Jan Ciszewski
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 1986 r., III CZP 69
Palestra 31/12(360), 118-135
1987
ka, choć nie przew idziana przez żadną konwencję, faktycznie istnia ła.10 Obecnie sytuacja w tej mierze jest niepewna. W związku z zawie szeniem przez sądy RFN od kilku la t wykonyw ania pomocy praw nej na rzecz sądów polskich i zaniecha niem korzystania z pomocy p raw nej sądów polskich,11 nie jest pew ne, czy w tym stanie rzeczy sądy
RFN uznają obecnie orzeczenia są dów polskich w spraw ach o stw ier dzenie nabycia spadku. K w estia ta wym aga więc na now o ustalenia w trybie art. 1143 k.p.c. Od jej w y jaśnienia zależy ostatecznie, jakie orzeczenie powinno było zapaść w om awianej sprawie.
Jerzy Jodłowski
1# W p u b lik a c ji p t . „ O rz e c z n ic tw o S ą d u N a jw y ż s z e g o w s p r a w a c h c y w iln y c h
z e le m e n te m z a g r a n ic z n y m ” ( „ B ib lio te k a P a l e s tr y ” , 1976, s. 31) p o d a łe m n a p o d
s ta w ie d a n y c h u z y s k a n y c h w ó w c z a s z W y d z ia łu P r a w a M ię d z y n a ro d o w e g o M i n is te r s tw a S p ra w ie d liw o ś c i, ż e p o s ta n o w ie n ia s tw ie rd z a ją c e n a b y c ie s p a d k u p o o b y w a te la c h w ła s n y c h w s to s u n k a c h m ię d z y P R L a R F N s ą u z n a w a n e n a p o d s ta w ie w z a je m n o ś c i f a k ty c z n e j. 11 Z o b . J . C i s z e w s k i : P ia s e k w tr y b a c h o b r o tu p r a w n e g o R F N —P R L , „ G a z e ta P ra w n ic z a ” n r 6/1987, s . 10 o r a z t e n ż e : O b ró t p r a w n y m ię d z y P R L a R F N w s p r a w a c h c y w iln y c h i ro d z in n y c h , „ Z e s z y ty N ie m c o z n a w c z e ” . P o lsk i I n s t y t u t S p ra w M ię d z y n a ro d o w y c h , n r 1/1987, s. 49 i n a s t. (w sz czeg . s. 58—59). 2.
UCHWAŁA SĄDU NAJWYŻSZEGO z dnia 31 stycznia 1986
r.
n i CZP 69/85 Sąd Najwyższy !w isprawie w niosku Stanisław a M. — z udzia łem Ł. — o rozstrzygnięcie o istot nych spraw ach dziecka, po roz poznaniu n a posiedzeniu jaw nym dnia 3|1 stycznia 1986 r. zagadnie n ia praw nego przekazanego przez Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 12 listopada 1985 r. do roz strzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.: 1. „Czy dopuszczalne jest postę powanie sądowe z wniosku osoby ubiegającej się o pasz p o rt i w yjazd za granicę w spraw ie o zabezpieczenie przy padających od tejże osoby świadczeń alim entacyjnych na rzecz osoby pozostającej w Polsce?”
2. „Czy w w ypadku zabezpiecze nia tych świadczeń przez za w arcie umowy poręczenia po ręczyciel :
a) może zobowiązać się do te go, że umowa będzie obo-. wiązywać przez czas pobytu dłużnika za granicą i że b) będzie odpowiedzialny za
alim enty w całej wysokości, jeśli zostały one podwyż szone po zaw arciu umowy poręczenia?”
3. „Czy w ewentualnym postę pow aniu sądowym, o którym mowa w pkt 1, możliwy jest udział — w charakterze ew en tualnego uczestnika — porę czyciela?”,
119
N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Najwyższego
podjął następującą uchw ałę:
1. W braku porozumienia m ię dzy rodzicami osoba ubie gająca się o paszport może zwrócić się do sądu opie kuńczego o wyrażenie zgo dy na proponowany przez
siebie sposób realizacji
obowiązku alimentacyjnego względem dziecka w okre sie nieobecności zobowiąza nego w kraju. W wypadku poręczenia uczestnikiem te go postępowania jest rów nież poręczyciel.
2. Przepisy umowy o poręcze nie nie wyłączają dopusz czalności zobowiązania się przez poręczyciela do wyko nania zobowiązania dłużni ka przez cały czas jego nie obecności w kraju.
U z a s a d n i e n i e
W yrokiem Sądu Rejonowego z dnia 10 grudnia 1980 roku orzeczo ny został rozwód m ałżeństw a S. i Ł. małż. M. W ładza rodzicielska nad m ałoletnim synem A.M., ur. w 1977 r., pozostawiona została obojgu rodzicom, a ponadto S.M. zobowiązany został do ponoszenia kosztów utrzym ania i wychow ania syna w wysokości 25,9% w ynagro dzenia za pracę, nie mniej jednak niż po 1.400 zł miesięcznie. Obecnie S.M. płaci n a rzecz syna alim enty w kwocie po 2.660 zł miesięcznie.
W spraw ie niniejszej S.M. w ystą pił z w nioskiem „o rozstrzygnięcie o istotnych spraw ach dziecka”, w którym podał, że czyni staran ia o uzyskanie paszportu na w y jazd czasowy do Republiki Fe deralnej Niemiec, czemu sprzeciwia
się jego była żona obaw iając się, że pozostanie on n a stałe za g ra nicą, dziecko zaś zostanie pozba w ione należnych od ojca alim en tów. W nioskodawca powołał się na poręczenie udzielone m u przez jego b ra ta K.M. Stanowisko swoje Ł.M. podtrzym ała w toku postępowania przed sądem I instancji.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 17 czerw ca 1985 roku wniosek oddalił, albowiem zdaniem jego poręczenie udzielone przez K.M., b ra ta wnioskodawcy, nie zabezpie cza skutecznie interesów dziecka.
W postępow aniu przed sądem re wizyjnym Ł.M. w yraziła zgodę na poręczenie przez K.M., b rata w nios kodawcy, płatności alim entów na rzecz małoletniego A.M. w kwocie po 5.000 zł miesięcznie, a ponadto n a w płacenie do depozytu sądowego kwoty 500.000 zł tytułem zabezpie czenia należnych dziecku alim en tów.
Sąd Wojewódzki, rozpoznając re w izję wnioskodawcy, przedstaw ił Sądowi Najwyższemu przytoczone n a w stępie zagadnienie praw ne.
Sąd Najwyższy, udzielając odpo wiedzi zaw artej w uchwale, m iał n a uwadze, co następuje:
Stosownie do art. 4 ustaw y z dnia 17 czerwca 1959 r. o paszportach (tekst jednolity — Dz. U. z 1967 r. N r 17, poz. 81) w brzm ieniu nada
nym now elą z dnia 5 grudnia 1983 r. (Dz. U. Nr 66, poz. 298) w łaściw y organ może odstąpić od zasady, że każdy obyw atel m a p ra wo otrzymać paszport, jeżeli złożył wym agane dokum enty oraz uiścił należną opłatę, m.in. w wypadku, gdy przeciwko w ydaniu paszportu przem aw iają ważne względy spo łeczne, a w szczególności koniecz
ność zapew nienia osobie pozostają cej pod opieką ubiegającego się o paszport osobistej opieki lub środ ków utrzym ania.
W przepisie tym ustawodawca dal wyraz stanowisku, że praw a osób pozostających pod osobistą opieką ubiegającego się o paszport, jak również praw o do środków utrzym ania od osoby ubiegającej się o paszport są szczególnie chronione oraz że stanow ią one dobro nad rzędne w stosunku do przysługują cego obywatelom praw a do uzyska nia paszportu upraw niającego do w yjazdu za granicę.
W spraw ie niniejszej, w której dziecko m a zapew nioną osobistą opiekę m atki, idzie o ochronę praw dziecka do środków utrzym ania n a leżnych m u od ojca ubiegającego się o paszport. Z doświadczenia ży ciowego wiadomo bowiem, że nie są pozbawione podstaw obawy osób upraw nionych do alim entacji, że zostaną one pozbawione możli wości realizacji tego praw a w wy padku, gdy zobowiązany do alim en tacji przedłuża swój pobyt za g ra nicą lub gdy zm ienia pobyt czaso wy n a pobyt stały za granicą.
W takim w ypadku bowiem reali zacja obowiązku alim entacyjnego od osoby przebyw ającej za g rani cą — w zależności od państw a, w którym przebyw a — jest często niemożliwa albo wielce utrudniona.
Z tego względu należyte w yw a żenie interesu osoby ubiegającej się o w yjazd za granicę i interesu dziecka do zapewnienia mu należ nych od ubiegającego się o pasz port środków utrzym ania m a do niosłe znaczenie dla pojawiających się coraz częściej w praktyce sądo wej na tym tle spraw.
