.

W e w si C ecylów ka — podczas k a m p a n ii w rześniow ej N iem cy spędzili 63 osoby do jed n eg o b u d y n k u , oblali b e n z y n ą i p o dpalili, do u c iek a jący ch zaś strzelali z k a ra b in ó w m aszynow ych. Z te j k rw a w e j egzekucji u ra to w a ła się ty lk o je d n a osoba. P o d o b n y los sp o tk a ł G n iazd k ó w koło L ipska, gdzie spalono żyw cem 20 osób, i Jasienice, w k tó ry c h w te n sam sposób zginęło 25 osób. M asę lu d zi w y­ m ord o w an o w e w si C iepielów , Sycyna, P isary , S łow iki i w ielu innych. W sam ej ty lk o gm inie B rzeźnica w o jsk a n iem ieckie zniszczyły 248 b u d y n k ó w m ieszk al­ nych, obór i stodół 6.

P o d an e p rz y k ła d y z w rz eśn ia 1939 r. m ożna by m nożyć d la w szystkich om aw ianych pow iatów , lecz w ąsk ie ra m y a rty k u łu nie p o zw alają p roblem ów p rzed staw ić szerzej.

L a ta o k u p ac ji b y ły coraz b ard ziej trag iczn e dla m ieszkańców m ia st i wsi. W 1940 r. zginęło 68 osób, a w ro k później 110 osób w e w siach Łyżw y, Rzę­ chów, M arcinków , S w ierczek i Jasie n iec Iłżecki w pow . iłżeckim , 14 zaś osób zostało ro zstrzelan y ch n a te re n ie pow. kozienickiego w czerw cu 1941 r .7

N ajb ard zie j je d n a k te r r o r niem iecki w zm ógł się w la ta c h 1941— 1943 na te ­ ren a c h om aw ian y ch pow iatów .

D ane sta ty sty c z n e w ta b e li 1 o b ra z u ją n a m 8 nie ty lk o tra g e d ię ludności pol­ skiej, lecz ró w n ież sk alę n atężen ia zb ro d n i niem ieckich w poszczególnych latach o kupacji. P rz y zestaw ien iach tego ty p u dla k ilk u p o w iató w n a jw ięk sze n

a-3 Ibid.

4 A n k ieta dotycząca przebiegu działań w ojen n y ch oraz okupacji w pow . stop ­ nickim z dn. 18.X.1946, PR N Busko, P o w ia to w e A rch iw u m P a ń stw o w e (dalej PA P) P iń czów , 336.

5 A. Jan k ow sk i T e rror h i t le r o w s k i na w s i p o w . iłżeckiego, O kręgow a K om isja B adania Zbrodni H itlerow sk ich (dalej OKBZH) w K ielcach , m aszynopis. 6 H. K isiel T erro r h i t le r o w s k i w s i w o j. k ieleckiego (p o w i a t y : kozien icki, lipski

i z w o le ń s k i), OKBZH w K ielcach, m aszynopis.

7 Ibid.

S t r a t y p o w i a t ó w n a d w iś l a ń s k i c h w o j. k ieleck ieg o (1939— 1945) 155

T A BELA 1

TERROR O K U P A N T A W POW IECIE IŁŻECKIM W LATACH 1939— 1945

R o k L iczba zn an ych

a k tó w terroru W tym p a cy fik a cje

U sta lo n a d o ty ch cza s liczb a zam ord ow an ych

1939 11

_

32 1940 8 — 68 1941 12 — 110 1942 26 1 111 1943 51 8 525 1944 25 2 286 1945 5 1 19 Ł ącznie 138 12 1151

silenie w yniszczenia ludności polskiej w d y stry k c ie r a d o m s k im 9 p rz y p a d a na ro k 1943. F a k t te n tłu m aczy ć m ożna w ielom a przyczynam i, ale n a jw ażn iejszą były p ró b y u trz y m a n ia za w szelką cenę sp o k o ju n a ziem iach polskich. T eren K ielecczyzny leżał w śro d k u G e n era ln ej G u b e rn i i stan o w ił je d e n z głów nych w ęzłów k o m u n ik a c y jn y c h z N iem iec do Z w iązku Radzieckiego. Ilość p acy fi­ kacji niem ieckich u zale żn io n a b y ła często od ilości a k cji p arty zan ck ich . P rz y ­ k ład em tego m oże być ro k 1944. W tej o sta tn ie j fazie w o jn y N iem cy poczuli się zagrożeni n a w e t n a zapleczu, p rzy a ta k o w a n iu oddziałów p arty za n ck ich n ie je d n o k ro tn ie zm uszeni b yli użyć nie ty lk o policji, ale i je d n o ste k re g u la r­ nych arm ii.

N ajgorszą p lag ą dla ludności w si b yły pacy fik acje, w k tó re N iem cy a n g a ­ żow ali różne ro d zaje policji i W eh rm ach tu . P rz y k ła d e m m oże tu służyć Cie­ pielów i okoliczne w sie, k tó re w okresie 1939— 1945 b y ły k ilk a k ro tn ie niszczone. W końcu listo p ad a 1942 r. ż a n d a rm e ria sp aliła żyw cem trz y ro d zin y z C iepie­ lowa. K ażdego p ra w ie d n ia w d ru g iej połow ie 1942 r. policja zw oziła tu ludzi z te re n ó w pow. kozienickiego i iłżeckiego, ro z strze liw u jąc grupow o. M iejscow a ludność opow iada, że p rz y p ałacu d w o rsk im w C iepielow ie zostało pochow a­ nych około 600 osób. W czasie w o jn y z sam ego ty lk o C iepielow a zginęło 180 osób 10.

N a jo k ru tn ie jsz ą m aso w ą re p re s ją było spalenie żyw cem bądź w y m o rd o ­ w anie in n y m i sposobam i 76 osób z podp alo n ej w si S tru ż k i w pow. sa n d o m ier­ skim . D nia 3 czerw ca 1943 r. S tru ż k i p rz e sta ły istnieć. Z aledw ie k ilk a osób, k tó re

9 G eneralna G u b ern ia została pow ołan a przez H itlera dekretem z dn. 12.X. 1939 r., dystryk t zaś radom ski rozporządzeniem H. Franka z 26.X tegoż roku. Obszar dystryk tu w y n o sił 25 500 k m 2, a ludność na dzień 10.III.1940 r. liczy ła 2 726 516 osób. D ystryk t sk ład ał się z 17 pow iatów .

!0 „Ś w it”, nr 36/37, 24.XII.1945. W edług innych danych stw ierd za się, że na teren ie C iep ielow a sp alon o około 1000 osób przy u życiu en ergii elektrycznej. D nia 13.III.1942 r. N iem cy zam ord ow ali 120 osób, w tym 70 działaczy, z k tó ­ rych w ięk szo ść — to lu d ow cy. Por. W. Skorek W s p o m n ie n ia , A rch iw u m Za­ kładu H istorii P a rtii (dalej A ZH P), 5289.

nie p rz e b y w ały w e w si w d n iu zbiorow ego m o rd e rstw a , u ra to w a ło się od za­ głady, a k ilk u in n y m u d ało się p rzed rzeć przez p ierścień N iem ców o k ala jąc y ch wieś. S c h w y tan y c h ludzi ro zstrzeliw a n o n a m iejscu, część u d u siła się z b ra k u po w ietrza w zary g lo w an y ch dom ach, zginęli w szyscy — od m aleń k ich dzieci w k o ły sk ach do starcó w w łącznie n . O p isan a zb ro d n ia by ła je d n ą z w ielu na te re n ie w oj. kieleckiego.

