Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (30)

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (30)

Konkurencyjność rolnictwa zrównoważonego (Synteza)

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (30) Konkurencyjność rolnictwa zrówoważonego (Synteza)

2014 Opracował prof. dr hab. Józef St. Zegar

Prac zrealizowano w ramach tematu

Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego, w zadaniach:

Alternatywne formy rolnictwa w strategii rozwoju sektora rolno-ywnociowego i obszarów wiejskich

Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego Rolnictwo zrównowaone a bezpieczna ywno i zdrowie

Celem pracy jest podsumowanie wyników bada prowadzonych w ramach trzech zada badawczych.

Opracowanie komputerowe Boena Brzostek-Kasprzak

Korekta Joanna Gozdera

Redakcja techniczna Leszek lipski

Projekt okadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-531-4

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy

ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treci

Przedmowa 7 Wprowadzenie 8

1. Metodologia 9

1.1. Kwestia zrównowaenia 1.2. Pomiar zrównowaenia 1.3. Konkurencja

1.4. Efekty zewntrzne

9 11 14 15

2. Zrównowaenie form rolnictwa 17

2.1. Stan zrównowaenia polskiego rolnictwa 2.2. Aspekt rodowiskowy

2.3. Aspekt ekonomiczny 2.4. Aspekt spoeczny

17 24 27 33

3. Produktywno 34

4. Cele ekonomiczne i cele spoeczne: kolizja czy harmonia? 42

5. Rolnictwo – ywno – zdrowie 43

5.1. Ocena bezpieczestwa ywnociowego Polski 5.2. Jako i bezpieczestwo ywnoci

5.3. ywno konwencjonalna versus ywno ekologiczna 5.4. Zrównowaona dieta

6. Podsumowanie, wnioski, rekomendacje

43 47 50 52 53 Bibliografia 57

Przedmowa

Przedkadane opracowanie stanowi syntez bada prowadzonych w ra- mach tematu Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego, realizowanego w Programie Wieloletnim „Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej” w latach 2011-2014. Temat obejmowa trzy zadania, a mianowicie: 1) Alternatywne formy rolnictwa w stra- tegii rozwoju sektora rolno-ywnociowego i obszarów wiejskich; 2) Produk- tywno rónych form rolnictwa zrównowaonego; 3) Rolnictwo zrównowao- ne a bezpieczna ywno i zdrowie. W syntezie wykorzystano materiay przygo- towane przez dr hab. M. Kwasek, dr. K. Prandeckiego i dr W. Wrzaszcz.

W syntezie, po krótkim wprowadzeniu, podjto kilka zagadnie natury metodologicznej, odnosz cych si do poj: zrównowaenia, konkurencyjnoci i efektów zewntrznych. Nie s one jednakowo rozumiane, a tymczasem maj one zasadnicze znaczenie dla problematyki tematu. Nastpnie przedstawiono wybrane wyniki bada empirycznych odnosz ce si do ekonomiki rónych form gospodarstw rolnych, produktywnoci rolnictwa, relacji midzy celami ekono- micznymi i ekologicznymi na poziomie gospodarstw rolnych oraz jakoci i bez- pieczestwa ywnoci. Cao zamyka zwyczajowe podsumowanie wraz z wnioskami i rekomendacjami.

W syntezie przyjto – poza nielicznymi wyj tkami – odwoywanie si

tylko do prac zamieszczonych w raportach (zeszytach) z realizacji tematu, które byy wydawane przez Instytut w ramach Programu Wieloletniego w serii pod nazw „Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym”. W tych rapor- tach znajduj si odwoania do bogatej literatury w zakresie tematu.

Synteza ma wielu Autorów, którym kierownik tematu wyraa wdzicz- no i serdecznie dzikuje, ale oczywicie odpowiedzialno za wszelkie uchy- bienia ponosi sam.

Józef Stanis aw Zegar

Wprowadzenie

Wiele znaków wskazuje na nasilaj c si potrzeb zmiany paradygmatu rozwoju cywilizacji homo sapiens. Potrzeba ta wynika zarówno z wad indu- strialnej drogi rozwoju oraz nowych ogranicze i wyzwa. W przypadku rolnic- twa, które od samego zarania wpisuje si w rozwój cywilizacji, wady konkrety- zuj si w technologiach nadmiernie korzystaj cych z wyczerpywalnych kopa- lin, szkodliwych emisjach do rodowiska przyrodniczego, obnionej jakoci wy- twarzanych produktów i ujemnych skutkach spoecznych. Nowe ograniczenia wynikaj przede wszystkim z osi gania, a nawet przekraczania granic korzysta- nia ze rodowiska przyrodniczego, co okrela si metaforycznie jako przejcie od wiata pustego do wiata pe nego. Podstawowe wyzwanie sprowadza si na- tomiast do wyywienia rosn cej populacji ludzkiej, i to przy coraz bardziej mi- snej diecie – bez zwikszenia presji na rodowisko przyrodnicze. A to oznacza, i dalszy wzrost produkcji rolniczej trzeba bdzie osi ga, korzystaj c z zaso- bów narastaj cej wiedzy (ergo innowacji) i biomasy bazuj cej na wykorzystaniu energii sonecznej [Zegar 2011; Zegar 2012].

Wymienione zasoby tworz materialne podstawy nowego paradygmatu rozwoju rolnictwa – rolnictwa zrównowaonego. Celowo, a nawet koniecz- no przestawiania rolnictwa na tory zrównowaonego rozwoju jest raczej po- wszechnie akceptowana. Problem ze zrównowaeniem rolnictwa (podobnie jak caej gospodarki) polega na tym, i mechanizm ekonomiczny wolnego rynku nie jest wprost zorientowany na bezpieczestwo ywnociowe, ani na jako yw- noci, ani na ochron rodowiska przyrodniczego, lecz na akumulacj kapitau przez maksymalizacj korzyci ekonomicznej (zysku). Si sprawcz stanowi konkurencja, w której zwycizcami s najbardziej efektywni ekonomicznie, za

przegrani w konkurencji s eliminowani. Imperatyw wzrostu dziaa bezwzgld- nie, zmuszaj c do ci gego wycigu zgodnie z maksym go or die. Zatem, pod- mioty gospodarcze – w danym wypadku gospodarstwa rolne – kieruj si kryte- rium maksymalizacji rentownoci kapitau, rzadziej maksymalizacji wydajnoci pracy, a jeszcze rzadziej kryterium maksymalizacji wydajnoci (produktywno-

ci) ziemi. Z reguy te ostatnie kryteria s podporz dkowane pierwszemu. Co wicej, w d eniu do korzyci ekonomicznej nie s uwzgldniane efekty ze- wntrzne. Pomijanie tych efektów powoduje istotn rozbieno pomidzy optimum mikroekonomicznym i optimum spoecznym. Temu pierwszemu od- powiada rachunek mikroekonomiczny, temu drugiemu za rachunek makroeko- nomiczny (spoeczny). To wskazuje na potrzeb uruchomienia czynnika instytu- cjonalnego (polityki), aby tworzy takie warunki brzegowe dziaania mechani- zmu rynkowego, przy których wynik konkurencyjnoci mikroekonomicznej b-

dzie najbardziej zbliony do optimum spoecznego. A to nast pi wówczas, gdy ceny wyznaczane na rynku bd uwzgldniay pene koszty wytwarzanych pro- duktów. Problem w tym, i moliwoci politycznego oddziaywania coraz bar- dziej zawaj si na poziomie pastw, a przechodz na wyszy poziom – ugru- powa regionalnych i planetarny. To ujawnia signum temporis wspóczesnoci, jakim jest nasilaj ca si potrzeba badania realnych procesów rozwoju cywiliza- cyjnego na rónych poziomach – od pojedynczego podmiotu do skali planetarnej (globalnej).

1. Metodologia 1.1. Kwestia zrównowaenia

Mimo upywu kilku dziesicioleci od wprowadzenia terminu „zrównowa-

ony rozwój” (sustainable development), nadal tocz si spory wokó niego, co przekada si take na pojmowanie zrównowaonego rozwoju rolnictwa oraz sposoby urzeczywistniania takiego rozwoju. Trzeba przy tym rozrónia poj- cia: rolnictwo zrównowaone oraz zrównowaony rozwój rolnictwa [Zegar 2012; Krasowicz, Oleszek 2013; Zegar 2013]. W pierwszym przypadku chodzi o spenianie przez rolnictwo pewnych wymaga w odniesieniu do sfer zrówno- waenia – rodowiskowej, ekonomicznej i spoecznej. Chodzi zatem o pewien stan, a wic o ujcie statyczne. W drugim przypadku rzecz idzie o zmiany w kie- runku po danego (bardziej zrównowaonego) stanu – zatem chodzi o postp i dynamik. Wiele trudnoci nastrcza pomiar zrównowaenia gospodarstw rol- nych i rolnictwa. Trzeba korzysta z rónego zestawu wskaników o charakterze ekonomicznym, ekologicznym i spoecznym [Wrzaszcz 2012; Toczyski 2013;

Wrzaszcz, Zegar 2014; Jankowiak, Miedziejko 2014a; Jankowiak, Miedziejko 2014b; Mrówczyska-Kamiska 2014].

Zrównowaenie rolnictwa (gospodarstwa rolnego) pod wzgldem rodo- wiskowym umoliwia wiele form, technik produkcyjnych i sposobów produkcji.