Sprawy te nie mogą dotyczyć w yrażenia zgody n a w yjazd za gra nicę osoby zobowiązanej do alim en tacji. Jak w yjaśnił to już Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 m aja 1972 r. II Cz 105/72 (OSNCP n r ,12 z 1972 r., poz. 222), ocena tak a należy do właściwych organów paszportowych. Nie ozna cza to jednak, że przedmiotem postępowania sądowego nie może być kw estia sposobu realizacji obo wiązku alim entacyjnego przez osobę ubiegającą się o paszport na w ypa dek jej wyjazdu za granicę.
Z przepisów art. 95 § 1, 96 i 98 § 1 k.r.o. wynika, że władzę ro dzicielską stanowi ogół obowiązków i praw rodziców względem dziecka m ających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenia jego interesów. Z tego punktu widzenia należy przyjąć, że kw estia sposobu realizacji należnych dziecku ali mentów od ojca zamierzającego wyjechać za granicę, a zatem do tyczących doniosłego interesu dziec ka, należy do istotnych spraw dziecka, w których rodzice roz strzygają wspólnie, a w b raku po rozum ienia między nim i rozstrzyga to sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 k.r.o.).
W razie zatem braku porozumie nia między rodzicami rzeczą sądu opiekuńczego będzie dokonanie oce ny propozycji zgłoszonej przez wnioskodawcę i w zależności od tego, czy propozycja ta należycie zabezpiecza interes dziecka, w y ra żenie na nią zgody; w przeciwnym razie nastąpi oddalenie wniosku.
Jedną z postaci realizacji obo w iązku alim entacyjnego względem dziecka w okresie nieobecności zo bowiązanego w kraju, postaci za
Orzecznictwo Sądu Najwyższego 121
N r 12 (360)
proponow anej zresztą przez wnios kodawcę w niniejszej sprawie, jest poręczenie (art. 876—887 k.c.). Przez umowę poręczenia poręczyciel zo bow iązuje się względem wierzyciela spełnić w łasne ¡przez siebie zaciąg nięte zobowiązanie, polegające na w ykonaniu zobowiązania dłużnika, jeśli dłużnik nie wywiąże się ze swoich obowiązków. Umowa ta ma ch arak ter akcesoryjny w stosunku do zobowiązanego dłużnika, co m.in. oznacza, że poręczenie istnieje dopóty, dopóki istnieje zobowiąza nie dłużnika.
K onstrukcja umowy poręczenia powoduje, że może ona dotyczyć także zobowiązania alimentacyjnego. Zobowiązanie dłużnika alim entacyj nego istnieje bowiem nadal, osoba zaś trzecia poręcza jego wykonanie.
Rzeczą sądu opiekuńczego jest ocena, czy um owa poręczenia speł nia wym agania gw arantujące jej realizację oraz czy należycie zabez piecza interes dziecka.
Poręczenie za zobowiązania ali m entacyjne dłużnika nie stanowi — zdaniem Sądu Najwyższego — po ręczenia za dług przyszły w rozu m ieniu przepisu art. 878 § 1 k.c. i w związku z tym nie ipodlega restrykcjom przewidzianym w art. 878 § 2 k.c. Poręczenie dotyczy bo wiem istniejącego zobowiązania ali m entacyjnego dłużnika, a tylko po szczególne raty w ynikające z tego obowiązku stają się wym agalne w przyszłości.
Gdyby jednak naw et założyć, że w danym w ypadku idzie o dług przyszły, to przewidziane w art. 878 § 1 k.c. w ym aganie p,oręczenia za dług przyszły do wysokości z góry oznaczonej byłoby spełnione przez określenie w poręczeniu wysokości
miesięcznych kwot, które poręczy ciel zobowiązuje się płacić n a w y padek, gdyby dłużnik swego zobo w iązania nie wykonał.
Poręczenie może być term inowe albo bezterm inowe bez względu na to, czy dotyczy długu już istnieją cego czy przyszłego. Należy zgodzić się z poglądem, że czas trw an ia ¡po ręczenia nie musi być oznaczony końcowym term inem kalendarzo wym, lecz może wynikać z treści umowy zaw artej przez poręczyciela z wierzycielem.
Okoliczność ta m a istotne znacze nie z punktu widzenia ochrony in teresów dziecka ja k również inte resów poręczyciela. W szczegól ności poręczyciel pow inien być świadom tego, że — udzielając po ręczenia tej treści, iż przez cały czas nieobecności dłużnika w kraju zobowiązuje się do płacenia na rzecz wierzyciela określonej m ie sięcznej kw oty pieniężnej z tytułu należnych od dłużnika alim entów — obowiązek jego w wypadku, gdy dłużnik do k raju w przewidzianym term inie n ie wróci, będzie istniał tak długo, dopóki trw ać będzie obowiązek alim entacyjny dłużnika, który nie wyw iązuje się ze swego obowiązku alimentacyjnego. Zobo w iązanie się przez poręczyciela w sposób wyżej przedstawiony ozna cza bowiem, że czas trw an ia po ręczenia został sprecyzowany i w w ypadku gdyby dłużnik do k raju nie w rócił i ze swego obowiązku alim entacyjnego nie będzie się w y wiązywał, zobowiązanie poręczycie la lim itow ane będzie jedynie wy gaśnięciem zobowiązania dłużnika.
W skazanie przez poręczyciela w y sokości miesięcznej kwoty, którą zobowiązuje się świadczyć na rzecz
wierzyciela, wyłącza możliwość zgłaszania w stosunku do niego roszczenia ¡przewyższającego kwotę poręczenia. Ew entualna podstaw a do żądania podwyższenia alim entów od dłużnika nie może mieć wpływu na zakres odpowiedzialności porę czyciela, który ponosi odpowiedzial ność w granicach udzielonego po
ręczenia.
Sąd opiekuńczy, rozpoznający spraw ę na gruncie przepisu art. 97 § 2 k.r.o., pow inien na tle okolicz ności konkretnej spraw y rozważyć, czy poręczenie stanow i w ystarcza jące zabezpieczenie interesów dziecka. W razie potrzeby nie jest bowiem w yłączona możliwość za pew nienia dziecku innych możli wości uzyskania świadczeń alim en tacyjnych. W szczególności nie można wyłączyć możliwości złoże nia na książeczkę PKO w ystaw ioną na nazwisko dziecka odpowiedniej kwoty pieniężnej, z której podej mowanie kw ot pieniężnych byłoby uzależnione od ewentualnego w zro stu ¡potrzeb dziecka w przyszłości.
Stosownie do przepisu art. 510 k.p.c. zainteresow anym w spraw ie jest każdy, czyich praw o dotyczy w ynik postępowania, i staje się jego uczestnikiem bądź przez w zię cie udziału w spraw ie, bądź przez wezwanie go przez sąd do udziału w sprawie. Ocena, kto jest uczest nikiem postępowania nieprocesowe go, musi być dokonana — przy wykładni art. 510 k.p.c. — na tle konkretnej spraw y poddanej roz poznaniu sądu. W prawdzie spraw a na podstawie przepisu art. 98 § 2 k.r.o. jest spraw ą toczącą się m ię dzy rodzicam i dziecka n a skutek
braku między nimi porozum ienia co do istotnych spraw dziecka, jed nakże w spraw ę tę — ze względu n a jej specyficzne właściwości — w łączona jest osoba trzecia, w da nym w ypadku poręczyciel, którego zobowiązanie w istotny sposób rzu tu je na rozstrzygnięcie sądu i który jest zainteresowany w ynikiem spra wy ze względu na sw oją ew entual ną odpowiedzialność.
Za udziałem poręczyciela przem a w ia też ochrona interesów dziecka. Rzeczą sądu opiekuńczego jest bo w iem ocena zaproponowanej przez wnioskodawcę umowy poręczenia oraz w yjaśnienie poręczycielowi skutków złożonego oświadczenia w celu zapobieżenia w przyszłości ew entualnym zarzutom ze strony poręczyciela co do zakresu poręcze nia i czasu jego trw ania. W wy padku gdy um owa poręczenia n a suw a zastrzeżenia, propozycje sądu pow inny zmierzać do nadania umowie poręczenia takiej treści, by interesy dziecka były należycie chronione. Nie jest również rzeczą obojętną, czy źródłem środków fi nansowych, które poręczyciel za m ierza przeznaczyć na wykonanie umowy poręczenia, nie jest m ajątek wspólny poręczyciela i jego m ałżon ka. W takim bowiem w ypadku wymagałoby rozważenia, czy treść umowy poręczenia nie przekracza zakresu zwykłego zarządu m ająt kiem wspólnym, a w związku z tym, czy nie w ym aga uzyskania zgody od współm ałżonka poręczy ciela (art. 36 § 1 i 37 § 1 k.r.o.).