TA B E LA 2

W YKAZ W IĘKSZYCH EG ZEKU CJI W PIĘC IU POW IA TACH WOJ. KIELECKIEGO W LATA C H 1939— 1945

P o w i a t Ilo ść eg z e k u c ji L iczb a stracon ych

k ozien ick i 18 526 op atow sk i 23 451 sandom ierski 18 770 iłżecki 49 1010 stop n ick i 25 374 Łącznie 133 3131

W całym d y stry k c ie ra d o m sk im w m asow ych egzekucjach zginęły 5894 osoby. T ab ela n r 2 w s k a z u je 12, że w o m aw ian y c h pięciu p o w iatach zginęło więcej niż połow a w szystkich straco n y c h n a te re n ie d y stry k tu . W śród 17 po­ w iató w liczba straco n y c h w sto su n k u do iłżeckiego by ła ty lk o w iększa w pow . kieleckim .

D użą ilość w y m o rd o w an o w ty ch pięciu p o w iatach w zw iązku z rozw ojem ru c h u p arty zan ck ieg o , oporem ludności w sto su n k u do o k u p a n ta i te re n a m i p rz y fro n to w y m i 1944/1945. M ów iąc o pow iecie iłżeckim n ależy stw ierdzić, że ludność tego te re n u , zw iązana z p rzem ysłem , po siad ała sto su n k o w o w yższą św iadom ość społeczną, w y ra ż a ją c ą się w sy stem aty czn y m oporze w sto su n k u do w ładz ok u p acy jn y ch , stą d m. in. ta k d u ży odsetek strac o n y ch w m o rd ach m asow ych. W pow iecie iłżeckim w d n iu 17 p a ź d z iern ik a 1943 r. spalono w ieś W ólkę M odrzejew ską, a w e w rześn iu 1944 r. w ieś D ębow e Pole. W obu m ie j­ scow ościach zam o rd o w an o 72 osoby, w ty m k o b iety , dzieci i starc ó w 13.

11 J. D ęb ow sk i D zia łaln ość p o d z i e m n a „R och a” p o w . sandom ie rskie go. M a t e ­

riały, W ojsk ow y In stytu t H istoryczny (dalej W IH ), III/58/3, m aszyn op is; Por. A k t a procesu B óttchera, „A rch iw u m G łów n ej K om isji B adania Zbrodni

H itlerow sk ich w P o lsc e ” (dalej A G K B Z H w P.), SOR d., 277. 12 A k t a procesu B óttchera, A G K BZH w P., SOR d., 277.

13 Ibid. W szystk ie dane sta ty sty czn e d otyczące ilo śc i p oszkodow anych lub za b i­ tych w w y n ik u II w o jn y św ia to w ej będą d otyczyły lu d n ości p olskiej. L udność narodow ości żyd ow sk iej w bardzo m a ły m stopniu zajm ow ała się roln ictw em , np. w całym p o w iecie san d om iersk im b yło 171, a w iłżeck im 94 gospodarstw a żyd ow sk ie. Obszar gosp od arstw żyd ow sk ich rów n ież b ył n iew ielk i, np. 94 gospodarstw a w p o w ie c ie iłżeck im o b ejm o w a ły p ow ierzch n ię 200,3 ha.

S t r a t y p o w i a t ó w n a d w iś l a ń s k i c h w o j. k ieleck ieg o (1939— 1945) 157

In n ą fo rm ą w y n iszczania b yły ła p a n k i bezpośrednio z dom ów , z pól i osiedli. S ch w y tan y ch ludzi dzielono n a p u n k ta c h zb o rn y ch w te n sposób, że część w ysy łan o do p ra c y n a te re n ie N iem iec, in n y ch do obozów k o n c e n tracy jn y ch , część ro zstrzeliw an o n a m iejscu, a czasam i n ie w ie lk ą ilość zw aln ian o do dom ów . Z ta k ic h w si ja k : O żarów , K a rsy i S tró ża w pow. o p ato w sk im 13 ro ln ik ó w i 2 osoby spośród in te lig en cji w iejsk iej zginęły w niem ieckich obozach k o n c e n tra ­ cy jn y ch 14.

Z sam ego ty lk o p o w ia tu kozienickiego n a s k u te k o k u p acji i w o jn y : — zginęło w czasie d ziałań w o jen n y ch 1672 osoby

— zam o rd o w an o 26872 55

— zginęło w obozach 4735 osób

— zm arło n a sk u te k p ra c y p rzym usow ej 157 55

— zm arło z ra n i w y c zerp an ia 295 55

— ciężko n aru szo n o zd ro w ie 351 osobom

— d o tk n ię ty c h chro n iczn y m i chorobam i 1642 osoby — ciężko upośledzeni pod w zględem um ysłow ym 24 55

— w yw ieziono do obozów różnego ty p u 3553 55

P od o b n ie ja k w d an y c h staty sty czn y ch dla p o w ia tu k o z ie n ic k ie g o 15 — rzecz p rz e d sta w ia ła się i w pozostałych pow iatach . Łączna su m a s tr a t osobo­ w ych dla całego w o jew ó d ztw a kieleckiego w ynosi 260 237 osób ludności pol­ skiej 16, s tra ty zaś ludności żydow skiej w ynosiły 379 566 osób 1T.

Z b ro d n ie niem ieckie b yły zgodne z h itle ro w sk ą p o lity k ą w sto su n k u do n a ­ ro d u polskiego oraz z tzw . g en e ra ln y m p lan em w schodnim . H. F ra n k ta k ie oto d aw ał w skazów ki k ie ro w n ic tw u d y s try k tu rad o m sk ieg o : „...raczej P olaków w y tępić całkow icie, aniżeli je d e n P olak m ia łb y pozostać w Niem czech. [...] nigdy go [tego obszaru] nie w y d am y , a jeżeli n aw et, to oczyszczony on będzie z P o la ­ kó w ” 18. Tego ty p u w ypow iedzi były bardzo częste w p rzem ó w ien iach n ie ­ m ieckich polityków .

T e rro r w sto su n k u do ludności m iał doprow adzić m. in. do bezw zględnej e k sp lo atacji p o d b ity ch ziem. S ta ra p ru sk a p o lity k a n ę k a n ia P olaków pod w zglę­ dem ekonom icznym b y ła sto so w an a ze sk ru p u la tn o śc ią , szczególnie na an alizo ­ w an y ch te re n a c h pięciu pow iatów . W ysoko w y d a jn e ziem ie pow. opatow skiego, stopnickiego i san d o m iersk ieg o zostały obłożone w ielkim i k o n ty n g en ta m i. W po ­ w iecie san d o m iersk im i kozienickim zastosow ano w y sied lan ie oraz p rzesied la­ nie ro ln ik ó w żyjących n a m ałych gospo d arstw ach . Szczególnie w sto su n k u do posiadaczy d ro b n e j w łasności o k u p a n t stosow ał n a jró żn o ro d n iejsze szy k a n y : podw yższał p o d atk i, sto so w ał te rr o r w ściąg an iu k o n ty n g en tó w , zapędzał lu d ­ ność do p rzym usow ej p ra c y w fo lw ark ach niem ieckich i do p ra c publicznych 19.

14 OKBZH w R adom iu, A G K BZH w P., 7 z/O R /I— III; ibid., 14 z. /O R / I; Patrz

A k t a procesu Biihlera, A G K BZH w P., B 122.

15 H. K isiel, op. cit.

16 A k t a procesu Biihlera, A G K BZH w P., B 117. 17 A k t a procesu B óttchera, A G K BZH w P., SOR d., 277. 18 Ibid.

19 W. Jastrzęb ow sk i G o sp o d a r k a n ie m ie c k a w Polsce 1939— 1944, W arszaw a 1946, s. 297—298.

W la ta c h 1940— 1944 N iem cy w ysiedlili częściowo lu b całkow icie po n ad 100 w si z pow. rad o m sk ieg o i kozienickiego 20.