Jedne z tych form s wytworem postpu ostatnich dziesicioleci (jak rolnictwo integrowane, rolnictwo precyzyjne, rolnictwo ekologiczne), inne za sigaj pierwszej poowy XX wieku (np. rolnictwo stosuj ce podozmian norfolski) czy jeszcze czasów bardziej odlegych (rolnictwo naturalne, rolnictwo organiczne).

Rolnictwo organiczne (ekologiczne) mona uzna za zrównowaone rodowi- skowo niejako na zasadzie definicji. Nierzadko takie rolnictwo nie jest zrówno- waone pod wzgldem ekonomicznym lub spoecznym. Jeeli dana forma rol- nictwa spenia minimalne wielkoci progowe w zakresie wszystkich trzech a- dów, to mona j uzna za zrównowaon .

Podstaw wyróniania form (postaci) gospodarstw rolnych, jako jedno- stek organizacyjnych i spoeczno-ekonomicznych, jest kategoria systemów rol- niczych róni cych si stopniem uzalenienia rolnictwa od przemysowych

rodków produkcji, gównie nawozów mineralnych i pestycydów, oraz jego od- dziaywaniem na rodowisko przyrodnicze. Chodzi tu przede wszystkim o za- chowanie potencjau przyrodniczego – zwaszcza yznoci gleby.

W polskim rolnictwie przewaaj gospodarstwa konwencjonalne o ró- nym stopniu industrializacji oraz rónej skali oddziaywania na rodowisko przyrodnicze. Gros gospodarstw rolnych wywiera umiarkowan presj na ro- dowisko przyrodnicze tak w zakresie zuywania nieodnawialnych zasobów przyrodniczych (gównie energii z kopalin), jak i emisji do rodowiska substan- cji przyczyniaj cych si do jego degradacji. Natomiast w ujciu dynamicznym, wraz z postpem procesów industrializacji rolnictwa (koncentracja, specjaliza- cja, mechanizacja) ronie zagroenie dla rodowiska.

Przedmiotem uwagi s pewne formy rolnictwa, które s bardziej anieli przecitnie przyjazne dla rodowiska przyrodniczego. Sporód wielu form rol- nictwa, do prezentacji wyników wybrano cztery, a mianowicie gospodarstwa:

z dodatnim saldem bilansu materii organicznej w glebie, quasi-zrównowaone w zakresie rodowiskowym, ekologiczne oraz norfolskie.

Gospodarstwa z dodatnim saldem bilansu substancji organicznej sta- nowi interesuj c grup ze wzgldu na rol materii organicznej (próchnicy) w glebie oraz niekorzystn tendencj jej umniejszania wraz z upowszechnia- niem si specjalizacji zboowej oraz zarzucaniem chowu zwierz t przez coraz wikszy odsetek gospodarstw rolnych. Dodatnie saldo bilansu substancji orga- nicznej wiadczy o dobrym zmianowaniu, które sprzyja wzbogaceniu gleby w próchnic poprzez rozkad substancji organicznej w glebie, co gwarantuje waciwe zaopatrywanie uprawianych rolin w skadniki pokarmowe w ci gu caego okresu wegetacji. Wynik bilansu nie powinien przyjmowa wartoci ujemnych. Utrzymuj ce si przez kilka lat ujemne saldo moe spowodowa de- gradacj gleby, utrat jej yznoci i produktywnoci. Skutkiem degradacji jest uwalnianie si duej iloci skadników mineralnych, w tym wgla i azotu, co prowadzi do zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych [Ku, Ko- piski 2011; Wrzaszcz 2012; Harasim 2013; Ku 2013; Wrzaszcz, Zegar 2014].

Gospodarstwa quasi-zrównowaone speniaj przyjte kryteria przyja- znoci dla rodowiska, wynikaj ce z zasad racjonalnego gospodarowania w rol- nictwie oraz norm prawnych. Prowadzenie produkcji rolnej w zgodzie z posza- nowaniem zasobów przyrodniczych umoliwia umiejtne zmianowanie i nawo-

enie rolin, dostosowane do zasobnoci i rodzaju gleby. W charakterze kryteriów zrównowaenia rodowiskowego gospodarstwa rolnego (przyjaznoci produkcji

rolnej dla rodowiska przyrodniczego) przyjto: udzia zbó w strukturze zasie- wów na gruntach ornych (do 66%), liczb grup rolin uprawianych na gruntach ornych (co najmniej 3), indeks pokrycia gruntów ornych rolinnoci w okresie zimy (co najmniej 33%), obsad zwierz t na uytkach rolnych (do 2 sztuk duych na hektar uytków rolnych) [Wrzaszcz 2012].

Gospodarstwa ekologiczne stosuj przyjazne rodowisku metody pro- dukcji rolniczej, usankcjonowanie certyfikatem nadanym przez uprawnion jed- nostk, lub bd ce w trakcie przestawiania na ten system produkcji pod jej kon- trol . Przewodni zasad w systemie ekologicznym jest uprawa rolin zgodnie z normami dobrej kultury rolnej, przy zachowaniu naleytej dbaoci o stan fito- sanitarny rolin i ochron gleby, a ponadto zachowanie powierzchni trwaych uytków zielonych i elementów krajobrazu nieuytkowanych rolniczo. Gospo- darstwa te funkcjonuj na zasadach okrelonych w polskich i unijnych regula- cjach prawnych [Runowski 2012; Wrzaszcz 2012; Wrzaszcz, Zegar 2014].

Gospodarstwa norfolskie cechuj si bogat struktur zasiewów upraw polowych, która pozytywnie wpywa na urodzajno gleby i umoliwia stoso- wanie podozmianu zwanego czteropolówk . Struktura zasiewów w systemie norfolskim – 50% zbó, 25% rolin strukturotwórczych (str czkowe, pastewne) oraz 25% okopowych – jest najbardziej po dana, gdy gwarantuje upraw zbó

po dobrych przedplonach, czyli po rolinach niezboowych. Stosowanie wielo- stronnych podozmianów z udziaem rolin motylkowych oraz poplonów na zie- lony nawóz jest niezbdne dla utrzymania po danych waciwoci gleby – za- pewnienia trwaej yznoci gleby, co stanowi jeden z podstawowych wymogów zrównowaonej dziaalnoci rolniczej na poziomie gospodarstwa rolnego [Ku, Kopiski 2011; Wrzaszcz 2012].

1.2. Pomiar zrównowaenia

Generalnie metody obliczania zrównowaenia oparte s na analizach jako-

ciowych i ilociowych. Szczególnie popularne i rozwijane s dwa podejcia, a mianowicie ladu ekologicznego i emergetyczne [Jankowiak, Miedziejko 2014a].

lad ekologiczny (EF – ecological footprint) jest to analiza zapotrzebo- wania czowieka na zasoby naturalne biosfery. Porównywana jest konsumpcja zasobów naturalnych przez populacj ze zdolnoci planety do ich regeneracji.

lad ekologiczny to szacowana ilo hektarów powierzchni l du i morza po- trzebna do rekompensacji zarówno zasobów zuytych na konsumpcj, jak i ab- sorpcj odpadów. lad mierzony w globalnych hektarach na osob ujawnia, jak dua powierzchni Ziemi potrzebna jest na wytworzenie zasobów, które konsu- mujemy oraz do przetworzenia powstaj cych przy tym odpadów. Podejcie to jest uproszczone, poniewa usugi kadej powierzchni liczone s tylko jeden raz,

nawet wtedy, gdy dostarcza usug do dwu lub wicej ekosystemów. Pomijany jest fakt, e na przykad powierzchnia lasu dostarcza take usug takich, jak: re- gulacja cyklu hydrologicznego, konserwacja powierzchniowej warstwy gleby, filtracja staych i gazowych zanieczyszcze, które wykorzystywane s przez in- ne ekosystemy. Ponadto w metodzie tej nie rozwaa si energii umiejscowionej w materiaach i usugach oraz nie rozwaa si niektórych wanych aspektów zrównowaenia, takich jak: strata powierzchniowej warstwy gleby (erozja), wy- pywów zanieczyszcze staych, ciekych i gazowych (obecnie rozwaa si tyl- ko emisj CO₂). Najwikszym ograniczeniem tej metody jest pomijanie ladu ekologicznego wynikaj cego ze zuycia wody przez populacj.

Wielu z powyszych ogranicze udaje si unikn , stosuj c metod emer- getyczn , u której podstaw jest zaoenie, e energia zawarta w ródle lub do- starczona w wyniku usugi determinuje jej warto, czyli „cen ekologiczn ”.

Poniewa w biosferze wystpuj jakociowo zrónicowane formy energii, przyjmuje si za wielko wzorcow energi promieniowania sonecznego (so- larn ). Ekosystemy traktuje si jako ukady termodynamiczne utrzymywane strumieniami masy i energii. Przy zastosowaniu metody emergetycznej mona oceni i porówna szeroki zakres usug rodowiska przy wytwarzaniu zarówno paliw i biomasy, jak i zwykle pomijanych – materii organicznej gleby i wody.

Uwzgldnienie tych usug istotnie zmienia rachunek ekonomiczny dziaalnoci rolniczych. Na przykad, zwykle pomijane pozarynkowe usugi rodowiska sta- nowi w przypadku pszenicy 75% wartoci plonu, w przypadku rzepaku 81%, a w przypadku buraków 77% [Jankowiak, Miedziejko 2014a]. Aktualnie moli- woci aplikacyjne metody emergetycznej odnosz si do oceny zrównowaenia i udziau pozarynkowych usug rodowiska w procesach agrotechnicznych oraz wyznaczenia biopojemnoci okrelonych obszarów z punktu widzenia wykorzy- stania zasobów przez populacj zamieszkuj c dany obszar.