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.
N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 123
G L O S A
do powyższej uchw ały Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1986 r.
III CZP 69/85 Uchw ała Sądu Najwyższego b ę
dąca przedm iotem poniższych uwag dotyczy „zabezpieczenia” płatności świadczeń alim entacyjnych należ nych od osób w yjeżdżających za granicę. O ile poprzednio kw estia ta nie była przedm iotem większego zainteresow ania Sądu Najwyższego,1 o tyle om aw iana uchw ała stanow i drugą wypowiedź Sądu Najwyższe go n a ten tem at w ciągu kilku m ie sięcy. W dniu 30.V.1985 r. Sąd N aj wyższy podjął bowiem uchwałę,1 2 której istota polega n a tym, że określenie sposobu realizow ania wierzytelności alim entacyjnych n a leżących dziecku od jednego z ro dziców i dysponowania nim i przez drugiego z rodziców zostały uznane za istotne spraw y dziecka, co do których rodzice rozstrzygają wspól nie; w razie b raku porozum ienia rozstrzyga sąd opiekuńczy. Wzmo żone zainteresow anie Sądu N aj wyższego tą problem atyką w ynika z tego, że w praktyce sądowej spraw y dotyczące „zabezpieczenia” alim entów należnych od osób wy jeżdżających za granicę n ie są rzadkością. W om aw ianej uchwale Sąd Najwyższy stw ierdza, iż sp ra wy takie w ystępują coraz częściej. Ponadto przy rozpoznaw aniu spraw
tego rodzaju występuje szereg tru d ności. Potw ierdzeniem tego jest okoliczność, że do w ydania uchw ał z dnia 30.V.1985 r. i 31.1.1986 r. do szło na skutek przedstaw ienia S ą dowi Najwyższemu przez sądy wojewódzkie „zagadnień praw nych budzących poważne w ątpliwości” (art. 391 § 1 k.p.c.).s
Powyższe okoliczności skłaniają do zapoznania się z treścią uchwały Sądu Najwyższego i jej uzasadnie niem, w których zaw arta została w ykładnia a rt. 97 § 2 k.r.o. oraz przepisów k.c. dotyczących poręcze nia za zobowiązania alim entacyjne.
I
1. Przypom nijm y, że Sąd N aj wyższy w p k t 1 uchwały stw ier dził, iż w w ypadku b rak u porozu m ienia między rodzicami osoba ubiegająca się o paszport m a legi tym ację czynną do zwrócenia się do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na proponowany przez siebie sposób realizacji obowiązku alim en tacyjnego względem dziecka w okresie nieobecności zobowiązanego w k raju. Tym samym Sąd Najwyż szy udzielił pozytywnej odpowiedzi n a pytanie sądu wojewódzkiego, czy dopuszczalne jest postępowanie
1 S p o śró d p u b lik o w a n y c h o rz e c z e ń m o ż n a w y m ie n ić je d y n ie w y r o k S ą d u N a j w y ższeg o z d n ia 26.VIII.1976 r . I CK 339/76, O S P iK A 1978/3, p o z. 49. 2 U c h w a ła S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 30.V.1985 r . I I I C Z P 26/85 — n ie p u b lik o w a n a . T e k s t u c h w a ły w r a z z m o j ą g lo są z o s ta ł z ło ż o n y d o r e d a k c j i „ P a le s tr y ” . s D o w y d a n ia w y r o k u S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 26.VIII.1976 r . I C R 339/76 (zob. p rz y p . 1) d o sz ło z p o w o d u p r z y ję c ia p rz e z S ą d N a jw y ż s z y s p r a w y d o ro z p o z n a n ia ( a r t. 391 § 1 z d . 2 k .p .c .).
sądowe w takiej sprawie.
Podstaw ą om aw ianej uchwały by ło ustalenie, że kw estia sposobu realizacji alimentów należnych dziecku od ojca zamierzającego w y jechać za granicę należy do istot nych spraw dziecka, o których ro dzice rozstrzygają wspólnie. W ra zie zaś braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 k.r.o.). Ustalenie to jest w pełni zasadne. Zgodne jest ono również z uchw ałą Sądu Najwyż szego z 30.V.1985 r.,4 która do istotnych spraw dziecka zaliczyła określenie sposobu (zabezpieczenia) realizow ania wierzytelności alim en tacyjnych należnych dziecku od jednego z rodziców.5 6 Dla uzasad nienia swego stanow iska Sąd N aj wyższy dokonał analizy przepisów k.r.o. określających zakres pojęcia władzy rodzicielskiej ustalając, że w pojęciu tym mieści się również om aw iana kw estia sposobu realizacji alimentów. Ustalenie to nie budzi wątpliwości. Dodać jedynie należy, że analogicznie postąpił Sąd N aj wyższy w uchwale swej z 30. V. 1985 r., gdzie została zaakcentow ana konieczność dokonania tego zabiegu wobec tego, że art. 97 § 2 k.r.o. nie może być interpretow any w oderw aniu od § 1 tego artykułu, który używa pojęcia „władza ro dzicielska”.
Spraw a sposobu realizacji ali mentów n a rzecz dziecka dotyczy — zdaniem Sądu Najwyższego — do niosłego interesu dziecka, jest więc istotną spraw ą dziecka.
Stw ierdzenia powyższe uzasadniają wniosek, że przedm iotem postępo w ania sądowego (art. 97 § 2 zd. 2 k.r.o.) może być kw estia sposobu realizacji obowiązku alim entacyjne go przez osobę ubiegającą się o paszport na w ypadek jej wyjazdu za granicę.
2. Za dopuszczalnością takiego postępow ania przem aw ia — zda niem Sądu Najwyższego — okolicz ność, że egzekucja obowiązku ali mentacyjnego osoby, która przedłu ża swój pobyt za granicą, jest często niem ożliwa lub utrudniona.8 W arunkiem dopuszczalności takiego postępow ania jest istnienie w yroku sądowego lub ugody sądowej u sta lających zakres obowiązku alim en tacyjnego rodziców wobec dziecka oraz b rak porozum ienia rodziców co do sposobu lub wysokości za bezpieczenia alimentów.
Sąd Najwyższy przypom niał, że om aw iane postępowanie nie może dotyczyć zgody lub jej odmowy na w yjazd jednego z rodziców za g ra nicę, gdyż kw estia ta poddana jest wyłącznej ocenie organów paszpor towych.7
Zadanie sądu opiekuńczego zosta
4 Z ob. p rz y p . 2.
5
U c h w a ła ta do is to tn y c h s p r a w d z ie c k a z a lic z y ła ró w n ie ż o k re ś le n ie sp o so b u d y sp o n o w a n ia a lim e n ta m i p rz e z d ru g ie g o ro d z ic a .6
P o r. J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie p ła tn o ś c i św ia d c z e ń a lim e n ta c y jn y c h n a le ż n y c h o d osób w y je ż d ż a ją c y c h za g r a n ic ę , „P alestra** 1981/10—12, s. 26, 27.7
P o r.: a r t. 4 u s t. 2 p k t 3 li t . „ a ” u s ta w y z 17.Vl.1959 r . o p a s z p o rta c h [ te k s t ie d n o l.: Dz. U. z 1967 r. N r 17, poz. 81 ze z m ia n a m i n a p o d sta w ie u s ta w y z 5.X II.1983 r. (Dz. U. N r 66. poz. 298); p o r. r ó w n ie ż : p o s ta n o w ie n ie S ą d u N a j w y ższeg o z 19.V .1972 r. II CZ 105/72, O S N C P 1972/12, poz. 222 z g lo są B. D o b r z a ń s k i e g o , O S P iK A 1973/5, poz. 90; J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), op. c it., s. 27, 35 i n a s t.N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Na}wytszego 125
ło sform ułow ane przez Sąd N aj wyższy w ten sposób, że sąd opie kuńczy przy rozw ażaniu propozycji w nioskodawcy (w sytuacji gdy w nioskodaw ca jest osobą zam ierza jącą w yjechać za granicę) powinien ustalić, czy propozycja ta należycie zabezpiecza interes dziecka. W w y p adku gdy brak jest w ystarczającej gw arancji, że sposób „zabezpiecze n ia” i jego wysokość będą zabez pieczać interes dziecka, wniosek pow inien ulec oddaleniu. Wywody Sądu Najwyższego w tej części są w pełni uzasadnione. W om aw ianej kategorii spraw sąd opiekuńczy po w inien mieć na uwadze, by dobro dziecka nie zostało naruszone. Uwzględnienie tej zasady powinno się w yrażać w tym, że sąd nie m o że zaaprobować takiego sposobu realizacji obowiązku alim entacyjne go, który nie zapew niałby regular nego otrzym yw ania świadczeń przez dziecko. Za takim rozstrzygnięciem przem aw ia również interes spo łeczny (por. art. 95 § 3 k.r.o.).8 Sąd Najwyższy mówi ponadto o konieczności należytego wyważenia interesu osoby ubiegającej się o w yjazd za granicę. Interes ten zo stanie uwzględniony w razie ustale n ia przez sąd opiekuńczy, że za oferowany iprzez osobę w yjeżdżają cą za granicę sposób i wysokość „zabezpieczenia” alim entów zabez pieczają należycie interes dziecka, a dalej idące roszczenia drugiego
z rodziców pozostającego w k raju są nadm ierne i nie zasługują na ochronę.