N a te re n ie p o w ia tu kozienickiego N iem cy u tw o rz y li plac ćw iczeń w o jsk o ­ w ych T ru p p e n ü b u n g sp la tz M itte R adom , a w zw iązk u z ty m w yw łaszczyli i w ysiedlili ludność z g m in : K ozienice w 30°/o, Je d ln ia w 75%, M ariam pol i Ś w ierże G ó rn e w 80% , B o b ro w n ik i i B rzoza w 100%. N a części z aję ty ch ziem a d m in istra c ja n iem iecka u rząd ziła duże g o sp o d arstw a rolne, n a k tó ry ch p rz y ­ m usow o p raco w ała lud n o ść z okolicznych w si i niecałkow icie w ysiedlonych m iejscow ości. Całe p lo n y z eb ra n e z w ysied lo n y ch ziem z ab ierały w ładze n ie ­ m ieckie. Część ludności pozostałej n a d aw n y ch m iejscach zam ieszk an ia o trz y ­ m ała w u ż y tk o w an ie m ałe s k ra w k i ziem i, z k tó ry c h płaciła w ysokie k o n ty n ­ g e n ty w n ab iale, m ięsie i zbożu.

W ok resie od 22 sie rp n ia 1944 do 15 sty czn ia 1945 r. N iem cy w yw ieźli z w ysiedlonego o b szaru i okolicznych d ro b n y c h g o sp o d arstw całość in w e n ta rz a m artw eg o , żyw ego i w szy stk ie ziem iopłody. C ałe obszary ziem i pozostały nie u p raw io n e, nie o bsiane i w y e k sp lo a to w an e do najw yższego sto p n ia 21.

W czasie działań w o jen n y ch od lipca 1944 do stycznia 1945 z pow. kozie­ nickiego W e h rm a c h t w ysiedlił szereg gm in całkow icie i je d n ą częściowo. Do w y siedlonych g m in n ależały : B rzeźnica, G ra b ó w n ad Pilicą, G rab ó w n ad W i­ słą, T rzebień, R ozniszew , Sieciechów , S arn ó w , G óra P u ław sk a, O blassy i inne. W ysiedlona ludność po zo staw iła cały swój d o b y te k : drób, bydło, niero g aci- znę, owoce w sad ach i m iód w p asiekach, sp rz ę ty dom ow e, n arz ęd zia rolnicze, bieliznę i odzież oraz p lo n y n a polach. Całość pozostaw ionego m a ją tk u zo­ sta ła zag rab io n a przez n iem ieck ą a d m in istra c ję do sp ra w rolnych, tzw . S o n - ć e rfu h re ró w , oddziały w ojskow e, d e z e rte ró w i m a ru d e ró w fro n to w y ch .

W jesien i 1944 r. spędzono n a pola w ysied lo n y ch obszarów ludność cyw il­ ną, k tó ra sp rz ą tn ę ła ziem iopłody z góry p rzeznaczone dla niem ieckich w ładz o k u p acy jn y ch . Z eb ra n e plo n y zostały w y sła n e n a zaplecze fro n tu , a część p rz e tra n sp o rto w a n o do Niem iec. T am gdzie d o jrzałe zboża rozpościerały się w zasięgu rad zieck iej a rty le rii, w ogóle po zo stały nie zeb ra n e 2*2.

Na te re n ie S andom ierszczyzny N iem cy p ro w ad zili tzw . kom asację, p o le g a ją ­ cą n a łączeniu k ilk u d ro b n y ch g o sp o d a rstw chłopów polskich w w iększe obszary. Po o p raco w an iu tak ieg o p la n u k o m asacy jn eg o przesiedlono P o lak ó w n a go­ sp o d a rstw a kolo n istó w n iem ieckich o słabszej glebie, m niejsze i tru d n ie jsz e do obróbki, a kolonistów niem ieckich oraz volk sd eu tsch o w osadzono na sk o ­ m aso w an e g o sp o d a rstw a polskie. T ak i los sp o tk ał w sie polskie G ierlach o w a i Mo- koszyna, k tó ry c h ludność p rzesied lan o w dw óch tu ra c h je sien ią 1942 i w m a ju 1943 r. W M okoszynie z o stała ró w n ież ro zw iąz an a Ż eńska Szkoła Rolnicza. W 1943 r. zostali częściowo w y sied len i chłopi z D w ikóz i Rzeczycy M okrej. Całość ziem po ludności polskiej o trzy m ali tzw . „dobrzy g o spodarze” — czyli N iem cy — z M ikołajew a w g m inie O siek i z Luszycy w g m in ie T u rsk o W ielkie.

20 J. F ranecki T error h i t le r o w s k i na w s i w o j. k ieleckiego (pow .: ra d o m sk i,

b ia lo b rze s k i i s z y d lo w ie c k i ) , OK BZH w K ielcach, m aszynopis.

21 P r o to k ó ł z p o sied zen ia P R N K o z ie n i c e z 3.III.1945, W A P K ielce, W RN, 107; Por. H. K isiel, op. cit.

22 P r o to k ó ł z p o sie d ze n ia P R N K o z ie n i c e z 3.III.1945, W A P K ielce, W RN, 107; Por. S. Iw an iak D o k u m e n ty , „Słow o L udu” 1962, nr 131.

S t r a t y p o w i a t ó w n a d w iś l a ń s k i c h w o j. k ieleckiego (1939— 1945) 159

P rz e sie d la n ia w 1942 i 1943 r. objęły g ro m ad ę C hw ałki w g m inie W ilczyce. P olacy opuścili te re n 250 h a u ro d z a jn e j ziem i, n a k tó re j żyło 149 osób na 42 g o sp o d arstw ach . N a 42 g o sp o d arstw a — ty lk o 25 ro ln ik ó w otrzy m ało ziem ie słabsze w byłych w siach rozproszonych kolonistów niem ieckich, tj. w Pęczła- w icach i H ieronim ow ie w g m in ie Sienno. D la 17 rodzin zab rak ło ziem i, pozo­ stali oni bez w a rs z ta tu p racy , środków do życia i m ożliw ości zarobku. Część bezdom nych zam ieszkała w pom ieszczeniach okolicznych rodzin, in n y ch p rz y ­ jęli k rew n i, a k ilk a ro d z in zam ieszkało w S andom ierzu. C iekaw e, że ziem i nie o trzy m ały przew a żn ie ro d zin y z a jm u jące g o sp o d arstw a k arło w ate . Tu ró w ­ nież m ożem y m ów ić o p o p ie ra n iu ty ch rolników , k tó rz y w ięcej p ro d u k o w a li dla niem ieckiej m ach in y w o jen n ej 23.

W sam ej ty lk o g m in ie M okoszyn obszar o sad n ictw a niem ieckiego o bejm o­ w ał 1600 ha. Po w o jn ie ro ln icy w ra c a ją c y n a sw oje g o sp o d a rstw a nie m ogli znaleźć g ra n ic d aw n y ch działek. P rz y w ra c a n ie byłych posiadłości pow odow ało fe rm e n t w śród ludności, kłó tn ie, a n ieje d n o k ro tn ie nie kończące się spory przez w iele lat.

W y sied lan ia bądź p rz esied lan ia o w iększych ro z m ia ra ch pro w ad zo n e przez o k u p a n ta m iały m iejsce n a te re n ie w oj. kieleckiego w pow. częstochow skim , kozienickim , ra d o m sk im i sa n d o m iersk im . N a te re n a c h o zakłóconym stan ie p o siad an ia w ładze o k u p acy jn e zb u rzy ły całkow icie b u d y n k i w 3506 g o sp o d ar­ stw ach i w 4045 częściowo. Do 1947 r. ty lk o 14 gospodarzom — spośród 7551 — u dało się odzyskać b u d y n k i ro z e b ra n e w czasie w o jn y 2i.

