Stanisław Józef Thugutt (1862-1956)

(1)

STANISŁAW JÓZEF THUGUTT (1862— 1956)

W alne Zgrom adzenie Polskiego Tow arzystw a Geologicznego nadało w dniu 14 stycznia 1946 roku godność członka honorowego profesorowi Stanisławowi Józefowi T h u g u t t o w i w uznaniu w ybitnych zasług na

polu mineralogii.

Kilka w spom nień pośm iertnych opublikow anych w 1958 r. (M. K o- l a c z k o w s k a , A. Ł a s z k i e w i c z, S. M a ł k o w s k i , K. M a ś 1 a n- k i e w i c z) w yjaśniło dane życiorysowe, działalność naukow ą i społeczną, dało w ykaz publikacji i dokonało analizy niektórych problemów, którym Zm arły poświęcał najwięcej uwagi. Z tych publikacji w ynika ch arak tery styka Józefa T h u g u t t a jako człowieka niezm iernie prawego, k u ltu ra l

nego i uczynnego w stosunku do otoczenia, jako badacza dociekliwego i krytycznego, w praw nego eksperym entatora, doświadczonego analityka,

1 La présentation détaillée de l ’activité scientifique du professeur Jan S a m s o n o w i c z se trouve dans Ann. Soc. Géol. Pologne 31, No 1/1961.

(2)

który podjął się bardzo skomplikowanego pro

blem u w yjaśnienia konstytucji chemicznej krzemianów. Prace T h u g u t t a zjednały m u uznanie w k ra ju i za granicą, którego w y

razem były nagrody naukow e: 1901 — Kasy im. Mianowskiego, 193-3 — m iasta Warszawy, 1951 — nagroda państwowa. Był członkiem akadem ii i tow arzystw naukow ych: Tow arzy

stw a Naukowego Warszawskiego (1908), Pol

skiej Akademii Umiejętności (1913 — kore

spondent, 1921 — członek czynny), Tow arzy

stw a Naukowego we Lwowie (1932), K olum bijskiej Akademii w Bogocie (1939). Był pro

fesorem m ineralogii U niw ersytetu W arszaw

skiego w latach 1915— 1935, rektorem w r.

1919—20, a po przejściu na em eryturę — profesorem honorowym.

W artykule K. M a ś l a n k i e w i c z a z 1958 r. znajdujem y in teresu jącą analizę statystyczną działalności prof. S. J. T h u g u 11 a, z której w ynika, że prof. T h u g u t t był autorem 117 rozpraw i prac naukow ych objętości 1320 stron druku, czyli raczej zwięźle w nich przedstaw iał osiąg

nięte wyniki, niż rozw ijał ogólniejsze koncepcje. Nie pisał też podręczni

ków ani monografii.

W całej swej działalności prof. T h u g u t t tylko d w u k ro tn ie w ziął udział w pracach zbiorowych. Jedną z nich było dzieło pt. „H andbuch der M ineralchem ie” pod red ak cją C. D o e l t e r a . W tym dziele, rozpoczę

tym w r. 1911, 74 specjalistów różnych narodowości przedstaw iło ówczesny stan wiadomości o w szystkich m inerałach ze szczególnym uw zględnieniem strony chemicznej. Rozdziały przygotow ane przez prof. T h u g u t t a do

tyczyły w ystudiow anych przez niego m inerałów . Drugą pracą zbiorową był „Poradnik dla samouków”, gdzie w tom ie V, 1925 prof. T h u g u t t um ieścił artykuł o m ineralogii chemicznej, dyscyplinie doskonale przezeń opanowanej, w której pracow ał twórczo z niewielkim i przerw am i przez całe życie.

W twórczości naukow ej prof. T h u g u t t a znikomy jest udział prac w ykonanych w spólnie z innym i autoram i.

Stąd wynika, że prof. T h u g u t t raczej sam otnie szukał rozwiązania nurtujących go problemów, a zabierał głos na forum naukow ym tylko w wąskim zakresie w łasnej specjalności. Dość wcześnie, bo już w okresie dorpackim, prof. T h u g u t t nabrał przeświadczenia, że w arunkiem osiąg

nięcia poważnych w yników w pracy badawczej jest w ąska specjalizacja.

