Janusz Szpotański
"Das sprachliche Kunstwerk. Eine
Einführung in die
Literaturwissenschaft" , Wolfgang
Kayser, Bern 1954, dritte erweiterte
Auflaga, Francke Verlag, s. 444 :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 49/3, 297-308
Olgi S ch erer-V irsk i, in form u jąca p ow ażn ie i rzeczow o o dorobku p olsk im w ty m zak resie, p o w ięk sza w y d a tn ie szanse „obecności p o lsk ie j“ w n u rcie w sp ó łczesn y ch p o lem ik n au k ow ych .
A li n a B r o d z k a
W o l f g a n g K a y s e r , D A S SPRA CH LICH E K U N STW E R K . E in e E in fü h ru n g in d ie L itera tu rw issen sch a ft. D ritte, erw eiterte A u fla g e. B ern 1954. F ra n ck e V erlag, s. 444.
H isto rię litera tu r o zn a w stw a da się z grubsza p rzed sta w ić jako w a lk ę dw óch k ieru n k ów ; jed en z n ich u jm u je d zieło litera ck ie jak o sw o jeg o ro dzaju d ok u m en t h isto ry czn y , socjologiczny czy p sych ologiczn y, i m n iem a , że da się ono w y ja śn ić przez w y k r y c ie i ok reślen ie zw ią zk ó w łączących je z epoką, k la są czy jed n ostk ą, drugi zaś trak tu je je jak o przed m iot a u to n om iczn y w stosu n k u do św ia ta zew n ętrzn ego, odznaczający się sw o is tą b u d ow ą i rea lizu ją cy w ła sn e cele. P o g lą d y te, k tóre n ie są ze sobą lo g iczn ie sprzeczne, je ś li p rzyp isze się im ok reślon y zakres sto so w a ln o ści, u ja w n ia ją się p rzew a żn ie w bardzo e k sp a n sy w n ej p ostaci, preten d u jąc do w y łą c z n e j p ra w d ziw o ści w fo rm u ło w a n iu sądów .
W n iem ieck im litera tu r o zn a w stw ie, które jako nau k a p osiad a jed n ą z n ajsta rszy ch trad ycji w E uropie, k ażdy z tych k ieru n k ów doch od zi co p e w ie n czas do g ło su i p rzeży w a okres św ietn o ści. A w ię c na p oczątk u X X w. o d egrał d o n io słą ro lę k ieru n ek p ierw szy, w y stę p u ją c bądź w fo rm ie tzw .
S c h a f f e n s p o e ti k (croceanisci, V ossler, Spitzer), bądź też w form ie tzw . V e r s t e h e n p o e t i k (D ilth ey i jeg o szkoła), tra k tu jących d zieło litera ck ie ja k o
p rzeja w „tw órczego d u ch a“ lu b też a b strak cyjn ego „człow ieka e p o k i“. W ch w ili obecnej k ieru n k i te zn ajd u ją się raczej w d e fen sy w ie, n a to m ia st na p la n p ierw szy w y su n ę ły się d ok tryn y ergocen tryczn e, p ozostające pod siln y m w p ły w e m filo z o fii fen om en ologiczn ej i eg zy sten cja listy czn ej (P eter sen , P etsch , J o lies, S taiger).
P o d sta w o w e tezy w sp ó ln e p rzed sta w icielo m w sp ó łczesn eg o n iem ieck ieg o litera tu r o zn a w stw a erg o cen try czn eg o m ożna by sform u łow ać n a stęp u ją co :
1. D zieło litera ck ie, acz p ow iązan e najrozm aitszego rodzaju zw ią zk a m i g en ety czn y m i z tw órcą (epoką, k la są itp.), z c h w ilą p o w sta n ia ca łk o w icie au ton om izu je się i zaczyna „żyć w ła sn y m ży cie m “. J e st jak b y o b iek ty w iza cją tw órcy, lub — jak chcą eg z y ste n c ja liśc i — jego „p rojek tem “, k tóry z k o le i nań o d d zia ły w a (H eidegger).
2. D zieło litera ck ie sta n o w i organiczną całość, żaden z jego e le m e n tó w nie da się u su n ą ć bądź zastąpić. P osiad a ono cech y nie w y n ik a ją c e z sum y sk ład n ik ów , je s t p o sta cią (Gestalt).
3. D zieło litera ck ie je s t n a sta w io n e na rea liza cję w ła sn y c h sp e c y fic z n y ch celów , które sta n o w i w y tw a rza n ie w ła sn ej sui g en eris rzeczy w isto ści.
4. D zieło litera ck ie o d d zia ły w a na odbiorcę jako całościow y, sp o isty zestrój, a n ie np. ty lk o id eo lo g ią (Geh alt) czy ty lk o rytm em .
5. D zieło litera ck ie n ie m oże być poznane w p e łn i na drodze a n a lizy (choć ta je s t n iezb ęd n y m w a ru n k iem jego poznania), lecz przede w s z y s t k im — poprzez in tu ity w n e (w sen sie h u sserlow sk im ) w czu cie się w nie.
w n a szk ico w a n y m pow yżej schem acie. Jak m ożna się zo rie n to w a ć z liczn y ch u w a g i d y g resji rozsian ych w D as sprachliche K u n s t w e r k , autor ch ce trak to w a ć ergocen tryczn ą p o ety k ę (W e r k p o e t i k ), opartą na in te r p r e ta c ji d zieła litera ck ieg o i k ry ty ce sty lu , jako p o d sta w ę do r e w iz ji u jm o w a n ej d o ty ch czas „d ok u m en tarn ie“ h isto rii literatury. T a o sta tn ia w in te n c ji autora w in n a być pop raw n ie p rzed staw ion a jako h isto ria ro z w o ju form litera ck ich , k tó ry od b yw a się w oparciu o zm agan ie się p o m y słu tw ó rcy z za sta n y m i, p rzek a za n y m i przez tra d y cję literack ą m o żliw o ścia m i jeg o k sz ta łto w a n ia (por. rozdział o zaw artości). P od k reślen ie d ecyd u jącej ro li języ k a jako
a p r i o r i u k szta łto w a n eg o tw o rzy w a litera ck ieg o d zieła sztu k i sta n o w i, w ed le
m eg o m n iem an ia, drugi p o zy ty w n y rys om aw ian ej k sią żk i.
K siążk a K aysera sta n o w i w ięc próbę zb u d o w a n ia a d ek w a tn ej teorii d z ie ła literack iego, która by, ak cen tu jąc języ k o w y ch arak ter tw o rzy w a , n ie zap o zn a w a ła jeg o cech isto tn y ch jako w y tw o ru sztu k i. Z d an iem n iem ieck ieg o uczon ego, o każdym , i ty lk o o d ziele litera ck im dadzą się orzec n a stęp u ją ce tw ierd zen ia: 1) d zieło litera ck ie sta n o w i sp o isty zestrój e le m e n tó w ję z y k o w y ch , au ton om iczn y w stosu n k u do tw órcy i rząd zący się w ła sn y m i p ra w a m i; 2) zn aczen ia w y stęp u ją cy ch w nim zdań n ie od n o szą się d o żad n ych istn ieją cy ch realn ie przed m iotów i sta n ó w rzeczy, le c z k o n sty tu u ją sw o istą d lań, w ew n ętrzn ą rzeczy w isto ść (K ayser n a w ią zu je tu w y r a ź n ie d o p o gląd ów Ingardena).