U stalen ie ilości p rz y p a d k ó w k o n fisk a t g ru n tó w i p rzy łączan ia ich do w ięk ­ szych posiadłości, ro z b ie ra n ia zab u d o w ań , zacieran ia granic, w yw łaszcza­ n ia i przew łaszczania je s t n iezw y k le tru d n e . Z arząd y g m in n e w pierw szych la ta c h po w o jn ie nie b ra ły pod u w ag ę p rzy p a d k ó w jed n o stk o w y ch , p o d a­ w ały d an e z zakłócenia s ta n u p o siad an ia w y stę p u jąc e p rz y zm ianach g ru p o ­ wych.

W w y n ik u o fen sy w y czerw cow ej A rm ii R adzieckiej w 1944 r. zostały w y ­ zw olone s k ra w k i połu d n io w o -w sch o d n iej części w o jew ó d ztw a kieleckiego. W sie rp n iu 1944 r. p o w sta ł tzw . przyczółek san d o m iersk i, k tó ry obejm ow ał 8 gm in p o w ia tu stopnickiego i ta k ą sa m ą ilość gm in p o w ia tu opatow skiego oraz p ra w ie cały p o w iat san d o m iersk i. O bszar przyczółka p o siad ał około 70 km długości i po n ad 50 k m szerokości 25. P o w sta łe w ładze sta n ę ły przed ogrom em trudności. D ziałania w o je n n e zm ieniły oblicze najzam o żn iejszy ch ziem w o je­

¿3 W y k a z scaleń z czasu o k u p a c ji n ie m ie c k i e j (1939— 1945) w w o j. k ie leckim , A A N , MR i RR, 25; Por. S t a r o s tw o P o w i a t o w e S a n d o m ie rz, PAF Sandom ierz, 61; Por. J. D ęb ow sk i W s p o m n ie n ie , WIH, III/58/3.

24 P ism o W o j e w ó d z k i e g o U rzę d u Z ie m s k ie g o do M R i RR z dn. 28.XI.1947, A A N , MR i RR, 25. MR i RR w p iśm ie z dnia 17.X .1947 r. ch od ziło o u stalen ie zak łócen ia w stan ie p osiadania w gospodarstw ach rolnych w okresie okupacji h itlerow sk iej. P rzyb liżon e dane b yły n iezb ęd n e do opracow ania dekretu re­ gu lu jącego sp raw y sporne p o w sta łe w latach 1939— 1945.

25 S p r a w o z d a n i a p e łn o m o c n ik a do s p r a w w o j e n n y c h ś w i a d c z e ń r z e c z o w y c h

z 1.X.1944, A A N , PK W N , m ik rofilm (dalej m. 24 161); Por. S. Iw an iak Z w i ą z e k W a l k i M ł o d y c h w w o j. k ie l e c k im 1943— 1948, K ielce 1963, s. 15— 16; Por.

J. N aum iuk P o c z ą tk i w ł a d z y l u d o w e j na K i e l e c c z y ź n i e 1944— 1947, L ublin 1969, s. 43.

w ó dztw a kieleckiego. In n ą k o n sek w en cją w o jn y b y ły m asy k alek , sierot, cho­ rych, ludzi bez d a ch u n a d głow ą, p rz y b ra k u żyw ności, leków , b an d aży , szpi­ tali, odzieży i b u tó w . N a osw obodzonym te re n ie p o w stały w ład ze w o jew ó d z­ kie, zarów no p ań stw o w e, ja k i p a rty jn e .

C iężką sy tu a c ję m a te ria ln ą ludzi p o g arszał m. in. f a k t u sta b iliz o w a n ia się fro n tu n a czas pięciu i pół m iesiąca, w k tó ry m to czasie n a ty m te re n ie bez p rz e rw y toczyły się w alk i pozycyjne. B y u ch ro n ić ludność p rzed jeszcze w ię k ­ szym i stra ta m i, dow ództw o rad zieck ie po zajęciu te re n ó w podjęło decyzję w y sie­ d len ia ludności ze s tre fy p rz y fro n to w e j w p ro m ie n iu 10— 20 km . E w a k u a c ję ludności rozpoczęto w sie rp n iu 1944 r. N a te re n 12 g m in pow. san d o m iersk ieg o i częściowo w oj. rzeszow skiego przesiedlono ludność z 24 gm in. E w ak u o w an i n iech ętn ie p rzen o sili się n a Rzeszow szczyznę, p ra g n ę li pozostać ja k n ajb liżej sw ych dom ostw . Ł ącznie przesiedlono p o n ad 140 000 lu d z i26. U ciek in ierzy za­ b ra li ze sobą niew ie lk i d o b y te k i m in im a ln ą ilość żywności. O trag icz n ej s y tu a ­ cji w ysiedlonych ta k in fo rm o w ał przew odniczącego K R N B. B ie ru ta s ta ro s ta pow . stopnickiego J. K aczor:

N a przyczółku p ow iatu stop n ick iego ew a k u o w a n o 120 m iejsco w o ści z lu d n ością p rzeszło 95 tys. ludzi. C ała ta ludność gn ieźd zi się n a w ą sk im pasku pow . sa n d o m ier­ sk iego — zn ik om a część tej lu d n ości sch ron iła się w sien iach , p iw n icach , stodołach, sta jn ia ch n ie ew a k u o w a n y ch m ieszk ań ców , pozostali, ponad 60°/o, gn ieżdżą się w la ­ sach, obok płotów , stodół i ch lew ó w , z m a ły m i dziećm i i częścią sw e g o dobytku, k tó ­ ry zd ołali zabrać ze sobą. W śród tych n ie sz c z ę śliw c ó w zn ajd u je się 37 w si, z których cała ludność w pośpiechu u ciek ła spod k u l w p ierw szych dniach boju 12— 15 sierp n ia br., b ez żad n ego dobytku, b ez od zieży i b ielizn y, b ez k a w a łk a ch leb a i dotąd n ie m ogą dotrzeć do sw o ich osiedli, które znajdują się w sferze p ierw szej lin ii b ojow ej, a o b e­ cn ie leżą w gruzach.

L udność tych m iejsco w o ści okropnie cierpi z głodu, zim na, tyfusu, d yzen terii i czerw onki. Ś m ierteln ość w śród nich, zw ła szcza w śród dzieci, k ażd ego dnia się p o ­ w ięk sza, chorzy i dzieci leżą pod o tw artym nieb em , n a deszczu i z im n ie 27.

W d o k u m en ta ch i w sp o m n ien iach je s t w iele opisów n iezw y k le ciężkiej sy ­ tu a c ji w ysiedlonych. N ajw ięk sze zagęszczenie ludności było na te re n ie R y tw ia n i P ołańca, gdzie zd arzył się fa k t, że w o b ręb ie zab u d o w ań jed n eg o ro ln ik a w eg e­ to w ały 172 osoby. Je sie ń i nad ch o d ząca zim a sta ły się dla ew ak u o w a n y c h n ie ­ zw ykle ciężkie.

Ł u n y p ożarów i ch m u ry d y m u przez p ra w ie całe półrocze b y ły n ieodłącz­ n ym o brazem przyczółka. P ło n ą ł m a ją te k n iejed n eg o pokolenia chłopskiego.

26 S p r a w o z d a n i e p o w i a t o w e g o p e łn o m o c n ik a do s p r a w r e f o r m y r o ln e j w S a n d o ­

m i e r z u z dnia 1 8 IV 1945, W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e (dalej W A P)

w K ielcach. A kta w oj. p ełn om ocn ik a do spraw reform y rolnej, 35; Por.

S p r a w o z d a n i e p e łn o m o c n ik a do s p r a w w o j e n n y c h ś w i a d c z e ń r z e c z o w y c h z 1— 10 X 1944, A A N , PK W N , m. 24 161; Por. K. K ersten P K W N , L u b lin

1965, s. 125— 126.