3. Sąd Najwyższy w pkt 1 uchwały stwierdzi, że legitym acja czynna do domagania się w ydania rozstrzygnięcia przez sąd opiekuń czy przysługuje osobie ubiegającej się o paszport. Ze względu na sfor m ułow anie pytania sądu wojewódz kiego stw ierdzenie to należy uznać za uzasadnione. Dodać jednak n a leży, że legitym acja tak a przysłu guje również drugiem u z rodziców oraz że postępowanie może być wszczęte przez sąd opiekuńczy z urzędu (art. 570 kjp.c.).
Ponadto ze względu na stan fak tyczny spraw y uchw ała Sądu N aj wyższego w ipkt 1 ogranicza się do spraw alim entacji dziecka, gdy tym czasem zagadnienie praw ne przeka zane przez sąd wojewódzki było szersze („na rzecz osoby pozostają cej w Polsce”). Sąd Najwyższy ograniczył swoje rozważania, doty czące podstawy praw nej postępow a nia w kw estii ustalenia sposobu realizacji obowiązku alim entacyjne go, do art. 97 § 2 k.r.o., którego za stosowanie wchodzi w rachubę je dynie w stosunkach między rodzi cami a dziećmi. W związku z tym przypomnieć jedynie należy, że roz strzygnięcie sądu na podstawie art. 97 §2 k.r.o może być podjęte jedy nie wtedy, gdy w ładza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom.9
8 P o r. J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), o p . c it., s. 35.
9 P o r. J . C i s z e w s k i : G lo sa d o u c h w a ły S N z 30.V.1985 r . (op. c it. — p rz y p . 2) o ra z A . Ł a p i ń s k i : G lo sa d o u c h w a ły S ą d u N a jw y ż s z e g o z 10.XI.1971 r . I I I C Z P 69/71, O S P iK A 1972, p oz. 204, s. 479. T e n o s ta tn i z a p r e z e n to w a ł p o g lą d , że ro z s tr z y g n ię c ie s ą d u o p ie k u ń c z e g o w t r y b ie aTt. 97 § 2 k .r .o . j e s t b e z p rz e d m io to w e , je ż e li s p ó r p o m ię d z y ro d z ic a m i d o ty c z y s p r a w y n ie o b ję te j u p r a w n ie n ia m i d r u g ie g o ro d z ic a .
II
1. Po dokonaniu w ykładni art. 97 § 2 k.r.o. Sąd Najwyższy rozważył szereg szczegółowych kwestii w ią żących się z umową poręczenia za zobowiązania alim entacyjne osoby zam ierzającej wyjechać za granicę. O ile mi wiadomo, tak szczegóło wego rozw ażania tej kw estii w orzecznictwie Sądu Najwyższego dotychczas nie było. Dopuszczalność poręczenia za zobowiązania alim en tacyjne co do zasady nie była kwestionowana, natom iast w judy- k a tu rz e 10 * i lite ra tu rz e 11 sygnalizo w ane były różnorodne propozycje rozwiązań kw estii szczegółowych. G eneralnie rzecz biorąc, rozw ażania Sądu Najwyższego w tej części za w arte w głosowanej uchwale zasłu gują na aprobatę. Już w tym m iejscu podkreślić należy, że ich w ynik pozw ala n a szersze w yko rzystanie umów poręczenia w om a wianych sytuacjach.
2. Sąd Najwyższy, przytaczając konstrukcję umowy poręczenia (art. 876 § 1 k.c.), w skazał na jej akce- so ry jn y 12 * (zawisły) charakter w sto sunku do zobowiązania dłużnika
(głównego) i stwierdził, że może ona dotyczyć także zobowiązań ali
m entacyjnych i że zobowiązanie dłużnika alim entacyjnego (główne go) istnieje nadal po zaw arciu ta kiej umowy, osoba zaś trzecia po ręcza ich wykonanie. Do stw ierdzeń tych dodać należy jedynie, że oso bisty charakter obowiązku alim en tacyjnego, w ykluczający np. prze jęcie długu z tego tytułu, nie stoi na przeszkodzie zaw ieraniu innych umów dotyczących obow iązku ali mentacyjnego.
3. Kolejnym istotnym zagadnie niem w yłaniającym się obecnie przy analizie konstrukcji umowy poręczenia jest w ykładnia pojęcia „dług przyszły z art. 878 § 1 k.c.” Zgodnie z tym przepisem można poręczyć za dług przyszły do w y sokości z góry oznaczonej. Pow staje w związku z tym pytanie, czy świadczenia alim entacyjne zasądzo ne wyrokiem sądowym lub w ynika jące z ugody sądowej, których te r m in spełnienia jeszcze nie nastąpił, stanow ią dług przyszły, czy też nie. W lite ra tu rz e lł przeważał dotych czas pogląd, że dług istniejący w chwili zaw arcia umowy, ale płatny dopiero w przyszłości (tzn. niew y- magalny) nie stanowi długu przy szłego. Sąd Najwyższy, rozw ażając wypadek poręczenia za zapłatę
ali-10 W y ro k S ą d u N a jw y ż s z e g o z 26.VIII.197a r ., op. c lt. (zol), p r z y p . 1).
U G lo sa M. P i e k a r s k i e g o d o w y r o k u S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n . 26.VIII. 1976 r . I C R 339/76, O S P iK A 1978/3, poz. 49; J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), o p . c it., s. 30 i n a s t. 12 P o r. A . W a ż b l ń s k i : U m o w a p o rę c z e n ia w n o w y m k o d e k s ie c y w iln y m P R L , P U G 1964 (8—9), s. 211; E . Ł ę t o w s k a : C h a r a k te r p r z y ję c ia d łu g u i p o r ę c z e n ie w k o d e k s ie c y w iln y m , „ R u c h . P r . 1 E k o n ." 1967/2, s. 64, 65; W . C z a c h ó r s k i: P r a w o z o b o w ią z a ń w z a ry s ie , W a rsz a w a 1968 r., s. 682; M . P i e k a r s k i : (w :) K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta rz , to m I I, W y d . P r a w n ., W a rsz a w a 1972, s. 1707, 1708; Z . R a d w a ń s k i (w :) S y s te m p r a w a c y w iln e g o — P ra w o z o b o w ią z a ń , część sz c z e g ó ło w a , w y d . P A N 1976, s. 1056; L . S t e c k i (w :) K o d e k s c y w iln y z k o m e n ta r z e m , W yd. P ra w n ., 1980, s. 787. u P o r. M . P i e k a r s k i : K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta r z , o p. c it., s. 1715, 1716; z . R a d w a ń s k i : S y s te m (...), o p . c it., s. 1062; L . S t e c k i : K o d e k s c y w iln y z k o m e n ta r z e m , o p. c it., s. 789; J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), op. c it., s. 33.
N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 127
m entów ,14 nie powołał się n a art. 878 § 1 k.c., co sugeruje, że również i o n nie uznał tego długu za przyszły. Pogląd, że zasądzone św iadczenia alim entacyjne, któ rych term in spełnienia jeszcze nie nastąpił, stanow ią dług przyszły, został natom iast zaprezentowany przez M. Piekarskiego.15
W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego będącej przedmiotem niniejszych rozważań Sąd Najwyż szy przyłączył się do pierwszego z tych poglądów stw ierdzając, że po ręczenie dotyczy istniejącego zobo w iązania alim entacyjnego, a jedy nie poszczególne raty w ynikające z tego obowiązku są wym agalne w przyszłości. W związku z tym — zdaniem Sądu Najwyższego — po ręczenie za zobowiązania alim enta cyjne nie stanow i poręczenia za dług przyszły (art. 878 § 1 k.c.) i nie podlega restrykcjom przew i dzianym w art. 878 § 2 k.c.