Znacz c zalet metody emergetycznej jest to, i pozwala zast pi recep- torowy system wartoci oparty na preferencjach ludzi donorowym systemem wartoci opartym na obiektywnych prawach przyrody. Dziki temu mona wy- odrbni przepyw monetarny znajduj cy pokrycie w przepywie masy i energii od przepywu kapitau entropowego, który nie podlega adnym obiektywnym prawom przyrody i prowadzi do ekstremalnych zjawisk kryzysowych.

Odrbny kierunek pomiaru zrównowaenia gospodarstw rolnych (rolnic- twa) stanowi posugiwanie si rónym zestawem wskaników o charakterze ekonomicznym, ekologicznym i spoecznym [Wrzaszcz 2012; Toczyski i in.

2013; Matuszczak, Smdzik-Ambroy 2013; Wrzaszcz, Zegar 2014]. Pomiar zrównowaenia w tym przypadku ma pewn specyfik, która wynika z charakte- ru oddziaywania produkcji rolnej na rodowisko – z jednej strony moe ona de-

gradowa, z drugiej za chroni otoczenie przyrodnicze – oraz ze cisej wizi zrównowaenia z warunkami lokalnymi (miejscowymi). Nie ma zrównowao- nego gospodarstwa rolnego czy sposobu produkcji in universum, lecz kady agrosystem cechuje si innymi wartociami progowymi zrównowaenia, które mog spenia róne technologie i struktury produkcyjne. Ten charakter w za- sadniczej mierze zaley od decyzji produkcyjnych rolnika, w tym od rodzaju prowadzonej dziaalnoci, intensywnoci produkcji lub te jej organizacji, sys- temu gospodarowania, a take warunków lokalnych. Agroekosystem lokalny powinien by wyznacznikiem dopuszczalnych dziaa (ingerencji) czowieka, gdy miejscowy charakter produkcji rolniczej decyduje o tym, czy okrelone praktyki rolnicze s szkodliwe, czy te korzystne dla ekosystemu. To powoduje znacz ce ograniczenia w praktycznym wykorzystywaniu wyników, w tym miar zrównowaenia, stosowanych w innych krajach oraz organizacjach midzynaro- dowych. Czsto bowiem uwarunkowania rolnictwa w innych krajach czy regio- nach s nieadekwatne dla realiów polskiego rolnictwa. W miar kompleksowa ocena gospodarstwa rolnego wymaga zastosowania rónorodnych wskaników uwzgldniaj cych peen zakres rezultatów podjtych praktyk rolnych, a take doboru stosownych narzdzi umoliwiaj cych pomiar ich oddziaywania na kra- jobraz i rodowisko, jak te korzyci rodowiskowych, spoecznych i ekono- micznych wikszego zrównowaenia gospodarstw rolnych. W badaniach przyj- to, e gospodarstwo zrównowaone to podmiot, który spenia pewne wartoci progowe w zakresie kryteriów rodowiskowych, spoecznych i ekonomicznych.

Ze wzgldu na dostpno danych skoncentrowano si na zrównowaeniu w aspekcie rodowiskowym. Odbiega to znacz co od uzasadnionego postulatu, aby zrównowaenie gospodarstwa ocenia w sposób caociowy (holistyczny), opieraj c si na parametrach zarówno ilociowych, jak i jakociowych. Przyjto, i gówn cech rolnictwa zrównowaonego jest zachowanie potencjau produk- cyjnego gleby, która jest zasadniczym elementem rodowiska przyrodniczego wykorzystywanym w rolnictwie. W zwi zku z tym, za podstaw wdroenia po- prawnych praktyk rolniczych uznano co najmniej niedopuszczenie do degradacji substancji organicznej w glebie, a docelowo zwikszenie yznoci i podtrzyma- nie jej zdolnoci do produkcji biomasy. Prowadzenie produkcji rolnej w zgodzie z poszanowaniem zasobów przyrodniczych umoliwia umiejtne zmianowanie i nawoenie rolin, dostosowane do zasobnoci i rodzaju gleby.

Do okrelenia zrównowaenia rodowiskowego (przyjaznoci produkcji rolnej dla rodowiska przyrodniczego) gospodarstwa rolnego przyjto nastpu- j ce kryteria¹:

1 Uzasadnienie doboru wymienionych wskaników szeroko opisano m.in. w [Wrzaszcz 2012].

• udzia zbó w strukturze zasiewów gruntów ornych (< 66%),

• liczb grup rolin uprawianych na gruntach ornych (> 3),

• indeks pokrycia gruntów ornych rolinnoci w okresie zimy (> 33%),

• obsad zwierz t na uytkach rolnych (<2 SD/ha UR),

• saldo bilansu glebowej substancji organicznej,

• saldo bilansu azotu brutto, fosforu i potasu w glebie.

W odniesieniu do sfery ekonomicznej za wskaniki zrównowaenia przy- jto dochód z gospodarstwa rolnego oraz opat nakadów pracy. W przypadku dochodu o zrównowaeniu mona mówi, gdy pozwala on na rozwój gospodar- stwa (inwestycje) oraz utrzymanie rodziny rolnika. W jednym i drugim przy- padku mamy do czynienia z duym stopniem ogólnoci i trudno o precyzj.

W przypadku opaty pracy (wynagrodzenia nakadów pracy) take trudno ustali

precyzyjnie wielko, przy której mamy do czynienia ze zrównowaeniem.

W przypadku nakadów pracy najemnej za wielko progow mona przyj  opat poza rolnictwem w porównywalnych zastosowaniach nakadów pracy.

W przypadku nakadów pracy rodziny sprawa si komplikuje, zarówno w zakre- sie samej kategorii dochodu, jak i wielkoci opaty. Inaczej to wygl da w odnie- sieniu do nakadów pracy uytkownika stale i wy cznie zaangaowanego w go- spodarstwie rolnym, a inaczej w odniesieniu do nakadów pracy marginalnej.

Wskanikiem zrównowaenia moe tu take by efektywno wykorzystania zasobów materialnych i niematerialnych.

W odniesieniu do sfery spoecznej za wskaniki zrównowaenia uznano te, które odnosz si do warunków ycia: materialnych, edukacyjnych, zdrowot- nych, bezpieczestwa publicznego i indywidualnego, jakoci rodowiska przy- rodniczego, sprawiedliwoci itd.

1.3. Konkurencja

Termin „konkurencja” wspóczenie urós do rangi omale paradygmatu – imperatywu kategorycznego. Wane jest rozrónienie konkurencji ekonomicz- nej (rynkowej) i konkurencji spoecznej [Zegar 2011; Zegar 2013]. Ta pierw- sza pomija efekty zewntrzne, towarzysz ce wytwarzaniu dóbr rynkowych, któ- re s jednak wane dla dobrobytu spoecznego. Z reguy ma ona charakter mi- kroekonomiczny i dotyczy jednostek gospodarczych. Taka konkurencja w wa- runkach idealnej gospodarki rynkowej umoliwia maksymalizacj korzyci ekonomicznej sprawnym podmiotom gospodarczym, jednoczenie ogranicza rozmiary produkcji, a nawet eliminuje mniej sprawne (niekonkurencyjne) pod- mioty. Wynik finalny konkurencji moe jednak okaza si niekorzystny ze spo-

ecznego punktu widzenia, z uwagi na pomijanie efektów zewntrznych. Ta

druga – konkurencja spoeczna – uwzgldnia efekty zewntrzne, w kadym ra- zie niektóre, i ma charakter makroekonomiczny.

Konkurencja wystpuje na rónych poziomach, które w uproszczeniu mona uj  w trzy rodzaje: mikroekonomiczny (gospodarstwo rolne), makroek- onomiczny (rolnictwo krajowe) i planetarny (tab. 1). W przypadku kadego z tych poziomów w konkurencji bior udzia róne podmioty, stosowane s od- mienne kryteria konkurencyjnoci i rodzaje racjonalnoci [Zegar 2011; Szyma- ski 2013; Prandecki 2014].

Tabela 1. Cechy konkurencji na podstawowych poziomach

Poziom Podmiot Kryterium

konkurencyjnoci

Rodzaj racjonalnoci Mikroekonomiczny

Podmiot gospodarczy:

producent, konsument

Korzy

ekonomiczna Prywatna

Makroekonomiczny Pastwo Korzy spoeczna Spoeczna

Planetarny

Organizacje midzynarodowe,

sieci organizacji pozarz dowych

Korzy

egzystencjonalna Planetarna

ród o: [Zegar 2013].

Konkurencja na rynku produktów w warunkach ogranicze zasobowych oraz/b d zasobów rónej jakoci jest jednoczenie konkurencj o zasoby. W przy- padku rolnictwa szczególne miejsce przypada nastpuj cym zasobom: ziemi, wo- dzie, kopalinom energetycznym i biorónorodnoci. Konkurencja o te zasoby mi- dzy sektorami gospodarczymi i pozaekonomicznymi (w tym przyrodniczymi – ekosystemami) nasila si – zwaszcza na poziomie planetarnym [Zegar 2012]. Na- tomiast wynik konkurencji na rynku produktów rolno-ywnociowych jest wany dla bezpieczestwa ywnociowego (poda), dobrobytu ekonomicznego, w szcze- gólnoci ograniczania ubóstwa (cena) oraz zdrowia (jako).