27 P is m o p r z e w o d n i c z ą c e g o P R N p o w . sto p n ick ieg o w R y t w i a n a c h z dn. 13 X

1944 do p r z e w o d n i c z ą c e g o K R N B. B ie ru ta w Lublinie , A rch iw u m R ady

P a ń stw a (dalej A R P), A k ta p rzew od n iczącego R P, III/D ; Por. J. K aczor

W s p o m n ie n i a lu d o w e g o starosty, W arszaw a 1961, s. 61; Por. B. B ełczew sk i P i e r w s z e dni, W arszaw a 1964, s. 67, 73, 87, 88, 90—91, 125, 151.

S t r a t y p o w i a t ó w n a d w iś l a ń s k i c h w o j. k ieleck ieg o (1939— 1945) 161

Płody ro ln e zgniły n a polach, a zboża ty lk o w pew nej części nie stały się że­ ro w isk iem gryzoni. W ro k u 1945 ro ln icy m ów ili o pladze m yszy.

N a dużym obszarze p o w iató w przyczółkow ych w alczące a rm ie zm ieniły s tr u k tu r ę gleby. N asycenie ognia różnych ro d zajó w b ro n i było bard zo w ysokie. D oły od bom b i pocisków , cały system fo rty fik a c y jn y w p ostaci b u n k ró w , ziem ianek, schronów , stan o w isk ogniow ych i strzeleckich, zak ła d a n ie pól m i­ now ych — w szystko to niszczyło najży źn iejsze ziem ie w oj. k ie le c k ie g o 28.

S zkody p o w stałe w m elio rac jach i u rząd ze n iach w odnych, drogach i m o­ sta c h przez w iele la t po w o jn ie były tro s k ą i p rzed m io tem p ra c ludności oraz w ład zy ludow ej.

N a 140-kilom etrow ym o dcinku W isły zniszczone bądź uszkodzone zostały o bw ałow ania. Z niszczenia w a łu w iślanego m ia ły tro ja k i c h a ra k te r: 1 — w y k o ­ n a n e zostały gniazd a i ro w y strzeleckie, 2 — w b u d o w a n o b u n k ry o głębokości 226 cm i szerokości od 80— 120 cm, 3 — zrobiono p rzek o p y w k ie ru n k u poprzecz­ n y m sięg ające od 150— 200 cm, szerokości od 80— 120 cm. O pisy zb u rzen ia w a ­ łów w iślan y ch dotyczą odcinka rzek i o k alającej w sch o d n ią część pow iatów n a d w iślań sk ich 29.

D ok ład n iejsze o k reślen ie zniszczeń m ożliw e było po ofensyw ie styczniow ej 1945 r., k ied y ludność w ró ciła do sw ych sta ry c h siedzib.

K ied y zb liży liśm y się do R udnik — p isze M. A d am sk i z pow . op atow sk iego — o garn ęło nas przerażenie, u jrzeliśm y p u styn ię! N ie m a dom ów , ty lk o w yp alon a p u ­ stynia, pokryta szczątkam i sprzętu w o jen n eg o i ciałam i p oległych . Z R udnik zostały tylko osm alone, sterczące kom iny. W tedy zrozum iałem , co to jest w o j n a 50.

L udność pow róciła n a zgliszcza, nie było gdzie m ieszkać i b ra k ło ja k ic h k o l­ w iek zap asó w n a n ajb liższe m iesiące 1945 r. Około 250 tys. m ieszkańców z pię­ ciu p o w iató w nie p osiadało dom ów ani in n y ch z a b u d o w ań gospodarczych. W sa­ m ym pow iecie o p a to w sk im 80 000 ludzi zostało bez dachu n a d głow ą. W y­ nęd zn iali ludzie zajm o w ali w szystkie ziem ne u rz ąd zen ia, w y k o p an e przez obie w alczące s tro n y w czasie zm agań fro n to w y ch . N ajlepszym i pom ieszczeniam i m ieszk aln y m i okazały się nie zniszczone piw nice i w ojskow e ziem ianki, m im o że ze ścian zajęty ch pom ieszczeń bez p rz e rw y sp ły w ały s tru ż k i w ody.

N iezw ykle tru d n e w a ru n k i nie zraziły chłopów , w racali oni n a sw oje pola ogołocone ze w szystkiego. Do w ielu wsi pow. kozienickiego ro ln icy w racali do­ piero na w iosnę 1945 r., bo np. w gm inie B o b ro w n ik i n a ogólną liczbę 34 wsi 31 zniszczono w 100%, pozostałe 3 zaś u legły zb u rzen iu w 60%.

28 P is m o m i e s z k a ń c a w s i L a s z c z k ó w p o w . S a n d o m i e r z z 3 IV 1945, P A P P iń ­ czów , S tarostw o P o w ia to w e Sandom ierz, 579; P ro to k ó ł z p o sied zen ia P ow .

K o m i s j i O p iek i S p o łe c z n e j S a n d o m i e r z z 5 X 1944, P A P Sandom ierz, t. I,

583. Z 11 gm in w p o w iecie san d om iersk im w y sied lo n o 14 423 rodziny, co sta ­ n ow i 65 725 osób. W p ięciu w siach gm in y R y tw ia n y zatrzym ało się 15 715 osób, w tym 3629 d zieci w w iek u do 14 lat. W m ajątk u D m osice w gm inie K oprzyw nica 13 rodzin m ieszk a ło w jednej oborze, a 60 rodzin w y sied lo n y ch z a m ieszk iw a ło w stajn iach i oborach m ajątku S m iech ow ice.

29 S. Iw an iak D o k u m e n ty , „S łow o L udu” 1962, nr 131.

50 „G rom ada — R oln ik P o lsk i” 1964; Por. S p r a w o z d a n i e M i n is t e r s t w a A d m i ­

nis tracji P u b li c z n e j (dalej M AP) za październik 1945 r, AURM , 2a/37; Por.

J. Kaczor, op. cit., s. 66—67, 82.

W ładze w o jew ó d ztw a i p o w iató w zniszczonych sam e nie b yły w sta n ie przy jść z pom ocą ludności. Zachodziła konieczność u d ziele n ia pom ocy z ze­ w n ątrz. C elem stw ie rd z e n ia fak ty czn eg o s ta n u zniszczeń w połu d n io w o -w sch o d ­ niej części w o jew ó d ztw a kieleckiego została p o w o łan a sp ec jaln a k o m isja p o ­ selska i B iu ra K o n tro li P a ń stw a p rz y KRN . W d n iu 20 k w ie n ia 1945 r. p rz y ­ byli n a te re n K ielecczyzny posłow ie i p rzed staw iciele m in iste rstw : sk a rb u , pracy, opieki społecznej, ad m in istra c ji, zdrow ia, k o m u n ik acji, ap ro w izacji oraz ro ln ic tw a i re fo rm rolnych. W k o m isji w ziął u dział w ojew o d a, m jr E. W i- ślicz-Iw ańczyk. N a k o n fe re n c ji 21 k w ie tn ia 1945 r. został o p rac o w an y p la n d ziałan ia i podział z ad ań m iędzy w szy stk ich członków kom isji, p raco w n ik ó w U rzędu W ojew ódzkiego K ieleckiego oraz część p raco w n ik ó w ra d naro d o w y ch w teren ie. M a te ria ły z działalności k o m isji poselskiej zostały z eb ran e i p rzy g o to ­ w an e n a dzień 30 k w ie tn ia 1945 r. S zereg m a teria łó w zostało z eb ra n y ch p rzed p rzybyciem kom isji. Ich praw dziw ość stw ierd zili posłow ie podczas o b jazdu p o w iató w 31.

O b raz s tr a t w edług ta b e li 3 je s t b ard zo w ysoki. Nie n ależy tu je d n a k su g e­ ro w ać się śre d n im p ro ce n tem zniszczeń p o w iatu , choć i te n je st w ażny. W po ­ wiecie iłżeckim zniszczone b yły ty lk o 4 g m in y : C hotcza w 60% , Solec 68° o, P aw łów 50% i T arłó w w 60%.