P o w y ższe tw ierd zen ia trak tow an e łączn ie sta n o w ią d e fin ic ję d zieła lite rack iego ze w zg lęd u na pok rew n e m u u tw ory języ k o w e, jak rozp raw a n a u kow a, a rty k u ł w gazecie czy k odeks p raw ny. K a y ser k ła d z ie n acisk n a zja w isk o , które m ożn a b y n azw ać asp ek tem k r e a ty w n y m języ k a p o ety ck ieg o , a p o leg a ją ce na tym , że m ięd zy p rzed staw ion ą rz e c z y w isto śc ią a jej ję z y k o w y m u k szta łto w a n iem zachodzi jak n a jściślejsze zesp o len ie. Z ja w isk o to w y stę p u je szczególn ie jask raw o w w ierszu, gdzie w sz e lk ie zm ia n y w w a r s tw ie brzm ien iow ej p ow od u ją naru szen ie stru k tu ry treści.
S k ła d n ik i języ k o w e d zieła literack iego łączą się w u k ła d y , k tó ry ch sc h e m a ty p ow tarzają się w n iezliczon ej ilo ści u tw o ró w (np. u kład m o ty w ó w czy m etrum p ow tarzające się w w ie lu utw orach ). Z arów n o sk ła d n ik i te, jak i ich u k ład y od d zia ły w a ją w zajem n ie na sieb ie tw o rzą c stru k tu rę, k tóra ja k o całość posiada w ła sn o ści nie w y n ik a ją ce z ich su m y. To p o w o d u je, że p o stęp o w a n ie a n a lity czn e, izolu jąc je, p row ad zi je d y n ie do częścio w eg o pozn an ia. A n a liza m oże w y k ry ć w d ziele litera ck im k ilk a w a rstw : treść
(Inhalt), w iersz, form y język ow e i kom pozycję, oraz w y o d ręb n ić ich k om
p on en ty, ale to jeszcze n ie m ów i nam nic o je g o isto cie, p o n iew a ż w a r stw y te w y stę p u ją w obrębach różnych tek stów . W r z e c z y w isto śc i jed n ak w d zie le literack im każda z tych w a r stw k oresp on d u je z p ew n y m z ja w isk iem sy n tety czn y m , dla k tó reg o sta n o w i jak b y k an w ę. N a k a n w ie treści, w iersza , form języ k o w y ch i kom p ozycji p o w sta ją od p ow ied n io: za w a rto ść (Gehalt), rytm , s ty l i gatunek. O w e w ła sn o ści „ w yższego rzęd u “ od d zia ły w a ją z k o lei n a sieb ie i p od legają nadrzędnem u, sp ecy ficzn ie litera ck iem u p raw u. Źródło teg o praw a u patruje K ayser w rodzajach p o ety ck ich , rozu m ian ych jako tk w ią ce p oten cjaln ie w języ k u sposoby u jm o w a n ia św ia ta . R ola an alizy, a czk o lw iek sta n o w i ona k o n ieczn y etap badaw czy, je s t przy p ozn aw an iu d z ie ła litera ck ieg o ograniczona. D zieło litera ck ie m oże być w p e łn i u jęte
p ozn aw czo dopiero poprzez ca ło ścio w y ogląd in tu icy jn y , uk azu jący je w ca łym b o g a c tw ie p o w ią za ń elem en tó w i ich w za jem n y m od d ziaływ an iu .
B a d a n ie d otyczące d zieła litera ck ieg o obejm uje w ięc, w m y śl założeń autora, d w a etap y: a n a lizę i syn tezę. T em u sta n o w isk u odpow iada u k ład
Das s p r a c h lic h e K u n s t w e r k , które po w stęp ie zaw ierającym w p ro w a d zen ie
w p ro b lem a ty k ę litera tu r o zn a w stw a , krótkim zarysie jego h istorii oraz ro z d ziale p o św ię c o n y m zagad n ien iom filo lo g iczn y m (u stalan ie a u ten ty czn o ści tekstu, jeg o poch od zen ia, d a ty pow stan ia) rozpada się na d w ie części z a ty tu łow an e: P o d s t a w o w e po jęcia a n a li z y (G ru n d b e g riffe d e r A n a ly s e ) i P o d
s t a w o w e p o ję c i a s y n t e z y (G r u n d b e g r i ffe d e r Syn th es e). M iędzy ty m i c z ę śc ia
m i zn a jd u je się tzw . Z w isc h e n te il, p o św ięco n a p o d sta w o w y m tech n ik om poetyck im , z w ią za n y m z p rezen tacją św ia ta p o ety ck ieg o w obrębie trzech rodzajów (form y w y p o w ie d z i liryczn ej, p rzed sta w ien ia d ram atyczn ego i n arracji ep ick iej). W yod ręb n ien ie tech n ik p oetyck ich w osobny rozd ział jest p rzeja w em ogóln ej ten d en cji autora, aby p ojęciow o oddzielić w d ziele litera ck im to, co sta n o w i w ięcej lub m niej u św ia d o m io n y za m y sł tw órczy, w p ły w trad ycji, epoki, prądu k u ltu ra ln eg o itp., od tego, co w y n ik a z in d y w id u a ln o ści i ca ło ścio w o ści d zieła sztuki, k tórego od d zia ły w a n ie je s t w z n a c z nej m ierze irracjon aln e.
M im o iż teoria K a y sera została naszk icow an a tu w sposób w ie lc e p o bieżny i sk rótow y, rzu cą się, jak sądzę, czy teln ik o w i w oczy d w a jej za sa d n icze ry sy . P ie r w sz y z nich to oparcie teorii d zieła litera ck ieg o na p o jęciu rodzaju, które u ch od ziło do n ied aw n a w n iem ieck im litera tu r o zn a w stw ie (E rm atinger) za p o zb a w io n ą w szelk iej treści fik cję racjon alistyczn ą, d ru gi zaś — to oparcie jej aparatu ry p ojęciow ej na od p ow ied n io zm o d y fik o w a n ym sy ste m ie p ojęć ję zy k o zn a w stw a i filo zo fii języka.
P o d sta w o w e p o jęcia an alizy d zieli autor na cztery grupy d otyczące treści, w iersza, form ję z y k o w y c h i kom pozycji. C h arakteryzując je, n a jo g ó ln iej m ożna p o w ied zieć, że w chodzą one w skład p ojęciow ej aparatury p o e ty k i o p iso w ej. W arstw a tr e ś c i d zieła litera ck ieg o jest zbudow ana z n a stęp u ją cy ch elem en tów : „tem atu ż y c io w e g o “ (der Stoff), tzn. m a teria łu p o za litera ck ieg o u tw o ró w fab u larn ych , tem a tu stru k tu raln ego, m otyw u , m o ty w u p rzew o d n ie go, fab u ły, em b lem a tu i toposu 4
W zw ią zk u z w a r stw ą w iersza om aw ia K a y ser n astęp u jące p ojęcia: s y stem w e r sy fik a c y jn y , stopa, w ers, strofa, u k ład stroficzn y, rym , a litera cja oraz m etrum . W a rstw a form języ k o w y ch obejm u je cztery rod zaje tw orów : 1) w a r stw ę g ło sk o w ą (in stru m en tacja głosk ow a, onom atopeja); 2) w a r stw ę w y ra zó w (ogół za g a d n ień zw iązan ych z tzw . częściam i m ow y); 3) w a r stw ę fig u r retoryczn ych ; 4) w a r stw ę tw o ró w sy n ta k ty czn y ch (pojętą bardzo s z e roko, bo ob ejm u jącą rów n ież zasadnicze typ y stru k tu r języ k o w y ch s p o ty -1 J est to p ojęcie w p row ad zon e przez znanego rom an istę E rn sta R o berta C u r t i u s a (Europäi sche L it e r a tu r u n d la tein isch es M itt e la l te r .