Ogólnie rzecz bior c, dwie konstatacje zwi zane z konkurencyjnoci s szczególnie wane. Pierwsza polega na tym, i ze wzgldu na znane uomnoci rynku mechanizm konkurencji na ogó powoduje wytwarzanie ujemnych efek- tów w nadmiarze, a dodatnich efektów (dóbr publicznych) w niedoborze. Druga natomiast polega na tym, i konkurencja ekonomiczna prowadzi do prywatyza- cji korzyci, a uspoeczniania strat [Zegar 2013].

1.4. Efekty zewntrzne

Generalnie, efekt zewntrzny powstaje wtedy, kiedy decyzja o produkcji lub konsumpcji jednego podmiotu wpywa bezporednio na decyzje produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów inaczej ni za porednictwem rynku. Wów-

czas bowiem moliwoci produkcyjne lub konsumpcyjne jednych podmiotów s uzalenione od wyborów dokonywanych przez inne podmioty (inne przedsibior- stwo albo konsumenta). Podstawow cech efektów zewntrznych jest to, e nie s one przedmiotem transakcji rynkowych. Mog by natomiast po dane, lub wrcz przeciwnie – niepo dane. Ten pierwszy przypadek dotyczy dodatnich efektów zewntrznych, za ten drugi – ujemnych efektów zewntrznych (anty- dóbr). Wystpowanie efektów zewntrznych moe prowadzi do nieefektywnej alokacji zasobów – nieefektywnej w ramach systemu nadrzdnego (w danym wy- padku systemu spoecznego). Rynek samoistnie prowadzi do wytworzenia w nadmiarze efektów ujemnych oraz w niedoborze efektów dodatnich.

Osobliwo rolnictwa zwi zana z jego wielofunkcyjnoci polega na tym, i w zalenoci od stosowanych praktyk rolniczych (sposobu produkcji, techno- logii) i konkretnych lokalnych uwarunkowa moe ono generowa ujemne lub dodatnie efekty zewntrzne. Najwicej uwagi przywi zuje si do rodowisko- wych efektów zewntrznych. Produkcja rolna w rónych aspektach moe mie

negatywny lub pozytywny wpyw na wszystkie podstawowe komponenty ro- dowiska (wody, gleby, rónorodno biologiczn i krajobraz oraz powietrze).

W takiej sytuacji rolnik jest sprawc efektów zewntrznych. Ich odbiorc jest podmiot korzystaj cy z zasobów rodowiskowych, których stan zaley od funk- cjonowania rolnictwa. rodowiskowe koszty i korzyci zewntrzne w rónych aspektach i w zrónicowanym stopniu dotycz producentów i konsumentów [Graczyk, Kociszewski 2013].

Internalizacja efektów zewntrznych wymaga naoenia warunków brze- gowych na decyzje rolników przy zastosowaniu pewnych instrumentów, które powodowayby modyfikacj konwencjonalnego rachunku ekonomicznego.

W przypadku krajów Unii Europejskiej instrumenty te obejmuj normy i stan- dardy korzystania ze rodowiska, wymogi cross-compliance, wymogi dobrosta- nu zwierz t – poprzez które nastpuje bezporednia internalizacja kosztów ze- wntrznych, pena odpatno za korzystanie z zasobów rodowiska (czyli eli- minowanie subwencji) oraz wynagrodzenie za tworzone dobra publiczne, po- przez np. program rolnorodowiskowy. Wsparcie tworzenia dóbr publicznych przez rolnictwo ma charakter bezporedni oraz poredni.

Ustalenie instrumentarium polityki minimalizuj cej rozbieno optimum prywatnego i spoecznego wymaga uprzedniej wyceny efektów zewntrznych, co stanowi powany i jeszcze nierozwi zany problem [Graczyk, Kociszewski 2013; Baum 2014]. To jest konieczne, aby okreli stawki dotacji i/lub (ewentu- alnych) podatków/opat ekologicznych. Precyzyjnie przeprowadzona internali- zacja wymagaaby indywidualnej wyceny w skali mikro, w kadym przypadku

wyst pienia efektów zewntrznych (wystpuj w rónych warunkach, a wic wywouj zrónicowane szkody).

Internalizacja rodowiskowych efektów zewntrznych w rolnictwie moe by dokonywana przez instytucje polityczne z wykorzystaniem instrumentów regulacji bezporedniej (standardy rodowiskowe obowi zuj ce rolników, zwaszcza w ramach zasady cross-compliance) oraz instrumentów regulacji po-

redniej poprzez subwencje (jak w przypadku programu rolnorodowiskowego – uzalenienie dotacji od spenienia pewnych wymogów rodowiskowych), po- datki ekologiczne (jak podatek/opata za emisj zanieczyszcze) i inne [Gra- czyk, Kociszewski 2013].

2. Zrównowaenie form rolnictwa 2.1. Stan zrównowaenia polskiego rolnictwa

Zrównowaenie rolnictwa w Polsce oceniono przez pryzmat zmian „ku zrównowaeniu” i przez pryzmat zrównowaenia gospodarstw rolnych.

W pierwszym przypadku korzystano z danych statystyki publicznej z okresu 2000-2010, a w drugim z danych Powszechnego Spisu Rolnego (PSR) 2010.

W ocenie zrównowaenia uwzgldniono w rónym zakresie trzy podstawowe komponenty zrównowaenia: ekonomiczny, rodowiskowy i spoeczny [To- czyski 2013].

Przeprowadzone badania wykazay, i makroekonomiczna ocena polskie- go rolnictwa w zakresie zrównowaenia nie jest jednoznaczna. W przypadku wikszoci rozwaanych kwestii, zwi zanych ze zrównowaonym rozwojem rolnictwa, zaobserwowano po dany kierunek zmian w badanym okresie, przy- bieraj cy na sile po akcesji Polski do Unii Europejskiej.

W zakresie ekonomicznym poprawiaa si efektywno produkcji rolni- czej i kondycja ekonomiczna gospodarstw rolnych, pomimo niekorzystnych dla rolnictwa „noyc cen”. Produkcja rolnicza rosa i zwikszaa si jej towarowo.

Rosy take dochody rolników, przy czym istotne znaczenie w tym zakresie mia transfer rodków finansowych zwi zany z mechanizmami Wspólnej Poli- tyki Rolnej. W przewaaj cej czci gospodarstw poziom dochodów rolniczych by jednak niewystarczaj cy, by zapewni reprodukcj maj tku oraz satysfak- cjonuj c opat pracy [Toczyski 2013].

W zakresie zrównowaenia rodowiskowego odnotowano wiele róno- kierunkowych tendencji, wskazuj cych na pogorszenie stanu przestrzeni rolni- czej, gównie stanu gleb. W strukturze uytkowanych gruntów ornych dominuj zboa, których udzia wzrós do 73% w 2010 r. Negatywny wpyw na kondycj

gleb wywiera take bardzo niski udzia rolin strukturotwórczych w powierzchni

zasiewów (zaledwie 5%). Do pozytywnych tendencji mona zaliczy wzrost powierzchni zimowej okrywy rolinnej (ponad 50% powierzchni gruntów or- nych w 2010 r.). rednie saldo bilansu azotu w glebie wzroso z 46 kg/ha dla lat 2002-2004 do 56 kg/ha w latach 2007-2009, ale jego poziom nie stanowi jesz- cze zagroenia dla rodowiska przyrodniczego. Nadal niekorzystny, chocia

ulegaj cy nieznacznej poprawie, jest stan zasobnoci gleb w przyswajalne ma- kroelementy (fosfor, potas, magnez). Niepokoi natomiast poziom zakwaszenia gleb, poniewa a 67% powierzchni uytków rolnych wymaga wapnowania.

Niew tpliwie na kondycj gleb wpywaj równie stosunki wodne. Okoo 2,8 mln hektarów ziemi rolniczej wymaga przeprowadzenia melioracji, natomiast na ponad 1/5 powierzchni meliorowanej stan techniczny urz dze jest na tyle niski,

e wymaga pilnej modernizacji b d wymiany. Niepokoi take spadkowa ten- dencja zawartoci glebowej materii organicznej, a zatem yznoci i urodzajnoci gleb. Ponad poowa gruntów ornych charakteryzuje si nisk i redni zawarto-

ci materii organicznej. Zarówno spadkowa tendencja nawoenia naturalnego i organicznego, jak te niekorzystna z punktu widzenia utrzymania jakoci gleb struktura zasiewów powoduj , e zmniejsza si zawarto próchnicy w glebie.

Gówn przyczyn pogarszaj cego si salda bilansu glebowej materii organicz- nej jest spadek pogowia zwierz t, zaniechanie praktyk zwi zanych z przyory- waniem somy rolin uprawnych, a take niewielka skala upraw rolin strukturo- twórczych. Rolnictwo odpowiada za okoo 9% krajowej emisji gazów cieplarnia- nych. W badanym okresie nast pi wzrost emisji metanu ze róde rolniczych o 24% i wzrost emisji podtlenku azotu o 35%. Obniya si natomiast o ok. 15%

emisja amoniaku [Toczyski 2013].