W yłączając z obliczeń pow. iłżecki, dla pozostałych czterech p o w iató w znisz­ czenia w si n ależały do najw y ższy ch nie ty lk o w w o jew ó d ztw ie kieleckim , ale i w całym k ra ju .

W ładze w ojew ódzkie i c e n tra ln e szu k ały w szelkich sposobów p o p ra w ie n ia sy tu a c ji m a te ria ln e j ludności n a jb a rd z ie j poszkodow anej przez d ziała n ia w o­ jen n e. K o m isja poselska w sw oim sp ra w o z d a n iu m. in. stw ierd ziła, że w p ra w ­ dzie ilość b ez ro b o tn y ch w e w siach pięciu p o w iató w w ynosi 12 500 osób, m im o to w iele g m in n ależy w ysiedlić całkow icie z u w ag i na k o m p le tn e zniszczenia i b ard z o sła b ą glebę. W ychodząc z tego założenia, k o m isja poselska K R N p ro ­ p o n o w ała w y p ro w ad zić z kozienickiego w ięcej niż połow ę w szystkich ludzi za­ m ieszk u jący ch te r e n tego p ow iatu.

Szereg w niosków , k tó re posłow ie przedłożyli rządow i, n ig d y nie doczekał się realizacji. P rzesied len ie z pięciu p o w iató w około 300 tys. osób z góry sk azan e było n a n ie w y k o n an ie ze w zględu na b ra k m ożliw ości fin an so w y ch m ło­ dego p a ń stw a ludow ego.

W okresie 1945— 1948 r. n a Z iem ie Z achodnie przesiedliło się z całego w oj. kieleckiego nieco w ięcej niż 274 000 ludzi. N ato m iast z pięciu om aw ian y ch p o w iató w w y je c h a ły 103 622 osoby, a w ięc je d n a trzecia liczby p la n o w an ej przez posłów K R N 32. W iększość je d n a k pro b lem ó w przedłożonych rządow i, zaw a rty c h w 10 obszernych w nioskach, została w p ro w ad zo n a w życie.

T abele 3 i 4 w połączeniu d a ją p ełn y o braz zniszczeń w si pięciu pow iatów . W pow. opatow skim , san d o m iersk im , sto p n ick im i kozienickim 15 g m in zostało zniszczonych w 100%>, 19 g m in od 80— 95°/o, a 16 od 30— 80°/o, pozostałe m niej niż w 30°/o. W późniejszym ok resie n ie k tó re g m in y zostały w yłączone ze spisu zniszczeń. D otyczyło to tych, k tó re p o siad ały m niej s tr a t ja k 30%. K o re k ty

81 S p r a w o z d a n i e K o m i s j i P o s e ls k ie j i Biu ra K o n tr o l i w z n i s z c z o n y c h p o w ia t a c h

w o j. k ieleckiego z dn. 3 0 IV 1945, A ZH P, 295/X II — 49. W skład k om isji

m. in. w ch o d zili: J. G rubecki, J. O zga-M ichalski, J. A. Król, W ieczorek, E. W iślicz-Iw ań czyk , M. K una, W. D obroch i S. D ybow ski.

S t r a t y p o w i a t ó w n a d w iś l a ń s k i c h w o j. k ieleckiego (1939— 1945) ₁₆₃ 11 *“ S w

3

i M I ! W co 9 ! ’“ 5 I W i O * < <

Q

N O £ < £ Oh CO O ¡3 £3 Uj o Q pi W CO ¡ > lO < ro •J O r W O > ; S o

H 5 ”

U < W S ^ n W Q 3 N l-s o £ £ o < HH £ O O, £ u w* HH 0. W N U N CO i—i £ N < H CO P la n o w a n a il o ść do | p r z e s ie d le ­ ni a o g ó łe m 60 00 0 24 0 0 0 73 00 0 68 500 73 00 0 29 8 500 Il o ść b e z ­ r o b o tn y c h do p r z e s ie d ­ le ni a d la B iu ra O d ­ b u d o w y S to li c y 2 000 ₂ 5C 0 00₀ 2 ₃ 50 0 3 000 13 000 Il o ść b e z ­ r o b o tn y c h do p r z e s ie d ­ le n ia d la p r z e m y s łu 2 00 0 2 5 00 003 Z ₄ C 00 OO o 15 00 0 Ilo ść b e z ­ r o b o tn y c h w g m in a c h do p r z e s ie d ­ le n ia d la Min. K o m u ­ n ik a c ji 2 00 0 2 500 2 000 ₃ 000 o o o co 12 50 0 Ilo ść b e z ­ r o b o tn y c h w m ia s ta c h i p r z e m y ś le 6 000 ₇ 500 ₆ 500 10 500 o o o o 40 50 0 Il o ść d o ­ tk n ię ty c h z n is z c z e ­ ni em — d o p r z e s ie d le ­ n ia 42 50 0 16 500 66 5 0 0 58 000 63 00 0 24 6 50 0 Ś r e d n i p r o c e n t z n is z c z e n ia p o w ia tu 42 45 43 44 37 | Il o ść z n is z ­ c z o n y c h g m in w p o ­ w ie c ie CO 00 69 O gó ln a il o ś ć lu d n o ś c i j 11 6 00 0 O O o o co ₁₆4 000 O o o 05 ₁₆2 00 0 O o o co co P o w ia t k a z ie n ic k i ił ż e c k i o p a to w sk i s a n d o m ie r s k i s to p n ic k i łą c z n ie

T A B E L A 4 W Y K A Z G M IN ZNISZC ZON YCH W W Y N IK U II W O JN Y Ś W IA T O W E J W P O W IA T A C H : K O Z IE N IC K IM , O P A T O W S K IM , S A ND O M IE R S K IM I S T O P N IC K IM e iu a jp a isa zjd op 1 9 7 0 O COOC-OO OO OO OO OO OO OCOOo oO OO 08 6 OO OO Oco qoXuozozsiuz oso[i co co CM c— CM co CM _- co CO CO co 3 o Biuazazsiuz % 10 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 75 oco oo 1 0 0 ₅0 o co oco 20 50 85 20 40 P o w . k o z ie i g m in a Trzebień 1 R o z n is z e w G r a b ó w G ór a P u ła w . G ra b ów n /W . B r z e ź n ic a M a r ia m p o l O b la sy S ie c ie c h ó w Ś w ie r ż e G . B r z o z a K o z ie n ic e g m . S a r n ó w B o b r o w n ik i K o z ie n ic e m . P io n k i Ra z e m Biuaisaiuazad op OO OO OO OO O OO Oo OO OO OO oo Oo OO OO § ąO^UOZOZSIUZ 3 S 0 [I ia co CT>LO LO ₂ co CM co CM co CM 3 o B IU 3Z3ZSIU Z % 10 0 1 0 0 1 0 0 o o ł-^ O o oo oco 40 75 80 80 50 09 09 C n o -4->