B ern 1948) i ozn aczające k lisze p ojęciow e oraz pochodzące z litera tu r a n ty c z n ych sch em aty w y r a z o w e , k tó re poprzez ła ciń sk ie śred n io w iecze p rzen ik n ęły d o eu rop ejsk ich lite r a tu r n arod ow ych , o d gryw ając szczególn ie d on iosłą ro lę w epoce baroku. T opos m a charakter k o n w en cjo n a ln o -sy m b o liczn y .
k a n y ch w p oezji, jak m o w a pozornie zależna, m on olog w ew n ętrzn y , opis, re la c ja itp. — w y o d ręb n ia n y ch zw y k le w osobną grupę).
W arstw a kom p ozycji (der A u f b a u ) o b ejm u je ty p y u k ła d ó w e le m e n tó w w y żej w y m ien io n y ch w a rstw , sp otyk an e w u tw o ra ch literack ich n a leżą cych do jed n ego z trzech g łó w n y ch rod zajów p oetyck ich .
W p o stęp o w a n iu a n a lity czn y m badacz n a p o ty k a sta le na p ew n e w ła sn o ś ci w yo d ręb n io n y ch elem en tó w , które n ie dają się zad ow alająco w y ja śn ić p rzy pom ocy sy stem u k a teg o rii an alityczn ych , lecz w y m a g a ją sy n te ty c z n e g o sp ojrzen ia na d zieło literack ie. A w ię c np. n ie sposób w drodze an alizy o k reślić sp ecy fik i gatu n k ow ej m o ty w ó w czy zin terp retow ać m eta fo ry , obra zu lu b porów n an ia — n ie odnosząc ich do stru k tu ry rzeczy w isto ści p o ety ck iej. N iem o żliw e je st tak że w y ja śn ie n ie n iezw y k łeg o szy k u w y ra zo w eg o u tw o ró w w ierszo w a n y ch — przez p roste zd efin io w a n ie ich jak o p ew n ego ty p u o d stęp s tw a od norm y języ k o w ej, gdyż języ k i fle k sy jn e odznaczają się na ogół s to - > su n k o w o dużą toleran cją w zak resie składni.
Ze sp ecy ficzn y m i w ła ściw o ścia m i k om p on en tów d zieła litera ck ieg o w ią ż e się za g a d n ien ie szersze o w ielk iej don iosłości, a m ia n o w icie sp raw a w z a jem n eg o sto su n k u litera tu r o zn a w stw a i lin g w isty k i. D zieło litera ck ie je st języ k o w y m d ziełem sztu k i i jako ta k ie m u si b yć badane za p om ocą k a te go rii lin g w isty czn y ch , w p rzeciw n ym b ow iem razie grozi p op ad n ięcie w od erw an e sp ek u lacje estety czn e, opierające się na k ategoriach za czerp n ię ty c h z ogólnej teorii sztuki, a w ię c d o sto so w a n y ch w głów n ej m ierze do p la sty k i. Z drugiej jed n ak strony — aparatura p ojęciow a lin g w isty k i je s t zb yt uboga, aby objąć c a ło k szta łt p ro b lem a ty k i dotyczącej poezji. D y lem a t ten rozw iązu je K ayser przez w zb ogacen ie sy stem u p o jęcio w eg o języ k o zn a w stw a p o jęcia m i zaczerp n iętym i z filo z o fii język a, opierającej się na kon cep cjach C assirera, od p ow ied n io zm od yfik ow an ych do potrzeb litera tu ro zn a w stw a , oraz na p ew n y ch kon cep cjach filo zo ficzn y ch fen o m en o lo g ó w i eg zy sten cja listó w . D o tej sp raw y p ow rócę jeszcze przy o m aw ian iu p oglą d ó w autora na rodzaje p oetyck ie.
W zw iązk u z k ateg o ria m i a n a lity czn y m i d zieła literack iego w a r to zw ró cić u w a g ę na w p ro w a d zen ie przez autora p ojęć sposobów m ó w ien ia (R e d e
w e is e n ) i odp ow iad ających im form m ó w ien ia (R e d e f o r m e n ), k tóre stan o
w ią k ateg o rię sk ład n iow ą stojącą na p o gran iczu kom pozycji. R e d e w e i s e n , c z y li sposoby m ó w ien ia są to: o p isyw an ie, pow iad am ian ie, ro zk a zy w a n ie, ro zw a ża n ie (E r ö r t e r n ) i w a rto ścio w a n ie. F orm y m ó w ien ia ujm ują je w ca ło ś c io w e p ostaci opisu, relacji, m o d litw y , trak tatu , oceny itp. Z arów n o
R e d e f o r m e n , jak i R e d e w e i s e n koresp on d u ją z w a żn y m i k ategoriam i s y n
tety czn y m i: p ierw sze — z form ą w ew n ętrzn ą , drugie — z tzw . p o sta w ą
(Haltung).
K om pozycja (der A u fb a u ) będąca k ategorią an a lity czn ą (rozum iana je s t p rzez autora w sen sie b u d ow y zew n ętrzn ej) posiad a d on iosłe zn a czen ie d la d zieła litera ck ieg o jako przed m iotu k on sty tu u ją ceg o w ła sn ą rzeczy w isto ść, i k o resp on d u je ze stru k tu rą gatunku. P o n iew a ż k ażd y utw ór jest zd eterm i n o w a n y przez rodzaj p oetyck i, do którego n a leży , zatem p ojęcie kom po z y c ji w ią że się ściśle z asp ek tem rodzajow ym .
E lem en ta m i k om p ozycyjn ym i lir y k i są: u k ład stroficzny, rytm , d źw ięk i od p ow iad ające im zn aczen ie odnośnej k la sy zjaw isk , zw ane przez K a y
-sera w a r stw a m i u tw o ru liryczn ego. W ypow iedź liry czn a d otyczy sfery p r z e żyć em o cjo n a ln y ch i je st n a sta w io n a na p rzek a zy w a n ie p ew n eg o sta n u u c zu cio w eg o i nastroju . U czucie i nastrój stop n iow o rozw ijając się w y tw a rza ją tzw . tok liry czn y (ly r isch es Vorgang), w czym u czestn iczą w s z y s t k ie cztery w a r stw y u tw oru , z k tórych każda posiada w ła sn ą budow ę, sk o o r d y n o w a n ą z b u d ow ą w a r stw pozostałych . W ybitna, w p orów n an iu z in n y m i rod zajam i p o ety ck im i, rola k on stru k cyjn a rytm u i d źw ięk u w liry ce p o w o d uje, że w y su w a ją się one na plan p ierw szy, tłu m iąc jak gd y b y w a r stw ę zn aczeń, co p o zw a la na u ja w n ien ie się istotn ej cechy liryzm u, a m ia n o w icie sta p ia n ia się e le m e n tu p sych iczn ego z przedm iotow ym .
E lem en ta m i k o m p o zy cy jn y m i dram atu są: scen y, akty, ek sp ozycja, m o m e n ty pob u d zające i opóźniające ak cję itp. P rzy om aw ian iu k om p ozycji d ram atyczn ej K a y ser n ie w y ch o d zi poza trad ycyjn e u jęcie p rzedm iotu. W ażna w y d a je się u w a g a autora, że popraw na in terp retacja k o m p o zy cy jn a d ra m a tu w in n a się opierać na dokładnej znajom ości ak tu aln ych m o żliw o ści tech n iczn y ch teatru , w p ierw szy m rzędzie — na znajom ości form y scen y tea tra ln ej w o k reślo n y ch epokach.