O m aw iając tę kw estię,16 w yrazi łem pogląd, że naw et zajęcie od m iennego stanow iska oraz przyjęcie, iż świadczenia alim entacyjne, k tó rych term in spełnienia jeszcze nie nastąpił, stanow ią dług przyszły, nie doprowadzi do ustalenia, że umowa je st z tego powodu nieskuteczna. Obowiązek oznaczenia z góry, do jakiej wysokości poręczenie n astą piło, będzie z reguły spełniony, gdyż
wysokość ta będzie lim itow ana cza sem trw an ia umowy oraz wysokoś cią miesięcznych świadczeń. W ra zie zaś nieoznaczenia w yraźnie czasu trw an ia umowy pow stanie podstaw a do ustalenia, że umowa obow iązuje przez cały okres, w ciągu którego dłużnik zobowiązany jest do świadczeń alim entacyjnych. Nie będzie więc również wchodziła w rachubę możliwość odwołania poręczenia (art. 878 § 2 k.c.), albo wiem nie będzie to bezterminowe poręczenie. Sąd Najwyższy w oma wianej uchw ale poczynił anologicz- ne założenia i doszedł do podobnych wniosków.
W związku ze stwierdzeniem S ą du Najwyższego, że omawiany obo wiązek byłby spełniony przez okreś lenie w poręczeniu wysokości miesięcznych świadczeń, należy za znaczyć, że um owa poręczenia by łaby skuteczna także wówczas, gdyby w jej treści nie oznaczono w yraźnie wysokości miesięcznych świadczeń alim entacyjnych; w ystar czające byłoby powołanie w takiej umowie orzeczenia lub ugody są dowej, na mocy których nastąpiło ustalenie w sposób nie nasuw ający wątpliwości wysokości świadczeń.17
4. W dalszej części uzasadnienia Sąd Najwyższy zaaprobow ał pogląd, że czas trw an ia poręczenia nie musi być oznaczony końcowym
14 W y ro k z 26.VIII.1976 (zob. p r z y p . 1).
15 G lo sa d o w y r o k u S ą d u N a jw y ż s z e g o z 26.VIII.1976 r ., o p. c it., s. 121 (zob. p rz y p . I I). A u to r t e n w p r a c y p o w o ła n e j w p r z y p . 13 w y r a z ił je d n a k p o g lą d o d m ie n n y .
16 J . C i s z e w s k i ; Z a b e z p ie c z e n ie (...), o p . c it. s. 33, 34.
17 P o r. w y r o k S ą d u N a jw y ż s z e g o z 22.VIII.1958 r . I CR 804/57, R P E iS 1959/4, s. 263. Z a k o n ie c z n o ś c ią o k r e ś le n ia n a p iś m ie g ó r n e j g r a n ic y p rz y s z łe g o d łu g u w y p o w ie d z ia ł Się S ą d N a jw y ż s z y w w y r o k u z 29.X.1959 r . 4 C R 1277/58, N P 1960/4. s. 575. O rz e c z e n ia t e z o s ta ły w y d a n e w o k r e s ie o b o w ią z y w a n ia a r t . 627 k .z ., k tó r e g o tr e ś ć b y ła z b ie ż n a z tr e ś c ią a r t . 878 § 1 k .c .
term inem kalendarzow ym ;18 czas taki może wynikać z treści umowy poręczenia. W ydaje się, że można postawić jeszcze dalej idącą tezę, a mianowicie że zakres czasowy poręczenia, w razie nieokreślenia
expressis verbis
w umowie, może być ustalony przy uwzględnieniu okoliczności, w jakich została za w arta umowa {»ręczenia (por. art. 65 § 1 k.c.). Analiza tych okolicz ności może doprowadzić do uzna nia, że umowa poręczenia, w której nie został określony w yraźnie cza sowy zakres odpowiedzialności po ręczyciela, dotyczy poręczenia za całość zobowiązań dłużnika w ynika jących z orzeczenia lub ugody są dowej. Końcowa data obowiązywa nia takiej umowy byłaby identycz n a wówczas z datą wygaśnięcia obowiązku alim entacyjnego dłużni ka (głównego). A probata tego poglą du pociąga za sobą daleko idące skutki dla poręczyciela. Należy jednak mieć na uwadze, że w y m aganie formy pisemnej dla oświad czenia poręczyciela (art. 876 § 2 k.c.) m a w swoim założeniu skło nienie poręczyciela do dojrzałego nam ysłu przed sporządzeniem takie go oświadczenia.19 * Także w głoso w anej uchw ale Sąd Najwyższy stwierdza, że poręczyciel, udziela jąc poręczenia, powinien być św ia dom swych zobowiązań. Ponadtonależy mieć n a uwadze, że celem zaw arcia umowy jest zabezpiecze nie otrzym yw ania przez dziecko środków utrzym ania, stąd też inte res dziecka musi być uwzględniony.
5. Sąd Najwyższy nie rozważał przedstaw ionej wyżej sytuacji, gdy zakres czasowy poręczenia nie zo stał wyraźnie określony w umowie. Omówiona została natom iast sy tuacja, gdy w umowie poręczenia określone zostało, że poręczenie do tyczy świadczeń za cały okres nie obecności dłużnika w k raju. Kwestia dopuszczalności takiego zobowiąza nia się poręczyciela wzbudziła bo wiem wątpliwości sądu wojewódz kiego, który również i to zagadnienie przedstaw ił Sądowi Najwyższemu.
W ydaje się, że wątpliwości te zrodziły się w związku ze stanow is kiem Sądu Najwyższego zaprezen towanym w w yroku z dnia 26.VIII. 1976 r.?0 Stanowisko to zostało oce nione jako ograniczające nieko rzystne skutki w ynikające dla po ręczyciela z przedłużającego się po bytu dłużnika za granicą.21 W w y roku tym Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że nie można przyjąć, iż um ow a poręczenia autom atycznie przedłuża się n a dalszy okres, na który osoba w yjeżdżająca za g ra nicę samowolnie i w brew porozu m ieniu 22 przedłuża swój ¡pobyt.
Teza ta została poddana
grun-18 P o g lą d te n z o s ta ł z a p r e z e n to w a n y p rz e z M. P i e k a r s k i e g o (w :) K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta rz , to m II, op. c it, s. 1717 i w G lo sie d o w y r o k u S ą d u N a j w y ższeg o z 26.VIII.1976 r ., o p. c it., s. 121 (zob. p rz y p . 11).
19 P o r. A . W a ż b i ń s k i : U m o w a p o rę c z e n ia (...), op. c it., s. 211. zo P o r. p rz y p . 1. 21 W. S k i e r k o w s k a : Z b a d a n ia a k t są d o w y c h w s p r a w a c h a lim e n ta c y jn y c h z e le m e n te m z a g ra n ic z n y m , ..Z esz. N a u k . I n s t y t u t u B a d a n ia P r a w a S ą d o w e g o " n r 21—22/1984, s. 168, 169. 22 Z e w z g lę d u n a k o n s t r u k c j ę u m o w y p o r ę c z e n ia ( a r t . 876 § 1 k .c .) u z n a ć n a le ż y za ry z y k o w n e s tw ie rd z e n ie S ą d u N a jw y ż s z e g o w t e j s p r a w ie , że n a z a k r e s u m o w y p o rę c z e n ia m o ż e m ie ć w p ły w p o ro z u m ie n ie d łu ż n ik a z p o rę c z y c ie le m . W
o-129
N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Najwyższego
tow nej krytyce przez M. P iek ar skiego,23 który przyjm ując, że po ręczyciel poręczał za alim enty przez czas nieobecności ojca powódki (zdaniem tego autora luźna w zm ian ka o czasowym pobycie24 nie może być uznana za udzielenie poręcze nia tylko do daty pow rotu dłużnika do k ra ju po upływie okresu, na który uzyskał zezwolenie na w y jazd), doszedł do wniosku, że um o w a poręczenia została zaw arta na cały czas pobytu dłużnika za g ra nicą.
K rytyka ta odniosła swój skutek, albowiem w pkt 2 głosowanej uchwały Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy o poręczeniu nie w yłą czają dopuszczalności zobowiązania się przez poręczyciela do w ykonania zobowiązania dłużnika przez cały czas jego nieobecności w kraju. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy stw ier dza dalej, że w razie zaw arcia ta kiej umowy obowiązek poręczycie la — w w ypadku gdy dłużnik nie wróci do k raju w przewidzianym term inie — będzie istniał tak dłu go, dopóki trw ać będzie obowiązek alim entacyjny dłużnika. Stw ierdze nie to należy uznać za w pełni uzasadnione w świetle art. 879 § 1 k.c.
6. A naliza powołanego wyżej przepisu k.c. okazała się również konieczna w związku z kolejną
szczegółową kw estią rozw ażaną przez Sąd Najwyższy. K w estią tą była zm iana zakresu zobowiązania poręczyciela po zaw arciu umowy poręczenia. Na w stępie zasygnalizo wać należy, że pomimo ujęcia tej kwestii wśród zagadnień praw nych przedstawionych Sądowi Najwyż szemu, nie została podjęta w tym zakresie uchw ała Sądu Najwyższe go. Ustosunkowanie się do tego problemu nastąpiło jednak w uza sadnieniu uchwały.