O

T

O

ęu

g m in a K u r o z w ę k i S z y d łó w W o li c a W ó jc z a G r a b k i P a c a n ó w O le ś n ic a P a w łó w P o to k T u c z ę p y S z c z y tn ik i Ł u b n ic e | M a le s z o w a Z b o r ó w R a z e m

eiu aip aisazad op ursco O CO iO iO LO LO OCO OCM COo C' LO LO OO LOO Oco coco O lO Oco Tt< * p o ^ u o z o z s i u z 3 S 0 R co CO CO coCO CM co Tf1 co CO co 3 OT i-i dl BIU3Z3ZS1UZ % o o oo 50 80 _ICO 80 1 0 0 P o w . sa n d o r r g m in a 1 D w ik o z y J u r k o w ic e K li m o n tó w K o p r z y w n ic a Ł o n ió w L ip n ik O b r a z ó w O si e k P o ła n ie c R y tw ia n y S a m b o r z e c S a n d o m ie r z S ta s z ó w T u r sk o W il c z y c e W iś n io w a Z a w ic h o s t R a z e m Biuajpaisazjd op po^ aozozsiuz osop

| 3 50 0 3 4 0 0 6 50 0 3 400 4 0 00 5 5 0 0 4 00 0 2 000 ₅ 500 ₄ 50 0 2 80 0 O O co CM i 1 500 5 000 00 0 9 ₄ 000 ₁ 00 0 2 500 67 9 00 i 3 Biuazozstuz % 95 30 06 30 09 9 5 O 0 0 25 95 95 80 o s 30 0 0O 90 95 20 40 k o P o w . o p a g m in a B a ć k o w ic e B o k sy c e C z y ż ó w -S z la c h . G r z e g o r z e w ic e J u li a n ó w I w a n is k a L a so c in M a lk o w ic e M o d li b o r z y c e Ł a g ó w G ę s ic e O ż a r ó w O p at ów m . O p at ów g m . R e m b ó w P ió r k ó w S a d o w ię W o jc ie c h o w ic e | Ra z e m B ra k d a n y c h . Ś r e d n i p r o c e n t zn isz cze ń po w ia tó w p a tr z ta b e la

S tr a ty p o w i a t ó w n a d w iśla ń sk ic h w o j. k ieleck ieg o (1939— 1945) 165

zostały p rze p ro w ad zo n e przez B iuro K o n tro li P a ń stw a p rzy K RN i dotyczyły ty lk o ilości zab u d o w ań m ieszk aln y ch i gospodarskich, n a to m ia st d an e ogólne p ozostały bez zm ian 33.

W ta b eli 4 w y ra ź n ie odzw ierciedlony je st ogólny s ta n zniszczeń w k o n k re t­ nych gm in ach poszczególnych pow iatów . N ie k tó re d an e staty sty czn e, dotyczące ilości gm in d o tk n ię ty c h zniszczeniam i przeznaczonych do p rzesiedlenia, nie po­ k ry w a ją się z liczbam i z a w a rty m i w ta b e li 3. W pow. o p ato w sk im w ta b e li 4 nie został uw zg lęd n io n y O strow iec z su m ą 5000 ro b o tn ik ó w , w pow iecie zaś san ­ d o m iersk im różnica w obliczeniach obu ta b e l w y n ik ła z dokładniejszego ze­ sta w ie n ia d an y ch dla poszczególnych gm in w iejskich.

W szystkie d an e o liczbie ludności w sensie rozw ażań ogólnych, p o d an e przez k om isję poselską, ja k i in n e z estaw ien ia w sp ra w ie s tr a t ro k u 1945 są oblicze­ n iam i szacunkow ym i i ty lk o w ogólnych z ary sach o d tw a rz a ją rzeczyw istość.

Pod koniec 1946 r. W RN w K ielcach o k reśliła d o k ła d n ie te re n y zniszczone w d ziałan iach w o jen n y ch w 1944 i 1945 r. W ładzom w ojew ódzkim chodziło 0 ściągnięcie zaległych św iadczeń rzeczow ych oraz zastosow anie ulg p o d atk o ­ w ych, zachodziła w ięc p o trz e b a u sta len ia, ja k ie m iejscow ości zalicza się do przyczółkow ych. Do te re n ó w n ajb a rd z ie j zniszczonych sesja WRN jednogłośnie zaliczyła:

1. p o w iat kozienicki w całości, z w y ją tk ie m g m in : Zw oleń, S uskow ola, P ionki, Je d ln ia , oraz g m in y Policzna z w yłączeniem g ro m ad — Policzna, G a r- b a tk a , P odlaska, F ilipinów , Jab ło n ó w , B iały Ł uk, Ja d w in ó w i te re n y gm iny Tczów z w y ją tk ie m g ro m ad y S try k o w ice B ło tn e;

2. z p o w iatu iłżeckiego Chotcza, T arłów , P aw łow ice, Solec i z g m in y P ętk o - wice g ro m ad y Z a p u sty i M ichałów ;

3. z p o w ia tu opatow skiego g m in y : Lasocin, M alkow ice, Czyżów Szlachecki, M odliborzyce, Baćkow ice, P iórków , Łagów , Gęsice, R em bów , Iw an isk a, Ju lia n ó w oraz g ro m ad y z g m in y B oksyce: Janow ice, Zw oleń, W ronow ice, W ierzbontow ice, M irogonow ice, W ronów , W itosław ice i M ilej o wice, z g m in y G rzegorzow ice gro­ m ad y Skoszyn, K u n in , Je len ió w , z g m in y O p atów g ro m ad y : N ik isiałk a M ała 1 D uża, Brzezie, W ąw orków , O kalina, C zerników , M urow anice, Gojców , T udorów i B albinów ; z g m in y O żarów g ro m ad y : Ja n ik ó w , Z aw ada, Jan k o w ice, C h ra p a - nów, Przybysław ice, B inkow ice, P ru sy , Ja k u b o w ice i G rocholice; z g m in y W oj­ ciechow ice g ro m ad y : G lerczyce, H u lta jk a , K olonia Lisów, S todoły, Ł u k aw k a, K a- liszany, Koszyce, K o lo n ia Ł a p a ta ; z g m in y Sadow ię g ro m a d y : B iałow ęsy, Leżyce, Łyszki, Zachocin, Z achocinek, Tom aszów , N iem ienice, Z aw oła, D u k la n y ;

4. cały p o w iat san d o m ie rsk i;

5. z p o w iatu kieleckiego cała g m in a Cisów oraz g m in y S łu p ia N ow a z w y łą ­ czeniem g ro m ad y D ębono, p o n ad to zniszczone g ro m ad y w g m inie B ieliny—Le­ chów, B artoszow iny, H u ta K oszary, S ta ra H u ta ;

33 S p r a w o z d a n i e B iu ra K o n tr o l i P a ń s t w a dla P r e z y d e n t a R P B. B ie ruta z a okre s

24 VIII—28 VIII 1945, AURM , 125— 2. D la k on fron tacji podaję, że w 1945 r.

w pow . iłżeck im b yło 21 gm in w iejsk ich , w k ozien ick im 19, w opatow skim 23, w san d om iersk im 14 i stop n ick im 25. Por. „K ieleck i D zien n ik W oje­ w ó d zk i” 1945, poz. 19, nr 7; Por. T. K ob a-R yszew sk a P rzes zło ś ć a d m i n is tr a ­

c y jn a z i e m w o j. k ieleckiego 1918— 1944 [w:] Z d z i e j ó w z i e m i k ie leckie j, W ar­

6. z p o w ia tu stopnickiego g m in y : Stopnica, W olica, W ojcza, P otok, K u ro - zw ęki, G rab k i, Szydłów , T uczępy, O leśnica, S zczytniki, Ł ubnice, P acan ó w i O ględów ; z g m in y P aw łó w g ro m a d y : S w in iary , B rzostków , B ło tn a W ola; z g m in y Z borów g ro m a d y : W łosnow ice, M agierów , Solec, S tra ż n ik , z g m in y D ru g n ia g ro m ad y : D ru g n ia, P o d sto ła i W ie rz b ie 34.

S tra ty w o je n n e przez w iele la t o d b ija ły się u je m n ie n a życiu ludności znisz­ czonych pow iatów oraz n a w p ły w ach fin an so w y ch n a rzecz p a ń stw a .

N a jtru d n ie jsz ą sp ra w ą dla ludności b yły zniszczenia w za b u d o w an iach go­ spodarskich, w y m ag a ły one dużych n a k ład ó w p ra c y oraz długiego cyklu b u ­ dow y w zw iązku z b ra k ie m m a te ria łó w budo w lan y ch , ja k ró w n ież zb u rzo n y m przem ysłem w czasie w ojny.