E lem en ta m i k o m p o zy cy jn y m i ep ik i są z jednej stron y pieśn i, p rzygod y lu b rozd ziały, z d rugiej — scena, czy li układ p o sta cio w y rela c ji op isu i d ia logu, sta ty c z n o -o p iso w y obraz m ający ten d en cję do p rzechodzenia w s y m b o l i tzw . „ ta b le a u “.
C echą ch a ra k tery sty czn ą ep ik i jest projek cja zdarzeń i p ostaci na sz e ro k ie tło w ie lk ie g o św ia ta , a w ięc jej elem en tam i stru k tu raln ym i są: p ostać, zd arzen ie i przestrzeń . K ażdy z tych elem en tó w m oże sta n o w ić p o d sta w ę in te g r a c ji epickiej.
S to ją ce na p o gran iczu k ategorii an a lity czn y ch i sy n tety czn y ch F o r m e n
d e r D a r b i e t u n g , cz y li form y pod aw cze d zieła literack iego, zw iązan e są ściśle
z rod zajam i p oetyck im i. L iryka u jęta od stron y form p od aw czych sta n o w i m o n o lo g iczn ą w y p o w ied ź p ew n eg o „ja“, dram at — d ziałan ie p ostaci na sc e n ie, ep ik a zaś — op o w ia d a n ie zdarzeń przez narratora.
Z form am i p od aw czym i w ią że się szereg zagad n ień tech n iczn ych , k tóre au tor m u si w sposób m n iej lu b w ięcej św ia d o m y rozstrzygnąć, a roz str z y g n ię c ia te n a stęp u ją w oparciu o zastaną trad ycję literacką.
O gół zagad n ień d otyczących form p od aw czych lir y k i ob ejm uje r o zstrzy g n ię c ie p rzez au tora tech n iczn ego problem u, k to będ zie w y g ła sz a ł daną w y p o w ied ź liryczną. M a on do w yb oru n astęp u jące w arian ty: albo b ęd zie to w y p o w ie d ź p ochodząca od n iego sam ego lub od b liżej n ie ok reślon ego p o d m io tu p sych iczn ego, albo też w ło ż y ją w usta „ k on k retn ej“ p ostaci. Tej o sta tn ie j e w en tu a ln o ści odpow iada form a p odaw cza tzw . R o llen g ed ich te.
W w y p a d k u tej fo rm y p o w sta je problem z a sy g n a lizo w a n ia czy teln ik o w i, że m a tu do czy n ien ia z w y p o w ied zią nieod au torsk ą, cz y li z p rzytoczen iem . T ech n iczn y m ro zw ią za n ie m je s t zaopatrzenie w iersza w od p ow ied n i tytu ł, np. „ P ieśń d z ie w c z y n y “, „Skarga u m ierającego“ itp. T y tu ły , jak ró w n ież p o c z ą tk o w e w ersy czy strofy, m ogą w p row ad zić czy teln ik a w n a stro jo w ą a u r ę u tw oru i tym sam ym sta n o w ić jakby w sk a zó w k ę ich p opraw nej k o n k r e ty z a c ji. T ego rod zaju środ k iem tech n iczn ym je st liry czn y za śp iew b a lla d y
( s t i m m e n d e r A k k o r d ).
in scen iza cy jn y ch , jak ie daje do d ysp ozycji p an u jący w danej epoce typ» scen y. K ayser rozpatruje cztery typ y sceniczne: sy m u lta n eisty czn ą sc e n ę śred n iow ieczn ą, scen ę h u m an istyczn ą, scen ę szek sp iro w sk ą i w sp ó łc z e sn ą scen ę iłu zyjn ą. Form y p od aw cze dram atu d otyczą tak ich zagadnień, jak np. — czy ak cja d ram atyczn a rozgryw a się w sferze św ia ta realn ego, czy- też w sferze im a g in a ty w n ej, czego o d p ow ied n ik iem je s t form a tzw . T r a u m -
kleid u n g . Z form am i p od aw czym i zw iązan e jest p rzed sta w ia n ie zd arzeń jed
n oczesn ych (teichoskopia, telefo n , telew izor, radio itp.), zdarzeń p rzeszły ch (narrator dram atyczny, poseł). K ayser om aw ia rów n ież form ę p od aw czą dram atu a n alityczn ego, form ę podaw czą „teatru w tea trze“ itp.
Z agad n ien ia form p od aw czych ep ik i dotyczą w p ierw szy m rzęd zie typ ów narracji. O dpow iednim i form am i są tu: op ow ieść ram ow a (R a h m e n e r z ä h
lu n g ), o p ow iad an ie w p ierw szej lub trzeciej osobie, form a e p isto la rn a itp.
D la n arracji ep ick iej p od staw ow e jest p o jęcie p o sta w y n arracyjn ej (E r zä h lh a ltu n g ), w dalszym ciągu u ogóln ion e przez autora i sta n o w ią c e rdzeń jego teorii stylu . P o jęcie to oznacza, z jed n ej strony, sto su n ek n a r ra to ra do p ubliczności, z drugiej zaś — do op ow iad an ych zdarzeń, czy li jego sta n o w isk o w św ie c ie poetyck im .
S tosu n ek narratora w zg lęd n ie autora do p u b liczn ości m oże się u k sz ta ł to w a ć w różny sposób. W p o w ieści m ieszczań sk iej X IX w . p an u je na ogół „ w ielk a za ży ło ść“ m ięd zy autorem a odbiorcą, d o k tórego zw raca się często ten p ierw szy per „drogi czy teln ik u “. W ep o sie n a to m ia st rap sod -n arrator zach ow u je d ysta n s w o b ec słu ch ającej go ciżby. U ogóln iając, m ożna p o w ie d zieć, że w ep ice m am y do czy n ien ia z d w iem a zasad n iczym i p o sta w a m i: 1) u sy tu o w a n iem narratora jakby n a jednej p ła szczy źn ie z p u b liczn ością, ch a ra k tery sty czn y m dla pow ieści, n o w eli i opow iadania; 2) u p r z y w ile jo w a n y m sta n o w isk iem ep ick iego barda. Z p o sta w ą narratora w o b ec o p o w ia d an ych zdarzeń łączy się zagad n ien ie w ied zy au torsk iej. Form y p od aw cze e p ik i obejm ują ró w n ież czas i p ersp ek tyw ę.
R ozw ażan ia d otyczące k ategorii sy n tety czn y ch otw iera rozdział p o św ię con y zaw artości (G e h a lt) d zieła literack iego. P rzez zaw artość rozum ie K a y ser sy n tezę ele m e n tó w treści. C zynnik ten m ożna by n azw ać w p ew n y m se n sie ideą d zieła literack iego, w y ra z ten jest jed n ak w ielo zn a czn y : m oże sy g n a lizo w a ć zarów no problem , jak i ten d en cję, oraz m oże być u ż y ty je sz cze w trzecim sen sie, do k tórego p rzych yla się autor. K ayser p o lem izu je z p ogląd em D ilth ey a i jego szkoły, głoszącym , że p oezja jest in terp reta cją ży cia (L e b e n s d e u tu n g ), p rzejaw em stosu n k u tw órcy do m eta fizy czn y ch za ga d n ień b ytu i p rob lem ów h isto ry czn o -sp o łeczn y ch . P o g lą d o w i tem u p rzeciw sta w ia K ayser n astęp u jące zarzuty: 1) zapoznaje on ca ło ścio w y i za m k n ięty ch arak ter d zieła literack iego, sztu czn ie izolu jąc i w y su w a ją c na p la n p ie r w szy jed en z ry só w jego b udow y; 2) jest n iep rzyd atn y w badaniach lite r a c k ich z chw ilą, gdy w ych od zą one poza zakres w ie lk ic h form , jak dram at, ep os czy p ow ieść, oraz poza liry k ę p ojęciow ą. Z daniem autora, za w a rto ść d zieła litera ck ieg o nie da się sprow adzić ca łk o w icie do czyn n ik a in te le k tu a l n ego, gdyż p osiad a ona w znacznej m ierze ch arakter irracjon aln y, w y n ik a ją cy ze w sp ó ło d d zia ły w a n ia w szy stk ich jego elem en tó w . Tak zw an a idea d zieła litera ck ieg o n ie je s t id en tyczn a z id eą w sen sie filozoficzn ym , lecz n a leży całk ow icie do rzeczy w isto ści św iata p o ety ck ieg o i jest za leż n a od
jego stru k tu ry. K a y ser p rzeciw sta w ia w y p o w ied zi G oethego, sta n o w ią cej m otto badań szk o ły d u ch ozn aw czej : „Alle m e i n e W e r k e sind B r u c h s t ü c k e
ein er g r o s se n K o n f e s s i o n “ — in n e jego słow a: „G êh alt bringt dAe F o r m m i t und F o rm is t nie ohne G e h a l t “.