Istota zagadnienia przedstaw ione go przez sąd wojewódzki sprow a dzała się do tego, czy poręczyciel jest odpowiedzialny za alim enty w całej wysokości, jeżeli zostały one podwyższone po zawarciu umowy poręczenia. Zdaniem Sądu Najwyż szego wskazanie w umowie wyso kości miesięcznej kwoty, którą po ręczyciel zobowiązuje się świadczyć, wyłącza możliwość zgłoszenia w stosunku do niego roszczenia iprze- wyższającego kwotę poręczenia. Ustalenie to należy uznać za w pełni uzasadnione. Przy odczytywa niu tego stanow iska akcent należy położyć na tym, żeby wysokość świadczeń alim entacyjnych była określona w umowie.25 Wyłączenie możliwości zwiększenia zakresu zo bow iązania poręczyciela miałoby m iejsce także wówczas, gdyby w umowie poręczenia nie była wska-b e c z a r z u tu p o rę c z y c ie la , że p o wska-b y t d łu ż n ik a za g r a n ic ą m ia ł tr w a ć d o 6 m ie s ię c y , S ą d N a jw y ż s z y , u c h y la ją c w y r o k i p r z e k a z u ją c s p r a w ę d o p o n o w n e g o ro z p o z n a n ia , s tw ie rd z ił, iż k w e s tia ta w y m a g a w y ja ś n ie n ia .
zs M . P i e k a r s k i : G lo sa d o w y r o k u S ą d u N a jw y ż s z e g o z 26.VIH.1976 r ., o p . c it., s. 121, 122.
24 S ą d N a jw y ż s z y p o w o ła ł się n a to , że w p o rę c z e n iu m o w a je s t o w y je id z ie za g r a n ic ę „ n a p o b y t c z a s o w y ” . W z w ią z k u z ty m w y ra z iłe m z a p a tr y w a n ie , że p r z y ta k im s f o r m u ło w a n iu o św ia d c z e n ia p o rę c z y c ie la z a c h o d z iła b y p o d sta w a d o u s ta le n ia , iż u m o w a z o s ta ła z a w a rta n a o k r e s w a ż n o ś c i p a s z p o rtu . O k re s te n m ó g łb y u le c n a s t ę p n i e z n a c z n e m u p r z e d łu ż e n iu w r a z ie p r z e d łu ż e n ia w a ż n o śc i p a s z p o rtu . J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), op. c it., s. 33.
zana ¡wysokość miesięcznych św iad czeń alim entacyjnych, a powołano by tylko dane dotyczące w yroku lub ugody sądowej, n a mocy których nastąpiło ustalenie wysokości ali mentów. W takich sytuacjach porę czyciel ponosi odpowiedzialność tylko w takich granicach, w ja kich poręczył za zobowiązanie. W szczególności zakres zobowiązań po ręczyciela n ie ulegnie zwiększeniu w razie podwyższenia alim entów od dłużnika.
7. N a m arginesie om aw ianej uchwały wymaga rozważenia sy tuacja, gdy w umowie poręczenia poręczyciel zobowiązał się w yraźnie do w ykonania zobowiązania w ta kiej wysokości, w jakiej będzie ono obciążało dłużnika, w tym także za alim enty podwyższone wyrokiem s ą d u * 27 28 po zaw arciu umowy porę czenia. Osobiście nie widzę prze szkód do dopuszczalności zaw iera n ia takich umów, które zresztą są istotnie zaw ierane.87 Byłoby to po ręczenie za dług przyszły28 i w związku z tym byłoby konieczne określenie w iumowie z góry jego wysokości przez wskazanie pod wyższonej wysokości miesięcznych świadczeń (por. art. 878 § 1 k.c.), do jakiej ponosiłby odpowiedzial ność poręczyciel.
Gdyby w takiej umowie określony został okres, w d ą g u którego po ręczyciel będzie ponosić odpowie dzialność, albo gdyby okres te n w y nikał z okoliczności zaw arcia um o
wy (co w w ypadku poręczenia za alim enty będzie z reguły miało miejsce), będzie można mówić o term inow ym poręczeniu, a w związ ku z tym wyłączona będzie możli wość odwołania poręczenia przed powstaniem długu (por. art. 878 § 2 k.c.).
8. Jeżeli w razie podwyższenia alim entów od dłużnika zakres zo bowiązań poręczyciela nie ulegnie zmianie (chyba że zakres poręczenia jest szerszy — art. 878 § 1 k.c.), to w razie obniżenia alim entów zakres zobowiązań poręczyciela ulegnie zmniejszeniu do wysokości obniżo nych alim entów (art. 879 § 1 k.c.).
9. M ając n a uwadze, że większość umów poręczenia nie stanowi pod stawy do przyjęcia odpowiedzial ności poręczyciela za podwyższone alim enty, może się okazać, że um o w a taka nie stanowi w ystarczają cego zabezpieczenia otrzym yw ania koniecznych środków utrzym ania. Okoliczność tę m iał n a uwadze Sąd Najwyższy, który stw ierdził, że za w arcie umowy poręczenia nie w y łącza możliwości zapew nienia dziec ku środków utrzym ania z innych stosownych jednocześnie form „za bezpieczenia” alimentów. Dotyczy to w szczególności złożenia n a ksią żeczkę oszczędnościową PKO, w y staw ioną na nazwisko dziecka, od powiedniej sumy pieniężnej, z któ rej podejm owanie określonych kwot byłoby uzależnione od ew entualne go wzrostu potrzeb dziecka w
2» w ra z ie z a w a rc ia w ta k ie ) s y tu a c ji u g o d y są d o w e j u s ta la ją c e j p o d w y ż sz o n e a lim e n ty o d p o w ie d z ia ln o ś ć p o rę c z y c ie la n ie u le g ła b y r o z s z e rz e n iu (p o r. a r t . 879
S 2 k .c.).
2 7 W s p o m in a o ty m W . S k i e r k o w s k a : Z b a d a n ia (...), o p . c lt., s. 168. 28 D łu g p o w y ż sz y t o d łu g , k t ó r y n ie i s tn ie je je sz c z e w c h w ili z a w a rc ia u m o w y p o r ę c z e n ia (L. S te c k i (w :) K o d e k s c y w iln y , op. c it., s. 789).
N r 12 (360) Orzecznictwo Sądu Na}wyiszego 1 3 1
przyszłości.29 Oczywiście wzrost tych potrzeb powinien być ustalony przez sąd w postępow aniu o pod wyższenie alimentów.30
10. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę n a jeszcze jedną okoliczność doty czącą ważności umowy poręczenia, a mianowicie na ew entualny obo wiązek uzyskania zgody małżonka poręczyciela n a zaw arcie takiej umowy. Rozważenia konieczności spełnienia tego obowiązku stanie się aktualne wtedy, gdy poręczyciel za m ierza przeznaczyć n a w ykonanie umowy poręczenia środki finansowe z m ajątku wspólnego, tj. swoje i sw e go współmałżonka. Gdyby tak a sy tuacja m iała miejsce — stw ierdza Sąd Najwyższy — to wymagałoby rozważenia, czy treść umowy po ręczenia nie przekracza zakresu zwykłego zarządu m ajątkiem wspól nym i czy w związku z tym nie jest konieczne uzyskanie zgody od współmałżonka poręczyciela. W praw dzie Sąd Najwyższy nie zajął zdecy dowanego stanow iska w tej m aterii, lecz już samo zasygnalizowanie tej kwestii należy uznać za nader istotne.