T ABELA 5

W YKAZ SZKÓD W O JENNYCH W Z A B U D O W A N IA C H W IEJSK ICH W PIĘCIU PO W IA TAC H WOJ. KIELECKIEGO

P o w i a t

Z n iszczenia o b liczo n e w złotych w g. cen sp rzed 1 IX 1939 r. zab u d ow an ie m ieszk aln e zab u d ow an ia gosp od arcze

ilość w a rto ść w zł ilo ść w a rto ść w zł

iłżeck i 4 163 6 892 366 19 711 7 523 831 k ozien ick i 9 491 27 403 705 20 444 28 972 401 op atow sk i 9 851 50 756 089 19 311 36 927 65o sandom ierski 3 420 13 488 954 6 444 18 126 796 stopnicki 8 635 27 047 250 15 187 26 447 890 łą czn ie 35 560 125 588 364 81 097 117 998 574

K o n fro n tu ją c d a n e 35 z ta b e li 5 z c y fram i ogólnych szkód d la całego w o je ­ w ództw a, o trz y m am y re a ln y o braz zniszczeń te re n ó w p rz y fro n to w y ch . W w oj. k ie le c k im 36 zostało zniszczonych 44 747 b u d y n k ó w m ieszk aln y ch n a ogólną

34 P ro to k ó ł z p o s i e d z e n ia W R N K ie l c e z 21 X I 1946 r., W A P K ielce, W RN 3. N a tym sam ym p osied zen iu W RN u p ow ażn iła PW RN do ok reślen ia teren ów zniszczonych w cza sie ostatniej w o jn y w pow . częstoch ow sk im i radom skim . 35 Z n isz czen ia w o j e n n e g o s p o d a r s tw roln ych. Z e s ta w i e n ie sp o r zą d zo n e p r z e z

W U Z K ie lce, s ierp ień 1945, A A N , MR i RR, 34; Por. S p r a w o z d a n i e J. O zg i- -M ic hals kie go zło żo n e na p o s ie d z e n iu W R N K ie l c e z 1 II 1946, W A P K ielce,

W RN, 3.

36 Za p od staw ę ob liczeń porów n aw czych p rzyjęto dane w g p odziału a d m in i­ stracyjn ego w oj. k ieleck ieg o z k ońca lip ca 1945 r. W o jew ó d ztw o o b ejm ow ało p ow ierzch n ię 17 804 km 2, około 1818 ty sięcy m ieszk a ń có w w 2 pow iatach grodzkich i 11 w iejsk ich , a m ia n o w icie: częstoch ow sk im , iłżeck im , jęd rze­ jow sk im , k ieleck im , k ozien ick im , opatow skim , piń czow sk im , radom skim , sa n ­ dom ierskim , stopnickim i w łoszczow sk im . Ł ącznie b yło 26 m iast, w tym 2 p o ­ w ia ty m iejsk ie — C zęstoch ow a i Radom , 212 gm in i 2970 grom ad; patrz „ K ie­ leck i D zien n ik W ojew ód zk i” 1945, poz. 19, nr 7; Por. T. K ob a-R yszew sk a, op. cit., s. 26.

S t r a t y p o w i a t ó w nad w i ś l a ń s k i c h woj . ki el ecki ego (1939— 1945) 167

sum ę 161 871 689 zł p rz ed w o je n n y c h oraz 115 641 b u d y n k ó w gospodarczych na łączną w a rto ść 148 929 600 zł. M ożna ła tw o obliczyć, że w pozostałych sześciu p o w iatach w o jew ó d ztw a zniszczono 9187 z ab u d o w ań m ieszkalnych n a sum ę 36 283 325 zł, analogicznie w b u d y n k a c h gospodarczych 34 544 i 30 931 026 zł. D ochodzim y w ięc do w n io sk u , że np. je d e n p o w iat o patow ski w czasie o statn iej w o jn y poniósł w iększe s tr a ty w z ab u d o w an iach w iejsk ich niż p o w iaty : często­ chow ski, jęd rzejo w sk i, kielecki, pińczow ski, ra d o m sk i i w łoszczow ski razem w zięte.

S zkody w b u d y n k a c h w iejsk ich w zniszczonych p o w iatach b yły ta k w ielkie, że tru d n o sobie w yobrazić, ja k ludność m ogła przeżyć styczeń, lu ty i m arzec 1945 r. W e w si S ta w k i w g m inie B o b ro w n ik i w pow iecie kozienickim dw ie ro ­ d ziny m ieszkały w ziem ian k ach , pozostałe 18 ro d zin skleciło szałasy z desek i p rz y k ry ło je sianem . C zasam i w zb u d o w an y ch szałasach p rz eb y w a ły razem z lu d źm i — krow a, ko ń bądź d ro b n ie jszy in w e n ta rz . W całej w si n a 20 gospo­ d a rs tw pozostał je d e n zdem olow any dom, w szy stk ie in n e zab u d o w an ia uległy całk o w item u zb u rzen iu . N a 30 koni i 50 k rów , k tó re b yły w S ta w k a c h przed w o jn ą, w raz z ludźm i w szałasach żyło 8 koni i 15 krów , k u p io n y ch za uzy­ sk an e pożyczki w ciągu 1945 r.

W e w si Emilów’ w g m in ie M ariam p o l było 40 g o sp o d arstw i w szystkie zostały zniesione z pow ierzchni ziemi. W g ru d n iu 1945 r. w E m ilow ie sta ły 4 dom y z d rzew a, 15 rodzin m ieszkało w b u n k ra c h , a 16 ro d zin w szałasach. D om ki w y ­ b u d o w an o z d rzew a w yd o b y teg o z b u n k ró w , p o dobnie w iększość szałasów le­ piej zaopatrzono przed zim nem w sto su n k u do w zniesionych n a początk u tegoż ro k u . Szałasy i b u n k ry ty lk o w p ew n y m sto p n iu ch ro n iły od m rozów i desz­ czów 37.

Całość te ry to riu m zniszczonego rozciąga się szerokim przyczółkiem w zdłuż P ilicy i W isły w k ie ru n k u K ozienic, Z aw ichostu, a n a północ od W isły w stro ­ nę O p ato w a oraz Stopnicy. W poszczególnych p o w iatach zniszczenia o bjęły:

— kozienicki — 60 000 h a — san d o m iersk i — 20 000 ha — iłżecki — 30 000 ha — o p ato w sk i — 34 000 ha — sto p n ick i — 12 000 h a łącznie 156 000 ha

P rzeciętn ie zniszczenia ob jęły około 20’% całego obszaru i około 30% ziem i ornej 38.

W okolicach p rz y fro n to w y c h około 300 tys. ludzi nie posiadało przysłow io­ w ego dachu nad głow ą. B ra k żyw ności, m ieszkań i tru d n o śc i w u trz y m a n iu h i­ gieny — pow odow ały rozw ój chorób epidem icznych 39. W każdym z pow iatów chorow ało od k ilk u se t do ty siąca osób n a d u r p la m isty i b rzu szn y oraz czer­ w onkę. Z a re je stro w an o 370 osób cierpiących na ch oroby epidem iczne w końcu k w ie tn ia 1945 r. T ylko w pow. sto p n ick im re je stro w a ło się d ziennie około 40 osób. W je d n ej z g m in w pow iecie o p ato w sk im zm arło z w ycieńczenia i

cho-37 „C hłopski S ztan d ar” 1945, nr 11; Por. „C hłopski Sztandar” 1945, nr 10.

38 S p r a w o z d a n i e z K o m i s j i P o s e ls k ie j z dn. 30 IV 1945, A ZH P, 295/XII — 49. 39 S. Skow roński R elacja, A ZH P, R/108 t. 1.