K a n w ą , na której p o w sta je rytm w iersza, jest m etrum . Jed n a k że m e trum — to sch em at, który się pow tarza i m oże b yć w ielo k ro tn ie rep rod u k o w a n y , podczas gdy rytm je s t zja w isk iem całościow ym , b ędącym in d y w i d u aln ym zn a m ien iem ok reślon ego w iersza. Za ch a rak terystyczn e znam ię rytm u w iersza K a y ser u w a ża zja w isk o w y tw a rza n ia się w słu ch aczu stan u p erm an en tn ego oczek iw a n ia (V o r a u s e r w a r tu n g ) na p ow tarzan ie się pod ob nych zestrojów ak cen to w y ch . Ow o V o r a u s e r w a r tu n g sta n o w i p rzeja w fu n d a - m en ta ln ej różn icy m ięd zy ry tm em w iersza i prozy (na gruncie p o g lą d ó w autora, o rytm ie prozy w śc isły m znaczen iu tego sło w a n ie m oże być m ow y), k tórej rozczłon k ow an ie je s t p u n k to w e, p rzyjem n e dla ucha, a le n ie im p li k u je con tin u u m . R ytm w iersza je s t zd efin iow an y przez K ay sera ja k o w z a jem n e p rzen ik a n ie się m etru z k olon am i i ich korespondencja. K ażd em u w ie r sz o w i od p ow iad a p ew n a rytm iczn a p ostać (r h y t m i s c h e r G e h a lt ). W p ro zie n atom iast rytm sta n o w i jed y n ie środek u w y p u k la n ia znaczeń, i ze w zg lęd u na sto su n k o w o d uże rozm iary u tw orów prozaicznych n ie m oże
m ieć ch arak teru cech y stru k tu raln ej.
Z agad n ien ie sty lu sta n o w i jed en z cen traln ych p rob lem ów lite r a tu r o z n a w stw a , s ty lis ty k a w sp ó łczesn a zaś ro zw in ęła się w oddzielną naukę. T oteż K ayser p o św ięca tej d zied zin ie jed en z dw óch n a jo b szern iejszy ch rozd ziałów sw o jej książki. U ję c ia sty lu w y p ra co w a n e przez trzy g łó w n e d o k try n y sty listy c z n e X X w . — a m ian ow icie: sty lis ty k ę język ozn aw czą, sty lis ty k ę szk o ły m o n a ch ijsk iej oraz sty lis ty k ę opartą o k a teg o rie p o ję cio w e ogóln ej teo rii sztu k i — n ie zad ow alają K aysera. P o jęcie sty lu sta n o w ią c e dorobek szk oły B a lly ’ego, oparte na rozróżn ien iu w języ k u e le m e n tó w k o m u n ik a ty w n y c h i a fek ty w n y ch , p odlega tu k ry ty ce, p o n iew a ż zaciera różn icę m ięd zy tek stem p o ety ck im a dow oln ym tek stem języ k o w y m . Z a ró w n o b ow iem jeden, jak i drugi m ogą b yć ro zp atryw an e pod k ą tem fu n k cji a fe k ty w n e j. R ów n ież zd efin io w a n ie sty lu przez P äu lh an a, jako typ u m ó w ie n ia opartego na fu n k cji su g e sty w n e j język a (tzw. sty l sy n tety czn y ), op e ru ją ceg o obrazem , m etaforą, p orów n an iem itp., n ie ruguje p o w y ższeg o m an k am en tu , gd y ż tego rodzaju tropy w ła śc iw e są tak że języ k o w i n a u k o w em u , p rzem ó w ien io m i rozm ow om .
G en eraln ym zarzutem p o sta w io n y m przez K aysera sty listy c e ję z y k o znaw czej jest ten , że u jm u je ona sty l jako fen om en języ k ó w n arod ow ych lub też języ k a w ogóle, sk u tk iem czego stosow an a przez nią aparatura p o jęcio w a je st zb y t uboga, aby u jąć sp e c y fik ę i in d y w id u a ln o ść sty lo w ą d zieła literack iego.
S ty listy k a szk o ły m o n a ch ijsk iej rep rezen tow an a przez V osslera i S p itz e - ra, d efin iu ją ca s ty l jako in d y w id u a ln y sy stem języ k o w y p oety b ęd ący p rze ja w em jego osob ow ości, m u si się, zdaniem K aysera, albo p o słu g iw a ć m ito logiczn ym p o jęciem e stety czn ej osobow ości, albo prow ad zić do p sy c h o lo - gizm u. N ieb ezp iec zeń stw o ta k ieg o u jęcia sty lu je s t ła tw e do w y k ry cia : p olega ono na za p rzep aszczen iu w a rto ści arty sty czn ej d zieła literack iego.
ogóln ą teorię sztu k i op iera się bądź na p o jęciu epoki, bądź n a m o d y fik a c ji k a teg o rii W ölfflin ow sk ich . N ajbardziej sp o isty sy stem k a teg o rii s ty lis ty c z n ych zbu d ow an y na w zór W ö lfflin a jest d ziełem P etersen a . S ty lis t y k a tego rodzaju n ie jest, w ed łu g K aysera, ad ek w atn a w stosu n k u do b a d a n eg o p rzed m iotu, p oniew aż:
1. C echy sty lis ty c z n e d zieła litera ck ieg o posiad ają ch arak ter em p iry cz n y i u jm ow an ie ich w ab solu tn ie ob ow iązu jący sy stem k a teg o rii sta n o w i n au k ow ą fik cję.
2. C echa jed n o ści (E in h eit) zaw arta w p ojęciu sty lu daje się u z y sk a ć je d yn ie w zw iązk u z p rzed m iotem in d yw id u aln ym .
3. P rzek ład an ie m ech an iczn e k a teg o rii W ö lfflin o w sk ich d o sto so w a n y ch do am orficzn ego tw o rzy w a sztuk p la sty czn y ch n ie u w z g lę d n ia sp ecy fik i tw o rzy w a litera ck ieg o (tj. języka), k tóre je s t a p r i o r i u k szta łto w a n e, a w ięc stw a rza n ie rozdziału form y od treści je s t w zw iązk u z tym za b ieg iem sztu cz nym .