Rozpoczynając studia wyższe prof. T h u g u t t kierow ał swe zainte

resow ania ku chemii rolnej, co szerzej przedstaw iłem uprzednio (A. Ł a s z - k i e w i c z, 1958). Te w łaśnie zainteresow ania skierow ały go do Dorpatu.

Lecz ścisły plan studiów, rygory pracow ni i egzaminów pozwoliły prof.

T h u g u t t o w i pójść po linii swych zainteresow ań dopiero po ukończe

niu studiów ze stopniem kandydata chemii. Ohociaż prof. T h u g u t t zrea

lizował swój plan pierw otny, uzyskując stopnie naukow e m agistra chemii i doktora chemii oraz veniam legendi w zakresie chemii rolnej, to jednak poświęcił na to trzynaście lat, prowadząc żm udne badania w wąskiej specjalności. Już w owych czasach nie m ożna było pracow ać badawczo na zbyt szerokim froncie, a konieczność zw ężania go w ystępow ała niem al tak dobitnie, ja k w ystępuje dziś.

— 69 —

(3)

— 70 ^—

Pod w pływ em prof. Ja n a L e m b e r g a zainteresow ania chemią rolną powoli przerodziły się w zainteresow ania m inerałam i glebotwórczymi.

Główną ich masę stanow ią składniki inertne, nie uczestniczące w proce

sach glebowych, a poza tym w glebie w ystępuje niezm iernie aktyw ny kompleks sorpcyjny, w którym przypuszczano udział zeolitów.

W dziedzinie m ineralogii chemicznej prof. T h u g u t t b y ł kontynuato

rem badań rozpoczętych przez G. B i s c h o f a i rozw ijanych przez J. L e m b e r g a , a zm ierzających do podkreślenia roli wody w pow sta

w aniu m inerałów. Zakres badań prof. T h u g u t t zwęził do glinokrze- mianów, które łatwo przeobrażać się mogą w zeolity. P rzem iany produk

tów wyjściowych i pośrednich prowadzi w w arunkach możliwie zbliżonych do naturalnych. Stosuje rozcieńczone roztw ory i niezbyt podniesioną tem peraturę.

N iektóre zbadane przez prof. T h u g u t t a przem iany istotnie mogą odbywać się w glebie. Inne przem iany właściwe są procesom m ezoterm alnym i epiterm alnym . W badaniu tych przem ian prof. T h u g u t t stw ier

dził trw ałość pew nych rodników i próbował zastosować je do w yjaśnienia konstytucji chemicznej glinokrzemianów. Nowatorstwo polegało na po

dejściu do tego zagadnienia sposobami w ypróbow anym i w chemii orga

nicznej. W prawdzie n a tu ra chemiczna krzem ianów okazała się bardziej złożona niż związków organicznych i innych m inerałów , jednak droga obrana przez prof. T h u g u t t a była jedyna w tych czasach, gdy nie dysponowano innym i metodami.

Upłynęło kilkanaście lat od odkrycia dyfrakcji prom ieni rentgenow skich przez kryształ, zanim rozpoczęto badać krzem iany m etodam i ren t- genografii. Dziś znamy rozmieszczenie atom ów w większości krzem ianów.

Spektroskopia absorpcyjna pozwala zbadać n atu rę w iązań m iędzyatom o- wych. Badania równowagi układów wieloskładnikowych pozwoliły w yjaś

nić pow staw anie m inerałów ze stopów, natom iast przebieg reakcji w niż

szych tem peraturach nie został w yjaśniony dogłębnie. Zastosowanie w tych przypadkach metody prof. S. J. T h u g u t t a może przynieść dalsze ko

rzyści i dalsze przyczynki do całkowitego w yjaśnienia n a tu ry chemicznej krzem ianów pow stających w niskich tem peraturach. Do chwili obecnej osiągnięcia prof. T h u g u t t a nie zostały w nauce należycie w ykorzy

stane.