Ocena zrównowaenia rolnictwa w zakresie spoecznym jest utrudniona z uwagi na skromny zestaw danych, jakie gromadzi statystyka publiczna. Pogar- sza si struktura demograficzna ludnoci rolniczej, spada populacja osób modych i nasila si skala rezygnacji z prowadzenia gospodarstwa rolnego przez osoby mode (w badanym okresie udzia uytkowników gospodarstw rolnych w wieku do 44 lat spad z 42% do 37%). Poziom wyksztacenia kierowników gospodarstw rolnych take nie jest zadowalaj cy. Zaledwie 40% kierowników gospodarstw rolnych posiada wyksztacenie rolnicze, przy czym wikszo z tych osób uko- czya jedynie kurs rolniczy. Niski poziom wyksztacenia utrudnia wdraanie nowoczesnych technik i sposobów organizacji pracy, po danych praktyk agro- technicznych, a take dziaa prorodowiskowych.

Poziom ycia rodzin rolniczych poprawia si, zwaszcza po akcesji do Unii Europejskiej, jednak nadal jest on znacznie niszy ni w przypadku miesz- kaców miast. W 2010 r. dochody realne na 1 osob w gospodarstwach domo- wych rolników byy nisze od dochodów w gospodarstwach domowych osób

pracuj cych na rachunek wasny oraz rodzin pracowników – odpowiednio o 30% i 15%. W 2010 r. poniej ustawowej granicy ubóstwa znajdowao si

12% osób w gospodarstwach domowych rolników, a prawie 9% osób yo poni-

ej minimum egzystencji. Tym samym, poziom dochodów rodzin rolniczych plasuje je w czoówce najuboszych grup spoecznych, aczkolwiek przy ogrom- nym zrónicowaniu.

W ocenie zrównowaenia rolnictwa przez pryzmat gospodarstw rol- nych posuono si innymi miarami, przyjmuj c za podstawowe spenianie war- toci progowych w zakresie rodowiska oraz pewne kryteria w odniesieniu do sfery ekonomicznej i spoecznej [Toczyski 2013]. W badaniu uwzgldniono gospodarstwa rolne prowadz ce dziaalno rolnicz o powierzchni co najmniej 1 ha uytków rolnych z wyrónieniem grup gospodarstw indywidualnych i go- spodarstw osób prawnych, speniaj cych wybrane kryteria zrównowaenia

rodowiskowego (zob. pkt 1.2). Ponadto wyodrbniono i badano róne grupy gospodarstw: z inwentarzem ywym i bezinwentarzowe, z uprawami polowymi i bez upraw polowych, z uprawami polowymi i inwentarzem ywym, norfolskie i ekologiczne, stosuj ce okrelone rodzaje nawozów i niestosuj ce ich, a take gospodarstwa rolników, rynkowe i samozaopatrzeniowe, cho w tym przypadku ograniczono si tylko do gospodarstw indywidualnych. W ocenie wyrónionych grup zaoono, e im wikszy udzia gospodarstw speniaj cych przyjte kryte- ria zrównowaenia, tym wiksze zrównowaenie rolnictwa (tj. zbiorowoci go- spodarstw). Oczywicie chodzi nie tyle o liczebno gospodarstw, co o ich po- tencja produkcyjny, a gównie powierzchni uytków rolnych.

Dla oceny zrównowaenia rodowiskowego gospodarstw wana jest nie tyle absolutna liczba gospodarstw, co odsetek gospodarstw speniaj cych te kry- teria w caej zbiorowoci i wyrónionych grupach obszarowych. Dane w tab. 2 wskazuj , i poza wysokim odsetkiem gospodarstw speniaj cych kryterium ob- sady zwierz t, pozostae kryteria s speniane przez nieduy odsetek gospo- darstw. Take kryterium obsady zwierz t jeszcze nie przes dza o presji na ro- dowisko, poniewa wiele zaley od sposobów przechowywania i zagospodaro- wania odchodów zwierzcych czy obrotu nawozami organicznymi pochodzenia zwierzcego, jak te struktury rodzajowej pogowia zwierz t. Spenianie wyma- ga w zakresie okrywy rolinnej, liczby grup uprawianych rolin oraz udziau zbó jest skutkiem procesu specjalizacji oraz rachunku ekonomicznego. Róno- rodno uprawianych rolin i relatywnie niska obsada zwierz t gospodarskich, przy znacz cym odsetku gospodarstw bezinwentarzowych, rzutuje oczywicie na zawarto substancji organicznej w glebie. To, zwaszcza w polskich warun- kach – dominacji gleb lekkich – jest niezwykle wane i wymaga bacznej obser- wacji i podejmowania dziaa w ramach polityki rolnej, a przede wszystkim

edukacji i doradztwa. Zmniejszenie zawartoci substancji organicznej w glebie powoduje wiele skutków ujemnych w zakresie wykorzystania innych czynników produkcji oraz zachowania yznoci gleby, co przekada si na pogorszenie efektów ekonomicznych. Dane tab. 2 potwierdzaj dodatni zwi zek poziomu zrównowaenia rodowiskowego z areaem gospodarstwa: gospodarstwa o wikszej powierzchni na ogó lepiej sobie radz z spenieniem kryteriów ro- dowiskowych.

Tabela 2. Gospodarstwa wedug kryteriów zrównowaenia w grupach obszarowych (proc.)

Wyszczególnienie Razem

Grupy obszarowe 1-5 ha 5-25 ha 25-50

ha 50 ha Struktura obszarowa badanych gospodarstw 100,0 53,7 40,8 3,9 1,6

Gospodarstwa speniaj ce wybrane kryteria zrównowaenia (proc.)

Udzia zbó w zasiewach na gruntach ornych 25,8 26,9 23,0 35,1 43,2 Zimowa okrywa rolinna na gruntach ornych 61,7 57,0 65,7 68,4 73,0 Liczba grup uprawianych rolin na gruntach

ornych 22,1 12,2 30,0 46,0 43,7

Obsada zwierz t na uytkach rolnych 97,9 98,6 97,2 96,4 97,8 Jednoczenie 4 powysze kryteria 5,1 2,8 6,2 14,3 19,7 Saldo bilansu substancji organicznej 45,9 41,6 50,1 49,0 51,6

Saldo bilansu azotu 4,5 3,7 5,4 5,2 3,9

Saldo bilansu fosforu 11,9 9,9 14,2 14,2 11,9

Saldo bilansu potasu 3,3 2,4 4,2 5,0 3,7

ród o: Opracowano na podstawie [Toczyski i in. 2013].

Tabela 3. Wybrane cechy gospodarstw wedug kryteriów zrównowaenia^*

Wyszczególnienie 1 2 3 4 BSO

Uytki rolne (ha/gosp.) 11,4 10,4 15,0 20,1 10,2

Pracuj cy (JPZ/gosp.) 1,4 1,3 1,8 1,7 1,3

Zwierzta gospodarskie (SD/gosp.) 5,5 5,0 8,4 7,8 4,6 Standardowa produkcja (tys. €/gosp.) 16,4 12,6 19,5 23,9 12,1 Standardowa produkcja (tys. €/ha) 1,4 1,2 1,3 1,2 1,2 Standardowa produkcja (tys. €/JPZ) 11,5 9,4 11,1 13,8 9,4 Standardowa nadwyka bezporednia

(ESU/gosp.) 6,4 5,0 8,1 9,7 4,9

Standardowa nadwyka bezporednia (ESU/ha) 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 Standardowa nadwyka bezporednia

(ESU/JPZ) 4,5 3,7 4,6 5,6 3,8

* 1. Udzia zbó w strukturze zasiewów na gruntach ornych, 2. Indeks pokrycia gruntów or- nych rolinnoci w zimie, 3. Liczba grup uprawianych rolin, 4. Jednoczenie 4 kryteria wskazane w punkcie: 1, 2, 3 oraz kryterium obsady zwierz t na UR, BSO – saldo bilansu gle- bowej substancji organicznej.

ród o: Opracowano na podstawie [Toczyski i in. 2013].

Gospodarstwa speniaj ce kryteria zrównowaenia rodowiskowego ró- ni si nie tylko pod wzgldem areau uytków rolnych, lecz take pod wzgl- dem innych czynników produkcji oraz wyników ekonomiczno-produkcyjnych.

Jednoznacznie na to wskazuj dane tab. 3, dotycz ce zbiorowoci gospodarstw z uprawami na gruntach ornych (1 285,3 tys. gospodarstw). Gospodarstwa spe- niaj ce równoczenie cztery kryteria dysponuj wikszym potencjaem produk- cyjnym i cechuj si wysz wydajnoci pracy (ESU/JPZ), natomiast produk- tywno ziemi (SP/ha) jest nieco nisza w porównaniu z gospodarstwami spe- niaj cymi kryteria cz stkowe.

Wraz z industrializacj rolnictwa, zwaszcza specjalizacj produkcji (go- spodarstw) oraz upowszechnieniem handlu rodkami do produkcji rolnej, w tym paszami, rozpocz  si proces dezintegracji wewntrznych bilansów rolni- czych, z których najwiksze skutki ma oddzielanie produkcji zwierzcej od pro- dukcji rolinnej a nawet w ogóle rezygnowanie z chowu zwierz t gospodarskich.

Zjawisko to, przybieraj ce na sile, ma z jednej strony oczywist motywacj eko- nomiczn , ale z drugiej strony znacz ce skutki dla rodowiska przyrodniczego i trwaoci agrosystemów.