Podstawowym w tym zakresie przepisem jest art. 36 § 2 zdanie 2 k.r.o., zgodnie z którym do doko nania czynności przekraczającej za kres zwykłego zarzutu potrzebna
jest zgoda drugiego małżonka. Stwierdzić w związku z tym należy, że okoliczność konkretnego w ypad ku, przede w szystkim zaś treść konkretnej umowy poręczenia, bę dzie decydować o tym , czy um ow a przekracza zakres zwykłego zarządu, czy też nie. Na rozstrzygnięcie tej kw estii podstawowy wpływ będzie m iał zakres zobowiązań poręczycie la, tj. wysokość miesięcznych św iad czeń alim entacyjnych oraz czasowy zakres jego odpowiedzialności. Na leżałoby się chyba skłonić do za patryw ania, że w w ypadku porę czenia za alim enty przez cały okres nieobecności dłużnika w k raju , je żeli wysokość ich przekracza prze ciętną wysokość zasądzonych ali mentów oraz jeżeli ze względu na w iek dziecka należy się liczyć z istnieniem obowiązku alim entacyj nego przez dłuższy czas, będziemy mieli do czynienia z czynnością przekraczającą zakres zwykłego za rządu m ajątkiem wspólnym. W w y padku takim potrzebna będzie zgo da m ałżonka poręczyciela w yrażona w form ie pisem nej (art. 36 § 2
in
fine
w zw. z art. 878 § 2 k.c.).Przepis a rt. 36 § 2 k.r.o. nie jest jedynym przepisem figurującym w tym kodeksie, który ograniczałby swobodę zaw ierania umów. W 29 W u c h w a le SN z 30.V.1985 r. I II C Z P 26/85 (op. c lt.) z a w a r te z o s ta ło s tw ie r d z e n ie , iż w w y p a d k u g d y je d y n ą f o rm ą „ z a b e z p ie c z e n ia ” a lim e n tó w j e s t z a ło ż e n ie k s ią ż e c z k i o sz c z ę d n o śc io w e j P K O , s ą d p r z y u s t a la n iu w y s o k o ś c i k w o ty , ja k ą n a le ż y w p ła c ić n a t a k ą k sią ż e c z k ę , p o w in ie n b r a ć p o d u w a g ę — o p ró c z w y s o k o ś c i u s ta lo n y c h a lim e n tó w — ta k ż e o r ie n ta c y jn y w z ro s t k o s z tó w u tr z y m a n ia d z ie c k a . 3« W u z a s a d n ie n iu u c h w a ły SN w c z ę śc i o m a w ia ją c e j p rz e b ie g d o ty c h c z a s o w e g o p o s tę p o w a n ia w ro z p o z n a w a n e j s p r a w ie z n a la z ło się s tw ie rd z e n ie , ż e u c z e s tn ic z k a p o s tę p o w a n ia w n o s iła o w p ła c e n ie o k re ś lo n e j k w o ty d o d e p o z y tu są d o w e g o . W obec b r a k u m a t e r ia ln o p r a w n e j p o d s ta w y ż ą d a n ie t o n ie b y ło u z a s a d n io n e . P o r. § 5 ro z p . M in . S p ra w ie d liw o ś c i z 24.IX.1965 r . o z a s a d a c h i tr y b ie p o s tę p o w a n ia w s p r a w a c h o z ło ż e n ie p r z e d m io tu ś w ia d c z e n ia d o d e p o z y tu są d o w e g o (D z. U . N r 42, p o z. 261), z k tó r e g o w y n ik a , że z ło ż e n ie d o d e p o z y tu m o ż e d o ty c z y ć w y łą c z n ie ro s z c z e ń w y m a g a ln y c h . P o r. p o n a d to p o s t. SN z 19.V.1972 r. I I CZ 105/72 z g lo są B. D o b r z a ń s k i e g o : op. c it.
.
.. (
zw iązku z treścią art. 101 § 3 k.r.o. wymaga również rozważenia, czy rodzic, będący przedstaw icielem ustawowym dziecka i reprezentują cy go przy zaw ieraniu um o wy poręczenia, może samodzielnie zawrzeć tak ą umowę, czy też musi uzyskać n a to zezwolenie sądu opiekuńczego. Rozstrzygnięcie tej kw estii uzależnione jest również od ustalenia, czy zawarcie umowy poręczenia przekracza zakres zwyk łego zarządu m ajątkiem dziecka. Zagadnienie to może wywoływać różne w ątpliw ości: z jednej strony umowa taka nie rodzi zobowiązań po stronie wierzyciela, z drugiej zaś strony — niekorzystna umowa poręczenia może pozbawić mało letnie dziecko możliwości uzyskania środków utrzym ania.
11. Na zakończenie części oma w iającej m aterialnopraw ne kwestie dotyczące umowy poręczenia pragnę zasygnalizować problem ew entual nej potrzeby uzyskania zezwolenia dewizowego na zaw arcie takiej umowy. W razie ustalenia, że za w arcie umowy poręczenia wymaga zezwolenia dewizowego, należałoby uznać, iż brak takiego zezwolenia powoduje, że um owa jest bez względnie niew ażna (art. 58 § 1 k.c.).®1
W ydaje się, że jednak w razie zaw ierania „typowych” umów po ręczenia nie zachodzi konieczność uzyskania zezwolenia dewizowego.
Obowiązkowe uzyskanie takiego zezwolenia indywidualnego dewizo wego dotyczy bowiem jedynie do konyw ania obrotu dewizowego (art. 11, 33 ust. 2 zd. 2, 35 ust. 1 praw a dewizowego).* *2 M ając na uwadze, że do zaw arcia umowy poręczenia dochodzi z reguły w sytuacji, gdy wszystkie zainteresow ane osoby (tj. wierzyciel, poręczyciel i dłużnik) są w chwili zawarcia umowy osobami krajow ym i (por. art. 2 p k t 1 praw a dewizowego), jak również to, że świadczenia z takiej umowy nastę pują n a r z e c z w i e r z y c i e l a , a nie dłużnika, pieniądze polskie nie mogą być traktow ane jako w a r tości dewizowe (por. art. 6 ust. 2 pkt 1 praw a dewizowego), a ich świadczenie nie stanow i obrotu de wizowego (por. art. 7 ust. 2 pkt 1 praw a dewizowego).
III
1. Po omówieniu problem atyki do tyczącej art. 97 § 2 k.r.o. oraz um o wy poręczenia pozostają jeszcze do rozważenia niektóre kwestie proce duralne dotyczące tej problematyki. Otóż przy om aw ianiu poprzednio tych zagadnień ** analiza treści umowy poręczenia, jej skuteczności oraz wiążących się z tym zagadnień została w zasadzie „ulokow ana” w postępowaniu sądowym z powódz tw a wierzyciela przeciwko poręczy 31 P o r. E . F o j c l k - M a s t a l s k a : Z e z w o le n ie d e w iz o w e w p o lsk im p r a w ie d e w iz o w y m , W ro c ła w 19T5, s. 136 i n a s t. P o r. ró w n ie ż u c h w a lę SN z 28.11.1967 r. I II C Z P loa/66, O S N C P 1968/2, poz. 14 o ra z w y ro k S N z 9.V III.1974 r . I I CK 435/74, O S N C P 1975/6, poz. 100.
* 2 U s ta w a z d n ia 22.XI.1983 r . (Dz. U. N r 63. poz. 288).
M M . P i e k a r s k i : G lo sa d o w y r o k u SN z 26.VIII.1976 r ., op. c it., p r z y p . 11. J . C i s z e w s k i : Z a b e z p ie c z e n ie (...), op. c it., o ra z t e g o ż : G losa d o u c h w a ły SN z 30.V.1985 r., o p . c it. (p rz y p . 9).
N r 12 (3 6 0 ) Orzecznictwo Sądu Najwyższego 1 3 3
cielowi o alimenty.54 N atom iast po stępow anie sądowe oparte n a art. 97 § 2 k.r.o., tj. rozstrzyganie o istot nych spraw ach dziecka w braku porozum ienia między rodzicami, nie było wskazywane jako takie, w toku którego mogą być rozważane kw estie łączące się z umową po ręczenia. Przy rozw ażaniu kognicji sądu w toku takiego postępow ania zaproponowano, aby w jego ram ach określone zostały: wysokość kwoty, jak ą dłużnik pow inien wpłacić na pokrycie alim entów należnych w przyszłości, oraz sposób jej zdepo nowania, wyłączając możliwość, by sąd ustalał w arunki poręczenia ali m entów przez osobę trzecią.35 Rów nież treść uchwały Sądu Najwyż szego z 30.V.1985 r., k tóra mówi o tym, że sąd w trybie a rt. 97 § 2 k.r.o. może określić sposób reali zacji wierzytelności alim entacyj nych, oraz treść uzasadnienia, które mówi jedynie o w płatach n a ksią żeczkę oszczędnościową PKO, prze m aw iają za tym, że w arunki umo wy poręczenia nie mogą być u sta lane w toku takiego postępowania.
Z omawianej uchw ały w ynika, że Sąd Najwyższy zajął odm ienne sta
nowisko stw ierdzając, iż osoba ubiegająca się o p aszport może się zwrócić do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na proponowany przez siebie sposób realizacji obo wiązku alimentacyjnego, w tym również n a poręczenie. W uzasad nieniu stwierdzono ponadto, że sąd opiekuńczy rozpoznający spraw ę na gruncie art. 97 § 2 k.r.o. powinien rozważyć, czy um owa poręczenia *
spełnia wym agania gw arantujące jej realizację oraz czy należycie zabezpiecza interes dziecka. Gdyby um owa poręczenia nasuw ała pod tym względem jakieś zastrzeżenia, to propozycje sądu pow inny zm ie rzać do nadania umowie poręczenia takiej treści, by interesy dziecka były należycie chronione.