Zwrócić tu należy uw agę na w ielką biegłość m anualną prof. T h u g u t t a w czynnościach chem icznych. Czy dośw iadczenia w autoklaw ie, czy analityczny rozdział składników, czy reakcje m ikrochem iczne n a szkiełku zegarkowym prow adził w niesłychanie zręczny, niem al elegancki sposób.

Innym rysem charakterystycznym działalności naukow ej prof. T h u- g u 1 1 a jest to, że została ona podjęta i kontynuow ana z m otyw ów nie m ających nic wspólnego z m aterialnym i. N aw et w początkach bieżącego w ieku do rzadkości należeli uczeni, którzy jak prof. T h u g u t t pierw szą pensję otrzym ali dopiero po powołaniu na katedrę uniw ersytecką. Będąc niezależny m aterialnie, nadw yżki zużywał na urządzenie pracow ni nauko

wej najpierw w Dorpacie, następnie w W arszawie. Tę w łaśnie pracow nię prof. T h u g u t t ofiarow ał Tow arzystw u Naukowem u W arszawskiem u przechodząc na em eryturę. Gdyby podsumować nakłady prof. T h u g u t t a na upraw ianie działalności naukow ej, zapew ne przewyższyłyby w szystkie korzyści m aterialne uzyskane z uposażenia służbowego.

Podczas II w ojny światowej mieszkając z rodziną w niew ielkim m a

ją tk u ziemskim N agórzany ¡k. K azim ierzy W ielkiej, prof. T lh u ig u 11 po

pierał aktyw nie ruch oporu, najwcześniej reprezentow any na tym terenie

(4)

— 71 —

przez Związek Walki Zbrojnej, późniejszą Arm ię K rajow ą. Do tej orga

nizacji należeli również jego córka W anda i syn Bogdan. W dom u prof.

T h u g u t t a znajdowali schronienie i zestrzeleni lotnicy alianccy, i prze

śladow ani działacze krajow i, i wreszcie w ygnańcy W arszawy.

N iebawem prof. T h u g u t t w raz z synem zostali uw ięzieni i poddani dochodzeniom z powodu nie ujaw nionego w swoim czasie składu broni.

Interw encje krakowskiego św iata nauki odniosły skutek i prof. T h u g u t t w niedługim czasie został zwolniony. Dał dowód niemałego h a rtu ducha, pow racając do przerw anej pracy w użyczonym m u pomieszczeniu w Za

kładzie M ineralogii U niw ersytetu Jagiellońskiego. Pracow ał i publikow ał do czasu, aż zmogła go niemoc i przykuła do łoża, które stało się dla niego łożem śmierci.

A n to n i Ł a szk iew icz

RÉSUMÉ

Le professeur Stanisław T h u g u t t étudie la chimie à D orpat; il reçoit veniam legendi dans le domaine de la chimie agricole. P rincipa

lem ent il s’occupe des m inéraux de sol. Sous l’influence du professeur J. L e m b e r g il m ène des études en vue de définir le rôle de l’eau dans le procès de la form ation des m inéraux. Il restrein t ses recherches aux alum osilicates qui se transform ent facilem ent en zéolites. Il fait ses expé

riences dans les conditions les plus naturelles que possible en se servant des solutions diluées et les tem pératures modérées. L’innovation du pro

fesseur T h u g u t t consiste à introduire dans ces études des m éthodes appliquées jusqu’alors dans la chimie organique. On n ’a pas su apprécier découvertes du professeur T h u g u t t et en profiter.

P endant la IIe guerre m ondiale il participe à la résistance. Des avia

teurs abattus des alliés et les hommes d’action persécutés du pays trouvent souvent l’abri chez le professeur T h u g u t t .

En 1946 pour les services qu ’il avait rendus dans le domaine du dé

veloppem ent de la minéralogie, la Société Géologique de Pologne l’a nommé son m em bre honoraire.

A n to n i Ł a szk iew icz tradu it par M. Ś w ią tk o w sk a