W szystk im trzem k ieru n k om są jednak, zd an iem K a y sera , w sp ó ln e p ew n e p o zy ty w n e p rześw iad czen ia,, które w in n y być u w zg lęd n io n e przy bu d ow aniu ad ek w atn ej d efin icji stylu:
1. S ty l jest czym ś in d yw id u aln ym , cechą człow iek a, języ k a lu b epoki. 2. S ty l sta n o w i jed n ość (Einheit), przy czym w sz y stk ie k o n o to w a n e p rze zeń cech y są w jak iś sposób w za jem n ie zestrojon e, k o m p lek so w y charak ter sty lu jest b ow iem tru d n y do p ojęcio w eg o u ch w ycen ia.'
3. S ty l jest w y ra zem p sych iczn ego (w szerokim sen sie) „ w n ętrza “, gdyż n ie u w aża się za sty lo w e d rzew ani k rajobrazów . S ty l sta n o w i w ię c za w sze p o tw ierd zen ie jak ich ś ten d en cji w y ra zo w y ch i d la teg o też p op raw n e jeg o u ję c ie w in n a poprzed zić an aliza sem an tyczn a p o jęcia „w yraz“ .
P o jęcie „w yraz“ je s t w ielozn aczne: 1) „ w yrażać“ m ożna w tym sen sie, w jakim m ów i się, że „X w yraża k om uś w sp ó łczu cie“ 2 Z n aczen ie to m a je d nak zw iązek w y łą czn ie z treścią, brak m u zd oln ości o k reśla n ia form y, je s t zatem do badań sty listy c z n y c h niep rzyd atn e; 2) m ożna u ż y w a ć tego p o jęcia w takim znaczeniu, w jakim m ów i się, że zagięcie k a p elu sza w y r a ż a „ja“ je g o w ła ściciela ; w te d y jednak m u sim y o d w o ły w a ć się do p o jęcia osob o w ości; 3) p ojęcie „w yraz“ m oże być rozu m ian e w sen sie, w ja k im u ż y w a m y go np. w w y ra żen iu „sm utny w yraz m elo d ii“.
P rzeciw oparciu p o jęcia sty lu na drugim z w y m ien io n y ch zn a czeń w y razu p rzem aw ia po p ierw sze to, że p ojęcie sty lu o so b o w o ścio w eg o je s t h eu ry sty czn ie w a d liw e, p o n iew a ż zakłada albo że w a k cie tw órczym je s t za w a r ta cała osob ow ość poety, albo że w ak cie tw órczym u czestn iczy ty lk o o so b ow ość p oety, założenia te są jed n ak n ie do u trzym an ia, po d ru gie zaś — argum ent natu ry p rak tyczn ej, a m ia n o w icie stw arza ono tru d n o ści przy bad an iu tw órczości an on im ow ej (M in n e n li e d e r , p ie śn i lu d o w e itp.).
K ayser p rzych yla się do trzeciego znaczenia pojęcia „ w y ra zu “, tzn. za kłada, że dzieło sztu k i posiada sam o w sob ie styl. A rg u m en ta cja autora je s t następująca. D zieło literack ie sta n o w i a rty sty czn ie u k szta łto w a n ą w y
pow iedź języ k o w ą dotyczącą p oetyck iej rzeczyw istości. Ta e g zy stu je w y łączn ie w obrębie języ k a i m ożna p ow ied zieć, że jest całk ow icie uform ow an a przez zaw artość, która z k o lei jest ca łk o w icie obecna w form ie. In d y w i dualność sty listy czn a , będąc cechą stru k tu ry języ k o w ej, decyd u je zarazem o in d y w id u a ln o ści p o ety ck ieg o św ia ta i sta n o w i jak gdyby jeg o jed n olitą percepcję: „Den S til ein es W e r k e s erfassen, h eis st m ith in: d ie F o rm u n g s
k r ä f te d ie s e r [d ic h t e r i s c h e n ] W e l t u n d ih re ein heitlic he, in d i v id u e l le S t r u k tu r er fassen. [...] d e r S til eines W e r k e s is t die ein h eitlich e P e r z e p t io n , u n te r der ein e d ic h te risc h e W e l t s t e h t “ (s. 290). P ercep cję n a leży tu rozum ieć
w bardzo szerokim sen sie, w yk raczającym poza p o jęcie oglądu czy sto zm y słow ego. P rzy tak im rozu m ien iu — form y percep cji za w arte są już w j ę zyku; np. k a teg o ria gram atyczn a rzeczow n ik a zaw iera w sob ie in p o te n t ia p ew n ą form ę p ercep cy jn ą ujm ującą zjaw isk a św ia ta jako rzeczy (ta cecha leży u p o d sta w tzw . sty lu nom inalnego).
S ty listy czn e u jęcie k ategorii w zg lęd n ie form percep cji jest często u ła t w ion e przez to, że w d ziele literack im jest u ch w y tn y przed m iot liryczn y bądź narrator, k tó ry jego rzeczy w isto ść postrzega i treść sw ych p o strze- żeń k om u n ik u je czy teln ik o w i. W dram acie, gdzie n ie w y stęp u je narrator, rolę tegoż sp ełn ia ją d r a m a t i s personae, które p ostrzegają i u sto su n k o w u ją się do jego rzeczy w isto ści. N ajw yraźn iej w y stęp u ją k ategorie p ercep cyjn e w epice, i to tam , gd zie narrator jest określoną figurą. Im b o w iem bardziej w y ra zisty jest narrator, tym w y ra zistszy jest sy stem form percep cyjn ych . K oncepcja K ay sera w y ło żo n a została bardzo 'zaw ile, jak się jed n ak w yd aje, chodzi tu w gru n cie rzeczy o to, aby zrela ty w izo w a ć s ty l do sposob ów p rze żyw an ia rzeczy w isto ści, a tym sam ym — jej k sz ta łto w a n ia przez podm iot liryczn y, sp osob ów op ow iad an ia w zg lęd n ie p rzed staw ian ia w epice przez nar ratora oraz sp osob ów za ch o w y w a n ia się i przez to ew o k o w a n ia „ rzeczy w i sto śc i“ dram atu, d r a m a t i s pers onae.
P o d sta w o w y m p ojęciem dla badań sty listy czn y ch je s t — u zysk an e przez ab strak cję z p ojęcia p o sta w y narracyjn ej (E rzä h lh a ltu n g ) — p ojęcie p ostaw y
(Haltung). K a y ser p isze: „D er B e g r if f d e r H a ltu n g m e i n t in haltlic h d ie i m w e i t e s t e n S in n e p s y c h i s c h e Ein stellung, aus der heraus gesproch en w ird , e r m e i n t f o r m a l d ie E in h eit d ie s e r Ein stellung, u n d e r m e i n t f u n k tio n a l die E ig enheit und, w e n n w i r das W o r t n ic ht scheuen, die K ü n s tl ic h k e i t, die in d e r E in stellung li egen “ (s. 291— 292).
A n aliza w y k r y w a w ięc przede w szy stk im Haltu ng. S ty l zaś, w ed le d e fi n ic ji autora, je s t „von a ussen gesehen die Ein hei t u n d I n d i v id u a l it ä t d e r
G esta ltu n g , v o n in n e n h e r gesehen d ie Ein heit und I n d i v id u a l it ä t d e r P e r ze p tio n , das h eis st ein e b e s t i m m t e H a ltu n g “. I dalej autor stw ierd za: „die S tilfo rsch u n g , d ie bei d e r A n a l y s e ein es W e r k e s au f die K a te g o r i e n d er P e r z e p t io n und le t z t li c h auf d ie Schöpfu ng in n e w o h n e n d e n H altu n g aus ist, k o m m t nic ht m e h r in G efah r, eine d e m W esen d e r D ic h tu n g nic ht gemässe A b s o n d e r u n g d e s F o rm a le n vo n G eh altlic h en v o r z u n e h m e n “ (s. 292).