W związku z tym stanowiskiem należy zgłosić wątpliwości co do jego prawidłowości. Otóż art. 97 § 2 k.r.o. daje podstaiwę sądowi opie kuńczemu do rozstrzygania o istot nych spraw ach dziecka jedynie w braku porozumienia między rodzi cami. Z konstrukcji umowy porę czenia w ynika natom iast, że jest ona zaw ierana między poręczycie lem a wierzycielem. Przyznanie są dowi opiekuńczemu upraw nień do analizy propozycji zaw arcia umowy poręczenia, jak również do zgłasza nia propozycji co do nadania jej takiej treści, by chroniła ona n ale życie interes dziecka, oznacza, że sąd rozstrzyga o istotnych spraw ach dziecka, w b raku porozum ienia między wierzycielem a poręczycie lem, a n ie między rodzicami. Takie rozszerzenie kom petencji sądu opie kuńczego nie znajduje jednak opar cia w treści art. 97 § 2 k.r.o. Zbyt daleko idące byłoby stanowisko, że skoro z w nioskiem o wydanie roz strzygnięcia w trybie art. 97 § 2 k.r.o. w ystępuje dłużnik, który po w ołuje się n a poręczenie udzielone przez osobę trzecią (tak jak w n i niejszej sprawie), to tym samym aprobuje on tó poręczenie, co w razie braku zgody w ierzyciela na *4 R ó w n ie ż n o ta r iu s z p r z e d p o ś w ia d c z e n ie m w ła s n o rę c z n o ś c i p o d p is u p o r ę c z y c ie la n a Jego o św ia d c z e n iu z o b o w ią z a n y Je st c z u w a ć n a d ty m , czy in t e r e s w ie r z y c iela z o s ta ł n a le ż y c ie z a b e z p ie c z o n y (p o r. a r t . 16 § 1, 30, 52 § 1 p r a w a o n o ta r ia c ie ).
nie oznacza w rzeczywistości, że zachodzi b rak porozum ienia między rodzicami., Z art. 876 § 1 k.c. w y nika w sposób oczywisty, że um o w a poręczenia dochodzi do skutku bez udziału dłużnika i że nie ma on żadnego w pływu na treść takiej umowy. W prawdzie w omawianych sytuacjach, tzn. gdy zam ierza on wyjechać za granicę, jest on fak tycznie zainteresow any w dojściu do skutku umowy poręczenia, lecz nie przysługuje mu tu taj inicjatyw a dom agania się od sądu opiekuńcze go, aby ten w trybie a rt. 97 § 2 wydał orzeczenie aprobujące okreś loną propozycję zaw arcia umowy poręczenia. W tej kwestii Sąd N aj wyższy zajął in n e stanowisko stw ierdzając, że sąd powinien doko nać o c e n y z a p r o p o n o w a n e j p r z e z w n i o s k o d a w c ę u m o w y p o r ę c z e n i a.M
Podsum owując dotychczasowe wy wody, stw ierdzić należy, że sąd opiekuńczy n ie jest upraw niony do dokonyw ania w trybie art. 97 § 2 k.r.o. oceny, czy oferow ana um owa poręczenia zabezpiecza należycie interes dziecka. Ocena tak a mogła by być dokonyw ana przez ten sąd jedynie w trybie a rt. 101 § 3 k.r.o. w postępowaniu o zezwolenie na zawarcie umowy poręczenia w ra zie uznania, że przekracza ona za kres zwykłego zarządu.
2. O statnią już kw estią wym aga jącą ustosunkow ania się do niej jest zagadnienie uczestnictw a w postępowaniu toczącym się na pod staw ie art. 97 § 2 k.r.o. w w ypad ku. gdy przedm iotem takiego postę
powania jest propozycja „zabezpie czenia” należności alim entacyjnych w form ie umowy poręczenia. Roz ważę tą kwestię przy założeniu, że uzasadnione jest stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym do puszczalna jest ocena propozycji za w arcia umowy poręczenia w postę pow aniu toczącym się na podstawie art. 97 § 2 k.r.o.
Gdy omawiałem tę kwestię,87 w y sunąłem twierdzenie, że powyższe postępowanie jest postępowaniem w spraw ach ze stosunków między ro dzicami a dziećmi i w związku z tym n ikt spoza tego kręgu osób nie może brać udziału w takim postę powaniu. K w estia ta była przed miotem trzeciego zagadnienia p raw nego przedstawionego przez sąd w ojewódzki: czy możliwy jest udział w charakterze uczestnika ew entualnego poręczyciela? Sąd Najwyższy w podjętej uchwale stw ierdził kategorycznie, że uczest nikiem tego postępowania jest rów nież poręczyciel. Sąd Najwyższy po wołał się n a art. 510 k.p.c. W praw dzie spraw a tocząca się na podsta wie art. 97 § 2 k.r.o. (w uzasad nieniu omyłkowo powołany został art. 98 § 2 k.r.o.) jest, zdaniem S ą du Najwyższego, spraw ą toczącą się między rodzicami dziecka, ale w spraw ę tą włączony jest poręczyciel, którego zobowiązanie rzutuje n a rozstrzygnięcie sądu i który jest zainteresow any wynikiem spraw y. Chociaż w uzasadnieniu uchw ały b rak jest wyraźnego stwierdzenia, że wynik omawianego postępow ania dotyczy praw poręczyciela, to jed M N a m a r g in e s ie d o d a ć n a le ż y , że S N m ó w i o k o n ie c z n o ś c i o c e n y „ u m o w y p o r ę c z e n ia ” ;, p o d c z a s g d y co n a jw y ż e j m o ż n a b y b y ło m ó w ić o o fe rc ie z a w a rc ia t a k i e j u m o w y .
135
N r 12 (360) orzecznictwo Sądu Na)wyttzego
nak taki pogląd legł u podstaw stanow iska Sądu Najwyższego, któ ry powołał się n a ew entualną od powiedzialność poręczyciela.
Osobiście nie podzielam tej arg u m entacji i uważam, że art. 510 § 1 k.p.c. nie uzasadnia przyjęcia, iż wynik postępow ania dotyczy (bez pośrednio) praw poręczyciela. Przed miotem postępowania jest bowiem ustalenie, czy propozycja zaw arcia określonej umowy poręczenia speł nia wym agania gw arantujące jej realizację oraz czy należycie zabez piecza interes dziecka. W razie po zytywnych ustaleń w tym względzie sąd opiekuńczy stw ierdzi, że za w arcie umowy poręczenia o okreś lonej treści zabezpieczy należycie interes dziecka. W razie zaś u sta lenia, że propozycja określonej umowy poręczenia jest niezadow a lająca, sąd opiekuńczy określi, jakie zasadnicze treści um ow a ta pow in na zawierać. W obu wypadkach orzeczenie sądu nie tw orzy jeszcze żadnych zobowiązań po stronie „po ręczyciela”, który w pierwszym w ypadku może się jeszcze wycofać ze swej p r o p o z y c j i , jeżeli oświadczenie nie zostało złożone na * 39
piśm ie (por. art. 876 § 2 k.c.) albo jeżeli wierzyciel nie złożył jeszcze wymaganego oświadczenia w oli; w drugim zaś w ypadku poręczyciel może nie przyjąć określonych p ro pozycji sądu co do ukształtow ania umowy w sposób odmienny. Rów nież rodzice mogą po w ydaniu orze czenia dojść do porozum ienia co do potrzeby sposobu „zabezpieczenia” alimentów odmiennego od treści orzeczenia, które stanie się wów czas bezprzedmiotowe.88 Okolicznoś ci te przem aw iają za tym, że ew entualny poręczyciel nie jest za interesow any w om aw ianej spraw ie w rozum ieniu art. 510 § 1 k.p.c.89 Za poglądem tym przem aw ia rów- njeż art. 582 k.p.c., którego treść daje podstawę do wniosku, że uczestnikam i omawianego postępo w ania są wyłącznie rodzice.
Nie m a natom iast przeszkód, aby ew entualny poręczyciel był przesłu chany jako świadek. W toku ta kiego przesłuchania sąd opiekuńczy mógłby m u w yjaśnić skutki, jakie wyniknąć mogą dla niego z ew en tualnej umowy poręczenia.
*
sędzia Jan Ciszewski
33 A. Z i e l i ń s k i : S ą d o w n ic tw o o p ie k u ń c z e w s p r a w a c h m a ło le tn ic h , W y d . P ra w n . 1975, s. 219.
39 A. Z i e l i ń s k i (o p . c it., s. 98) w y r a z ił p o g lą d , ż e n ie j e s t u c z e s tn ik ie m p o s tę p o w a n ia o so b a tr z e c ia , z k t ó r ą z a w a rto u m o w ę w y m a g a ją c ą z a tw ie rd z e n ia p rz e z są d o p ie k u ń c z y .