W analizowanej zbiorowoci wikszo gospodarstw posiada zwierzta gospodarskie (61%). W przypadku gospodarstw z osobowoci prawn zaled- wie co trzecie gospodarstwo prowadzi produkcj zwierzc . Przyczyn takiego stanu rzeczy mona upatrywa w odmiennej organizacji produkcji rolnej w go- spodarstwach osób prawnych i indywidualnych. W pierwszym przypadku, przewodnim celem gospodarowania jest zyskowno produkcji oraz efektywna organizacja najemnej pracy, natomiast w tym drugim niekoniecznie – produkcja zwierzca czsto przeznaczana jest na potrzeby wasne gospodarstwa domowe- go, a nieopacane zasoby pracy wasnej, które dominuj , mog by zaangao- wane w ten kierunek produkcji rolnej. Odsetek gospodarstw bez upraw polo- wychjest znaczny (13,8%), natomiast znikomy odsetek stanowi gospodarstwa norfolskie, a zwaszcza ekologiczne (0,8%).

Specyficzn grup stanowi gospodarstwa prowadz ce dziaalno rolni- cz , utrzymuj ce uytki rolne w dobrej kulturze, ale niemajce upraw polo- wych. Przecitny potencja produkcyjny tej grupy gospodarstw jest znacz co mniejszy w porównaniu z gospodarstwami z uprawami polowymi. Zbioro- wo takich gospodarstw jest jednak wielce heterogeniczna. Obejmuje ona bo- wiem gospodarstwa osób posiadaj cych inne podstawowe ródo utrzymania, które traktuj gospodarstwo rolne jako hobby lub posiado rezydencjaln , osób w wieku starszym (emerytalnym) i samotnych kobiet oraz gospodarstwa sadow- nicze. Znacz ce rónice wystpuj w zakresie uytków rolnych midzy zbioro- woci gospodarstw bez upraw polowych a zbiorowoci z uprawami polowy-

mi. I nie chodzi tu jedynie o dwukrotnie mniejsz powierzchni uytków rol- nych przecitnie na gospodarstwo, lecz struktur uytkowanej powierzchni.

W pierwszej zbiorowoci – gospodarstwa bez upraw polowych –  ki i pastwi- ska trwae stanowi ponad poow obszaru uytków rolnych, podczas gdy w drugiej mniej ni 1/5 powierzchni. Sady w pierwszej zbiorowoci zajmuj a

17% UR, a w drugiej jedynie 1,4%.

W wietle wymaga rodowiskowych najbardziej po dan grup stano- wi gospodarstwa z uprawami polowymi i jednoczenie posiadajce zwie- rzta gospodarskie. Gospodarstwa te maj potencjalnie lepsze przesanki do zrównowaenia rodowiskowego ni pozostae, wynikaj ce m.in. z wikszych moliwoci w zakresie utrzymania zamknitego obiegu materii organicznej oraz skadników odywczych w obrbie gospodarstwa, tym samym mniejszego uza- lenienia od procesów rynkowych wobec gospodarstw jednokierunkowych. Sta- nowi one dominuj c grup w badanej zbiorowoci wszystkich gospodarstw rolnych, w tym wród gospodarstw indywidualnych. Natomiast w przypadku gospodarstw z osobowoci prawn jest ich znacznie mniej – niewiele ponad 31%. Powodem zaniechania wielokierunkowoci produkcji rolnej s niew tpli- wie przesanki ekonomiczne – malej ca opacalno produkcji zwierzcej, uwa- runkowana zarówno stosownymi regulacjami prawnymi z zakresu dobrostanu zwierz t oraz rodowiskowego (szczegóowo okrelone zasady utrzymania zwierz t w przypadku gospodarstw o duej skali produkcji, narastaj ce normy

rodowiskowe), jak i rynkowymi (spadaj ca opacalno produkcji zwierzcej, zarówno ywca, jak i produktów zwierzcych, rosn ce koszty pracy najemnej, wysokie ryzyko zarz dzania gospodarstwem wielokierunkowym).

Gospodarstwa ze zwierztami oraz dwukierunkowe czciej s zrów- nowaone w zakresie wikszoci rozwaanych cech, w porównaniu do gospo- darstw bezinwentarzowych. Take gospodarstwa norfolskie oraz ekologiczne korzystniej przedstawiaj si w tym zakresie na tle przecitnych gospodarstw indywidualnych. Okazuje si, i gospodarstwa ekologiczne maj przewag nad gospodarstwami przecitnymi, ale niedotyczy to wszystkich kryteriów rodowi- skowych, a ponadto, w wielu przypadkach odsetek gospodarstw speniaj cych poszczególne kryteria rodowiskowe jest niski.

W populacji gospodarstw indywidualnych, prawie 1/4 analizowanej zbio- rowoci gospodarstw nie stosuje nawozów mineralnych. To mona uzna za ewenement w obecnych czasach. Takie gospodarstwa wystpuj we wszystkich grupach obszarowych, przy czym relatywnie najwicej jest ich w grupie 1-5 ha, co moe zastanawia, gdy gospodarstwa tej grupy obszarowej powinny najbar- dziej d y do intensyfikacji produkcji. Wchodz tu z pewnoci w gr wzgldy ekonomiczne (brak rodków na zakup nawozów), jak te wzgldy wiadomo-

ciowe (ch uzyskania produktów pozbawionych pozostaoci chemicznych na wasne potrzeby). Stosowanie nawozów mineralnych nie wpyno ujemnie na odsetek gospodarstw speniaj cych kryteria zrównowaenia rodowiskowego – poza kryterium udziau zbó. Przeciwnie, w analizowanej zbiorowoci gospo- darstw obserwuje si przewag gospodarstw stosuj cych nawozy mineralne zwaszcza w zakresie salda bilansu nawozów.

Powodem zaniepokojenia moe by znacz cy odsetek, bo okoo 45%, go- spodarstw niestosujcych nawozów organicznych, przy czym odsetek ten jest szczególnie wysoki w grupie gospodarstw najmniejszych – 1-5 ha i najwik- szych – 50 ha i wicej. Naley zaznaczy, i te dwie skrajne grupy najczciej s bezinwentarzowe. A w 42% gospodarstw ma miejsce ujemny bilans substancji organicznej, co wprost oznacza uboenie gleb. Jeli do tego doda niszy po- ziom nawoenia mineralnego, to powinno to znale wyraz w wynikach pro- dukcyjnych i ekonomicznych.

Zakwaszenie gleb w Polsce stanowi ogromny problem, który zreszt si

pogbia. Lwia cz gospodarstw, bo a 88% gospodarstw analizowanej zbio- rowoci, nie wapnuje gleb. Ma miejsce prawidowo statystyczna rosn cego odsetka gospodarstw stosuj cych wapnowanie gleb w miar zwikszania si

wielkoci obszarowej gospodarstwa rolnego. Stosowanie wapnowania gleb ma istotne znaczenie dla produktywnoci ziemi, wydajnoci pracy oraz zrównowa-

enia rodowiskowego. Gospodarstwa wapnuj ce gleby czciej anieli gospo- darstwa niestosuj ce tych praktyk charakteryzuj si po danym poziomem zrównowaenia rodowiskowego.

Wan cech a zarazem kryterium klasyfikacji gospodarstw rolnych w zakresie ich aktywnoci ekonomicznej i rynkowej stanowi przeznaczenie produkcji oraz gówne ródo utrzymania rolników. W badaniach GUS wyod- rbnia si trzy kierunki, z których dwa s rozdzielne (przeznaczenie rynkowe i samozaopatrzeniowe), za trzeci mieci si w obu poprzednich – dotyczy tzw.

sprzeday bezporedniej lub rynku lokalnego. Na potrzeby opracowania przyj- to, i gospodarstwa sprzedaj ce co najmniej 50% rolniczej produkcji kocowej (pod wzgldem wartoci) to gospodarstwa rynkowe, natomiast gospodarstwa zuywaj ce na potrzeby wasne ponad 50% rolniczej produkcji kocowej to go- spodarstwa samozaopatrzeniowe, za za gospodarstwa rynku lokalnego uznano gospodarstwa realizuj ce ponad 50% rolniczej produkcji kocowej w sprzeday bezporedniej. Gospodarstwa rolne, w których przewaaj cym ródem utrzyma- nia jest dochód z dziaalnoci rolniczej nazywane s gospodarstwami rolników.

Co trzecie gospodarstwo indywidualne produkuje gównie na wasne po- trzeby i jest ono ponad dwukrotnie mniejsze od przecitnego gospodarstwa ryn- kowego. Malej cy odsetek gospodarstw samozaopatrzeniowych wraz z prze-

chodzeniem do wyszych grup obszarowych jest oczywisty, podobnie jak due rónice w potencjale produkcyjnym. Gospodarstwa rynkowe maj take prze- wag w zakresie speniania wymaga rodowiskowych.

Gospodarstwa rolników stanowi okoo 1/3 ogólnej liczby analizowanej zbiorowoci gospodarstw rolnych i znacz co odbiegaj pod wzgldem potencja-

u produkcyjnego od przecitnego gospodarstwa indywidualnego. Zbiorowo

tych gospodarstw cechuje si wyszym poziomem zrównowaenia rodowisko- wego anieli caa zbiorowo badanych gospodarstw indywidualnych, jeeli po- ziom ten mierzy odsetkiem gospodarstw speniaj cych wyrónione kryteria

rodowiskowego zrównowaenia. Nie dotyczy to jednak kryterium grup rolin i obsady zwierz t, co wskazuje na wikszy zakres specjalizacji w gospodar- stwach rolników.