N ależy zaznaczyć, że kryteriu m w a rto ścio w a n ia w d zied zin ie sty lu sta n o w i jego jed n olitość. P rzeciw ień stw em sty lu jed n o liteg o jest sty l p ęk n ięty (b rüchiger Stil), tj. taki, w k tórym „rzeczyw istość“ jest p ercyp ow an a przy p om ocy „sprzecznych“ sy stem ó w k a teg o rii p ercep cyjn ych .
Tu rów n ież, zgod n ie z zap ow ied zią daną na początku recenzji, p r a g n ą
bym zw rócić u w a g ę na p od ob ień stw o k on cep cji sty listy c z n y c h au tora z f i lozoficzn ym i p om ysłam i eg zy sten cja listó w . O pierając d e fin ic ję s ty lu na p o jęciu p o sta w y (Haltung), K ayser w y ja śn ia zja w isk o sty lu p op rzez u sy tu o w a n ie w św iecie p o ety ck im podm iotu liryczn ego, n arratora bądź też po staci scenicznych. P arafrazu jąc w ię c znaną tezę e g z y ste n c ja listy c z n ą m ożna p ow ied zieć, że s ty l — esen cja dzieła literack iego, je s t ok reślo n y przez p o sta w ę w obrębie św ia ta p oetyck iego osoby przekazu jącej, czy li poprzez jej w nim eg zy sten cję. N a teren ie nauki o litera tu rze K a y ser w sk a z u je na zgod ność sw ej kon cep cji „ W e r k s t i l i s t i k “ z badaniam i E m ila S ta ig era , R icharda A lle w y n a , C lem ensa Ł ugow skiego, a w reszcie — zm arłego n ied a w n o E ri cha A uerbacha, autora pracy „M i m e s i s . D a rg estellte W irk lich k eit in der ab en d län d isch en L itera tu r“ (1946).
N auka o gatu n k u i rodzaju sta n o w i rdzeń teorii K aysera, b ow iem , jak to już zostało w sp om n ian e, w rodzajach p oetyck ich u p atru je on źród ło praw rządzących d ziełem literackim .
P ojęcia: liryk a, dram at, epika — m ogą b yć rozum iane alb o jak o ogólna form a podaw cza dzieła, albo też jako coś w rodzaju g o eth ea ń sk ich „ n a tu ra l nych form p o ezji“, czy li jak o trzy tk w iące in p o t e n t i a w ję z y k u sposoby u jm o w a n ia św iata. T o drugie rozu m ien ie, przy k tórym m ożna m ó w ić o e le m en tach liryczn ych w u tw orach ep ick ich itp., m a K a y ser na m y śli, gdy odnosi p ojęcia rod zajów i gatu n k ów do k a teg o rii sy n tety czn y ch (dla u n ik n ięcia w ielozn aczn ości u żyw a autor od pow iednio dw óch szereg ó w pojęć:
L y r i k - E p i k - D r a m a t i k i L y r is c h -E p is c h - D r a m a ti s c h ).
D efin iu ją c rodzaje i gatunki, K ayser w k racza w d zied zin ę filo zo fii język a. P o d sta w ę jego k o n cep cji sta n o w i w y ró żn ien ie przez C assirera sfer zn ak ów języ k o w y ch jak o form sym b oliczn ych w y ra ża n ia się ducha lu d zk iego oraz p ew n e p o m y sły S taigera, u jm u jącego rodzaje p o ety ck ie jak o sui g e
neris fu n d am en taln e m o żliw o ści ludzkiej eg zy sten cji. T eoria C assirera została
u jęta p rzez Junkera w sch em at czynności języ k o w y ch (L e is t u n g e n d e r S p r a
che), na k tórym opiera się K ayser. Jun k er w y ró żn ia trzy rodzaje czy n n o ści j ę
zyk ow ych : k om u n ik ow an ie (K undgabe), ew o k o w a n ie (Auslösung) i p rezen to w a n ie ( D a r s t e l l u n g ) K ieru n ek p ierw szego rodzaju czyn n ości je s t e k sp r e s y w - ny, osobą — „ja“, p rzeb iega ona w sferze p rzeżyć em o cjo n a ln y ch i w y tw a rza n astrój i stan y u czuciow e. K ieru n ek czynności dru giego rodzaju je s t im p re- sy w n y , osobą — „ty“, sfera przeżyć in ten cjon aln a, w y ra zem — rozkazy i życzenia. W reszcie k ieru n ek trzeciego rodzaju czy n n o ści je s t fa k ty czn y w zg lęd n ie d em on stratyw n y, osobam i — „on“, „ona“, „ono“, a w y ra zem — p rzed sta w ien ie (Vorste llung) lub m yślen ie. M ilczące założenie sta n o w i, że czyn n ości te leżą od p ow ied n io u p od staw liryk i, d ram atu i epiki.
O bjaw jest w ię c czyn n ością leżącą u p od staw liry k i, poprzez którą zo sta je p rzekazany jed en z trzech sp osob ów u jm o w a n ia św ia ta , p o leg a ją cy na tym , że „im L y r is c h e n fl iessen W e l t und Ich z u s a m m e h , d u r c h d r in g e n
sich, und das in d e r E rre g th e it ein er S ti m m u n g , die nun d a s eig entlich S ic h - A u s s p r e c h e n d e ist. Das S eelische d u r c h t r ä n k t d ie G e g e n s tä n d l ic h k e i t,
3 R ozróżnienie tych fu n k cji pochodzi od H u s s e r l a (L ogische U n t e r
und d ies e v e r i n n e r t sich. Die V E R I N N E R U N G alles G eg en stä n d lich en in d ie s e r m o m e n ta n e n E rreg u n g is t das W es en d es L y r is c h e n “ (s. 336).
W liry ce dadzą się w yod ręb n ić trzy zasadnicze p o sta w y (G r u n d h a lt u n
gen ), cz y li sposoby liry czn eg o w y p o w ia d a n ia się, które dążą do u z e w n ętrzn ie
nia się w utw orach:
1. R zeczy w isto ść m oże być przeżyw an a p rzez liryczn e „ja“ jako tra n s cen d en tn e do niej „to“, które ujm uje i nazyw a. W tedy postaw a, którą K ayser n a zy w a ly r is c h e s N ennen, przypom ina epicką.
2. M oże być też tak, że sfery p rzedm iotow a i p od m iotow a o d d zia ły w ają w za jem n ie na sieb ie. R zeczyw istość staje się w ted y jakim ś „ty“, do k tórego zw raca się pod m iot liryczn y i do liry k i przenika elem en t dram atycz ny. O dpow iednią p o sta w ą jest w te d y lyr isch es A ussprechen.
3. P rzedm iotem p rzeżyć i w y p o w ied zi podm iotu liryczn ego są jego w ła sn e sta n y psych iczn e, i w te d y m a m iejsce l i ed h a ftes Sprechen, n ajb ar dziej liryczn a z p o sta w lirycznych.
W obrębie każdej z w yżej w ym ien io n y ch p o sta w m ożna w yróżn ić szereg p o sta w szczegółow ych , np. posta,wę hym niczną, d ytyram biczną, ody itp. K ażdej z głów n ych p o sta w liryczn ych odpow iada form a w ew n ętrzn a (np. skarga jest form ą w ew n ętrzn ą lied h a ftes Sprechen, od pow iednią form ą w e w n ętrzną lyr isch es A u s s p r e c h e n jest oskarżenie, a lyr isch es N en n en — lam ent). O gólnie m ożna p ow ied zieć, że w utw orze liryczn ym od d ziaływ ają, jak o d w o isty asp ek t gatu n k ow y, p o sta w a i jej w ew n ętrzn a form a, która nadaje ję z y kow ej w y p o w ied zi charak ter jed n ości i całości, czy li sp ecyficzn ą fizjo n o m ię. W liry ce od p ow ied n io do trzech postaw : ly r is c h e s A ussp r ech en , li e d h a f
t e s S p rech en i ly r isc h e s N en n en istn ieją trzy p od staw ow e gatu n k i liryczne:
w ezw a n ie (Ruf), p ieśń (Lied) i aforyzm (Spruch).