2.2. Aspekt rodowiskowy

Dla oceny zrównowaenia gospodarstw rolnych w zakresie rodowisko- wym szczególnie wany jest sposób uytkowania ziemi rolniczej – gównego przyrodniczego zasobu produkcyjnego rolnictwa, co potwierdziy wyniki prze- prowadzonych bada. Kada z badanych alternatywnych form rolnictwa zrów- nowaonego wymaga rónorodnych i precyzyjnych praktyk rolniczych, w tym wielogatunkowego zmianowania rolin polowych oraz bezpiecznego stoso- wania rodków produkcji. Praktyki te atwiej jest wdroy w wikszych go- spodarstwach.

Przecitny obraz wyrónionych form gospodarstw przyblia tab. 4.

Tabela 4. Cechy gospodarstw ogóem oraz badanych form rolnictwa zrównowaonego

Wyszczególnienie Ogóem BSO+ ZRÓW EKO NORF Uytki rolne (ha/gospodarstwo) 8,86 10,24 20,14 32,37 10,19 Pracuj cy (JPZ/gospodarstwo) 1,24 1,28 1,73 1,46 1,19 Zwierzta gospodarskie (SD/gospodarstwo) 4,26 4,58 7,76 6,28 4,05

Standardowa produkcja (tys. €/gospodarstwo) 11,11 12,06 23,88 29,94 10,08 Standardowa nadwyka bezporednia

(ESU/gospodarstwo) 4,25 4,89 9,65 9,01 3,61

BSO+ – gospodarstwa z dodatnim saldem bilansu substancji organicznej w glebie; ZROW – gospodarstwa quasi-zrównowaone rodowiskowo; EKO – gospodarstwa ekologiczne; NORF – gospodarstwa norfolskie

ród o: [Wrzaszcz, Zegar 2014].

Badania przeprowadzone na populacji gospodarstw ekologicznych wskazay, e powierzchnia uytków rolnych, któr one dysponoway zwikszya si w latach 2005-2010 prawie 7-krotnie, natomiast pogowie inwentarza 4-krotnie. Produkcji rolniczej metodami ekologicznymi podejmuj si gospodar-

stwa o coraz wikszym areale uytków rolnych (tab. 5). Widoczne tendencje wzrostowe gospodarstw ekologicznych byy gównie skutkiem regulacji praw- nych (dotycz cych norm rodowiskowych nakadanych na producentów rol- nych, programów rolnorodowiskowych oraz zacht finansowych), a take zmian preferencji konsumentów w kierunku ywnoci nieprzetworzonej i o wy- sokich walorach odywczych. Decyduj c rol odgrywaj jednak dopaty, na- tomiast popyt jako sia sprawcza nadal ma znaczenie drugorzdne.

Struktura uytkowania gruntów rolnych w gospodarstwach indywidual- nych bya stabilna w badanym okresie – dominoway w niej grunty orne (okoo 3/4), prawie 1/4 areau zajmoway trwae uytki zielone, a grunty przeznaczone pod uprawy sadownicze stanowiy marginaln frakcj. Cho w gospodarstwach ekologicznych take dominoway grunty orne, to stanowiy one wzgldnie mniej- sz cz uytkowanego areau (okoo poowy), na korzy trwaych uytków zie- lonych (prawie 40%) oraz sadów (ponad 10%), co wynika z odmiennej specyfiki tego systemu produkcji rolnej. Udzia sadów w strukturze uytkowanych gruntów w 2010 r. by ponad dwukrotnie wyszy ni w 2005 r., co wynika z systemu do- pat do produkcji ekologicznej, zachcaj cego sadowników do przestawiania upraw sadowniczych na tory ekologiczne.

Tabela 5. Cechy gospodarstw ekologicznych na tle ogóu (rednio na gospodarstwo)

Wyszczególnienie 2005 2007 2010

Ogóem EKO Ogóem EKO Ogóem EKO Uytki rolne w hektarach 5,50 20,19 5,95 22,80 7,09 32,22 Pracuj cy w jednostkach

penozatrudnionych 0,91 1,78 0,94 1,60 1,09 1,39

Zwierzta gospodarskie w sztukach

duych 2,92 6,73 3,17 6,10 3,48 6,28

Standardowa nadwyka bezporednia

w ESU 3,32 12,52 3,31 10,24 3,43 8,65

ród o: [Wrzaszcz, Zegar 2014].

Wyniki bada wskazuj na proces upraszczania produkcji rolnej wskutek zmian w opacalnoci produkcji zwierzcej, która w ostatnich latach spada.

Z punktu widzenia potrzeby ochrony rodowiska przyrodniczego, mona dopa- trzy si przymiotów zachodz cych procesów: intensywnie zorganizowane go- spodarstwa z produkcj zwierzc , nieprowadz ce produkcji rolinnej, generuj punktowe i znacz ce szkody w naszym otoczeniu. Koszty zewntrzne intensyw- nej produkcji zwierzcej s wynikiem chociaby generowanych nadwyek azotu (w glebie, wodzie, powietrzu), emisji gazów cieplarnianych (dwutlenku wgla, metanu czy wodoru), a take obnionych walorów estetycznych rodowiska

wiejskiego (np. obnione walory sensoryczne w wyniku skadowania nawozów naturalnych i wydzielania odoru).

W przypadku gospodarstw ekologicznych zmiany w produkcji cechuje wiksza dynamika – mniej korzystna pod wzgldem rodowiskowym. W bada- nym okresie populacja gospodarstw ekologicznych dwukierunkowych spada o poow (z 65 do 34%). Gospodarstwa ekologiczne coraz czciej nastawione s wy cznie na produkcj rolinn , zarówno t tradycyjn – zwi zan z gospo- darowaniem na gruntach ornych, jak te sadownicz , natomiast w czci z nich uytkowane s wy cznie trwae uytki zielone. Tym samym w gospodarstwach ekologicznych ograniczane jest pogowie zwierz t b d likwidowany jest in- wentarz ywy. Ma to zwi zek z moliwymi nakadami pracy (uprawy ekolo- giczne s bardziej pracochonne anieli konwencjonalne), czynnikami ekono- micznymi oraz wymogami produkcji zwierzcej w zakresie struktury upraw po- lowych, a take – b d przede wszystkim – koniecznoci w skiej specjalizacji produkcji rolniczej, któr wymusza rynek (jednolite i due partie towaru). Dane

wiadcz ce o uproszczeniu produkcji rolniczej w tych gospodarstwach zaprze- czaj samej idei produkcji ekologicznej, zgodnie z któr gospodarstwa te po- winny by dwukierunkowe (z produkcj rolinn i zwierzc ), o bogatej struktu- rze upraw rolniczych, co zapewnioby zamknity obieg materii organicznej oraz skadników nawozowych w obrbie gospodarstwa rolnego.

Zmiany strukturalne byy widoczne równie w produkcji rolinnej.

Zboa zajmuj dominuj c i stabiln w czasie cz upraw – rednio 3/4 po- wierzchni. Rysuj si take pozytywne tendencje w przypadku upraw strukturo- twórczych (okoo 2-krotnie wzrós udzia upraw str czkowych na ziarno, a take poplonów, które odgrywaj istotn rol w ochronie gleby przed czynnikami at- mosferycznymi oraz wzbogacaj jej jako i produktywno). W przypadku go- spodarstw ekologicznych struktura upraw bya korzystniejsza w tym zakresie – co jest zgodne z przesankami tego systemu produkcji, aczkolwiek dominacja rolin zboowych jest wyrana (62% w 2005 r., 58% w 2010 r.). Roliny struk- turotwórcze zajmuj wiksz cz powierzchni upraw w gospodarstwach eko- logicznych, jednak ich udzia by praktycznie niezmienny w analizowanym okresie (okoo 4%). Uwag zwraca pokany odsetek upraw na zielonk (16-22%

w gospodarstwach ekologicznych i odpowiednio 5-7% w przypadku ogóu go- spodarstw indywidualnych).

Struktura utrzymywanych zwierzt gospodarskich oraz ich obsada w gospodarstwach indywidualnych nie ulega znacz cym zmianom. W przypad- ku gospodarstw ekologicznych znacznie zwikszy si udzia drobiu. Wymaga- nia rynku – coraz wiksze zainteresowanie konsumentów drobiem ekologicz- nym – skoniy producentów do zmian profilu produkcji zwierzcej. Niestety,

widoczne s niekorzystne tendencje w pogowiu zwierz t, gdy w badanym okresie obsada inwentarza zmniejszya si o ponad 20%.