K la sy fik a cja g a tu n k o w a w epice w oparciu o ty p o lo g ię p o sta w n arracyj nych b yłab y n iew y sta rcza ją cą , „Denn E pik b r e i te t W elt aus. In d er L y r i k
w u r d e d ie W e l t in d e r E rg riffe n h e it ein geschm olzen: die Haltu ngen, in d e nen die K u n d g a b e erfo lg te, w a r e n e n ts c h e id e n d fü r d en G a ttu n g s c h a ra k te r . In d e r Epik d ie n t d a s E rzählen d e m E rsc haffe n vo n W elt. Es s t i m m t sich s e lb e r auf die A r t u n g d e r zu er z ä h le n d e n W e l t ab: die m o rpholo gische Frage, w i e d ie Welt, a u fg e b a u t ist, kan n allein die Frage nach den m öglic hen G a t tu n gen le n k e n “ (s. 352).
P ostaw a narracyjn a n ie m oże przeto sam a przez się stan ow ić w y sta r czającej p o d sta w y k la s y fik a c ji ga tu n k ó w epickich, gdyż charak teryzu je ona jed yn ie stosu n ek narratora do op ow iad an ych zdarzeń i p u bliczności, nie m ó w iąc nic o stru k tu rze ep ick ieg o św iata. P o d sta w o w y m i elem en ta m i stru k tu ra l nym i ep ik i są: p ostać (Figur), dzian ie się (Geschehen) i p rzestrzeń (Raum). K ażdy z tych elem en tó w m oże się w y su w a ć na p lan p ierw szy i podporządko w y w a ć sobie inne, k ażd y też z nich w z ię ty z osobna w y sta rczy do zbudow ania elem en tarn ej form y ep ick iej. A w ię c postać je st czyn n ik iem , który określa strukturę „ch arak terów “, d zian ie się — ballady, a przestrzeń — id ylli.
U p od staw w ie lu u tw o ró w epickich leżą tzw . proste form y (einfache
F orm en — term in w p row ad zon y przez Jollesa), jak legen d a, saga, m it, za
gadka, p rzysłow ie, casus, m e m o r a b i le , bajka i anegdota, które przez z w ią zanie ich z jed n ym ze stru k tu raln ych elem en tó w ep ik i m ogą w y tw o rzy ć tzw . w ie lk ie form y (epos, pow ieść).
R easum ując m ożna p ow ied zieć, że elem en ty stru k tu ra ln e ep ik i oraz ty p y p o sta w n arracyjn ych stan ow ią w y sta rcza ją cą p o d sta w ę k la sy fik a c ji g atu n k ow ej. Przez sk rzyżow an ie tych prin cipia d iv i s i o n is p o w sta ją w ięc: epos (czyli op ow iad an ie o ca ło ścio w y m św ie c ie w p o d n io sły m tonie), p o w ieść (czyli op ow iad an ie o całościow ym św iecie w „p ry w a tn y m “ tonie), now ela i opow iadanie, a w ich ram ach epos „dziania s ię “ (Iliada), epos postaci
(O dyseja), epos p rzestrzen i (Boska kom edia), p o w ieść dzian ia się, postaci,
p rzestrzen i itd.
E lem en tam i stru k tu ra ln y m i dram atu są, tak sam o jak w ep ice, postać, d zian ie się i przestrzeń. D ram at sta n o w i trzecie z k o le i u ję c ie św iata, tk w ią ce p oten cjaln ie w język u , polegające na ew o k o w a n iu zdarzeń. „[...]
da [im D r a m a ] löst die S p ra c h e aus, d a p r o - v o z i e r t d a s W o r t e tw a s , w a s bis h er n ic ht da w a r, da e m p f i n d e t sich das Ich d a u e r n d an g esp r o ch en , a u f g e fo r d e r t, angegriffen, da s p a n n t sich alles auf d a s K o m m e n d e . Eben w e il d ie so g e a r t e te W e l t u n m i t t e l b a r als solche e r l e b t w e r d e n soll, s t r e b t da s D r a m a t is c h e z u m D ram a, in d e m es nun ke in P r ä t e r i t u m u n d ke in e n v e r m i tt e l n d e n E rzä h ler m e h r g i b t “ (s. 367). I dalej:
„Das d a u e rn d e A n g e sp ro c h e n s e in z w i n g t da s j e w e i l i g e Ich z u E n ts c h e i d u n g en und d a m i t z u m U rte il; die d r a m a ti s c h e W e l t is t g e is tig e r, n o r m e n - h a f t e r als die epische. I n d e m so d ie F ig ure n d a u e r n d » dem anderen«, z u g e o r d n e t u n d in die S pan n u n g auf das K o m m e n d e g e s t e ll t sind, i n d e m a n d e r e r s e i ts auch d e r R aum , s o w e i t e r n ic ht n e u tr a le r S c h a u p la t z ist, v o ll e r S p a n n u n g en s t e c k t, k a n n m a n sagen, dass z u m D ra m a tisc h e n an sich d e r V orrang d e s G eschehens g e h ö r t“ (s. 367—368).
O dpow iednio w ię c do p od staw ow ych elem en tó w stru k tu ra ln y ch dram atu p ow stają: dram at p ostaci (F ig uren dra ma), ch a ra k tery sty czn y np. dla „S tu r m
u n d D r a n g p e r i o d e “, dram at przestrzen n y (R a u m d r a m a ) oraz d ram at dziania
się (G eschehensdram a), czy li tragedia.
W książce K aysera tu i ów dzie znajdują się u w a g i na tem a t w a r to śc io w a n ia dzieła literack iego. K ryterium w a rto ści sta n o w i zharm on izow an e o d d zia ły w a n ie w szy stk ich elem en tó w d zieła literack iego. „W o die W i r k u n
gen n ic ht z u s a m m e n k l in g e n , w o die K r ä f t e h e te r o g e n e r A r t sind, da s heis st u n v e r e i n b a r e r H e r k u n ft, is t d a s W e r k brü chig in sich“ (s. 346). O w artości
d zieła literack iego decyd u je w ięc koheren cja sty lu i stru k tu ry św ia ta p o e tyck iego.
R easum ując m ożna w ięc o książce K aysera stw ierd zić, co następ u je: 1. R ep rezen tu je k ieru n ek ergocen tryczn y w badaniach literack ich . 2. P rzyjm u jąc jed n ą z tez rom an tyczn ego litera tu r o zn a w stw a organ i- cystyczn ego, że m ięd zy form ą zew n ętrzn ą, zaw artością i „rzeczy w isto ścią “ d zieła litera ck ieg o istn ie je zw iązek k on ieczn y, źródło tego zw iązk u u p a truje — odm iennie od niej — w rodzaju poetyck im .
3. U żyw a aparatury p ojęciow ej w yw od zącej się ze w sp ó łczesn ej lin g w isty k i, filo z o fii język a, fen o m en o lo g ii i egzysten cjalizm u .
4. Przez w sk a za n ie istotn ej roli trad ycji w p o w sta w a n iu d zieła lite rack iego o tw iera p ersp ek ty w y na b adanie go w asp ek cie h isto rii literatury.