2.3. Aspekt ekonomiczny

W przypadku adu ekonomicznego zrównowaonego rolnictwa za najbar- dziej istotne mona uzna wskaniki odnosz ce si do bezpieczestwa ywno-

ciowego, zdolnoci do kreowania dochodów na potrzeby inwestycji produkcyj- nych oraz konsumpcji ludnoci zwi zanej z rolnictwem, a zwaszcza ludnoci utrzymuj cej si gównie z dziaalnoci rolniczej [Zegar, Wrzaszcz 2012; Wrza- szcz, Zegar 2014]. Na podstawie danych PSR 2010 ustalono wartoci nastpuj - cych wskaników zrównowaenia ekonomicznego gospodarstw:

• warto standardowej produkcji w przeliczeniu na hektar uytków rolnych (tys. euro/ha UR) – informuje o poziomie produktywnoci nakadów zie- mi, jest istotnym wyznacznikiem poziomu produkcji rolniczej w kontek-

cie koniecznoci zapewnienia bezpieczestwa ywnociowego;

• warto standardowej nadwyki bezporedniej w przeliczeniu na penoza- trudnionego (ESU/AWU) – moe suy za miar wydajnoci ekono- micznej nakadów pracy, w rezultacie informuje o wypracowanych w go- spodarstwie rodkach na potrzeby inwestycji i spoycia uytkownika go- spodarstwa rolnego i jego rodziny;

• udzia gospodarstw realizuj cych powyej 50% produkcji towarowej w sprzeday bezporedniej, tj. na targowiskach, we wasnych sklepach, w ramach sprzeday midzys siedzkiej (tzw. gospodarstwa rynku lokalne- go) – informuje o udziale podmiotów gospodarczych, które dostarczaj ko- rzyci miejscowej spoecznoci w formie dogodniejszej moliwoci zakupu towaru, czsto w niszej cenie, a take przyczyniaj si do rozwoju wizi midzys siedzkich oraz podtrzymania ywotnoci obszarów wiejskich;

• udzia gospodarstw sprzedaj cych co najmniej 50% wytworzonej wartoci produkcji rolniczej na rynku (tzw. gospodarstwa rynkowe) – wskazuje na skal powi za rolniczych podmiotów gospodarczych z rynkiem;

• udzia gospodarstw rolnych, w których przewaa dochód z dziaalnoci rolniczej (tzw. gospodarstwa rolników) – wskazuje, jaka cz gospo- darstw utrzymuje si gównie z rolnictwa.

Wartoci wskaników, które mog posuy do oceny zrównowaenia ekonomicznego podano w tab. 6, bior c pod uwag grupy obszarowe². Przecitna

2 W polskim rolnictwie dominuj mae i rednie gospodarstwa pod wzgldem powierzchni uytków rolnych, natomiast jednostki due i bardzo due stanowi znikom cz (odpowied- nio wg grup obszarowych: 1-5 ha – 54%, 5-25 ha – 41%, 25-50 ha – 4%, 50 i wicej ha – 1,6%). Przecitne gospodarstwo rolne jest zatem niewielkie pod wzgldem powierzchni uyt-

produktywno ziemi w gospodarstwie rolnym wyniosa 1,25 tys. euro/ha. Pro- duktywno ziemi odbiegaa nieznacznie in plus od przecitnej w gospodarstwach grup obszarowych 5-25 ha oraz 25-50 ha, natomiast gospodarstwa o powierzchni co najmniej 50 ha wyróniay si najnisz wartoci wskanika. Przytoczone dane wskazuj na paraboliczny przebieg krzywej opisuj cej zwi zek produktyw- noci ziemi z obszarem gospodarstwa – nakazuj zatem ceteris paribus ostro- no tworzenia gospodarstw o areale przekraczaj cym 50 ha z punktu widzenia poday produktów rolniczych – bezpieczestwa ywnociowego.

Zwi zek wartoci standardowej nadwyki bezporedniej z obszarem go- spodarstwa jest jednokierunkowy i wyrany. To znana zaleno ekonomiczna, któr uzasadniaj korzyci skali produkcji, rosn ce wraz z powierzchni go- spodarstwa.

Na rynku lokalnym funkcjonuje 14% gospodarstw. O ile nie dziwi fakt, e mniejsze gospodarstwa sprzedaj wikszo produkcji na lokalnym rynku, to uwa- g zwraca znaczna cz podmiotów bardzo duych, o powierzchni co najmniej 50 ha, które realizuj przewaaj c cz sprzeday w sprzeday bezporedniej.

Drobni producenci rolni mog by wyparci z rynku przez tych wikszych.

W kontekcie zapewnienia dostatecznej poday produktów rolno- -spoywczych, szczególne znaczenie przypisuje si gospodarstwom rynkowym.

Stanowi one ponad 2/3 polskich gospodarstw – to znacz ca i liczna grupa, któ- ra waha si od 55% wród najmniejszych gospodarstw do 100% wród tych najwikszych.

Tabela 6. Zrównowaenie ekonomiczne gospodarstw rolnych (przecitne) Wyszczególnienie Ogóem

Wedug powierzchni uytków rolnych (ha):

1-5 5-25 25-50 50

Standardowa produkcja (tys. €/ha) 1,25 1,24 1,30 1,36 1,07 Standardowa nadwyka bezporednia

(ESU/AWU) 3,43 1,07 3,54 9,36 17,63

Gospodarstwa rynku lokalnego (proc.) 13,78 13,59 14,41 10,23 12,67 Gospodarstwa rynkowe (proc.) 66,03 54,56 76,69 98,03 99,96 Gospodarstwa rolników (proc.) 34,78 14,15 55,03 86,17 84,04 ród o: [Wrzaszcz, Zegar 2014].

Gospodarstwa rolników stanowi zaledwie 35% badanych gospodarstw.

Udzia gospodarstw rolników wzrasta wraz z obszarem gospodarstwa, jednak w przypadku ostatniej grupy, tj. od 50 ha, jest nieco niszy w odniesieniu do po-

ków rolnych (okoo 9 ha) oraz sabe ekonomicznie (standardowa nadwyka bezporednia wy- nosi niewiele ponad 4 ESU). W takim gospodarstwie pracuje przecitnie 1,2 jednostki peno- zatrudnionej, a wytwarzana standardowa produkcja przekracza nieco 11 tys. euro.

przedzaj cej. Takie wyniki mog wiadczy o wzgldnie czstszym ukierunko- waniu gospodarstw najwikszych na pozarolnicze róda dochodów.

Sytuacj ekonomiczn alternatywnych form rolnictwa zrównowaone- go oceniono przez pryzmat wolumenu produkcji, jej sposobu rozdysponowania oraz róde utrzymania rodziny rolniczej. Aktywno rynkowa gospodarstw o prorodowiskowej produkcji rolniczej jest wiksza od przecitnej. Gospodar- stwa te równie czciej dostarczaj wikszo wytworzonej produkcji na rynek, w tym take na rynek lokalny. Dotyczy to zwaszcza gospodarstw ekologicznych, co zasuguje na pozytywn ocen, poniewa skrócenie acucha ywnociowego w przypadku „wraliwych” produktów ekologicznych dostarcza korzyci zarów- no konsumentowi, jak i producentowi. Z jednej strony finalny odbiorca moe bezporednio zweryfikowa kupowany produkt poprzez wymian informacji z producentem oraz mie wpyw na jego cen (moliwe negocjacje oraz wyelimi- nowanie kolejnych skadowych ceny produktu na skutek krótszego acucha

ywnociowego). Z drugiej strony za, w przypadku producenta-rolnika, sprzeda

na rynku lokalnym ogranicza ryzyko potencjalnych strat (zwi zanych chociaby z transportem i magazynowaniem), a caa powstaa nadwyka ekonomiczna trafia wy cznie w rce producenta.

Wikszy potencja produkcyjny wyrónionych form gospodarstw sprzyja zrównowaeniu ekonomicznemu. wiadczy o tym relatywnie wikszy odsetek gospodarstw rolników w porównaniu z ca zbiorowoci analizowanych go- spodarstw. Dotyczy to zwaszcza gospodarstw zrównowaonych oraz ekolo- gicznych. Te dwie grupy gospodarstw wyróniaj si najlepsz struktur eko- nomiczn na tle ogóu. Im wiksze gospodarstwo, tym wyszy odsetek rodzin utrzymuj cych si z dochodu rolniczego (z pracy we wasnym gospodarstwie), a tym mniejszy utrzymuj cych si z pracy najemnej oraz wiadcze spoecznych (emerytur i rent).

Na podkrelenie zasuguje pozarolnicza aktywno gospodarcza gospo- darstw ekologicznych oraz norfolskich. Gospodarstwa te w znacznym stopniu pozyskiway dodatkowe rodki finansowe w oparciu o zasoby i maj tek gospo- darstwa rolnego (si robocz , teren, budynki, park maszynowy itp.). W porów- naniu do pozostaych badanych grup, w gospodarstwach ekologicznych oraz norfolskich czciej prowadzono zarobkow dziaalno pozarolnicz bezpo-

rednio zwi zan z gospodarstwem rolnym (bya to dziaalno produkcyjna lub usugowa prowadzona na wasny rachunek). Posiadany maj tek tych gospo- darstw pozwoli na podjcie dziaalnoci agroturystycznej oraz akwakultury, a w przypadku gospodarstw ekologicznych w znacznym stopniu równie prze- twórstwa produktów rolnych. Taka integracja dziaalnoci pozarolniczych, b- d ca dopenieniem dziaalnoci rolniczej, umoliwia w szczególnoci gospodar-

stwom ekologicznym oraz norfolskim efektywniej wykorzysta ich zasoby z korzyci w zakresie ekonomicznym i rodowiskowym.

Przecitna produktywno (mierzona wartoci standardowej produkcji na gospodarstwo oraz penozatrudnionego) wikszoci badanych form rolnictwa zrównowaonego wyróniaa je in plus od ogóu gospodarstw indywidualnych.

Relacje te byy w znacznym stopniu pochodn rónic w potencjale produkcyjnym badanych grup gospodarstw. Natomiast przecitne wyniki odniesione do jednost- ki powierzchni byy porównywalne w przypadku gospodarstw zrównowaonych oraz z reprodukcj materii organicznej, natomiast w przypadku gospodarstw eko- logicznych i norfolskich wyniki byy nisze a o okoo 25%. Przedstawione rela- cje wskazay, e formy rolnictwa zrównowaonego s w rónym stopniu powi - zane rynkiem, co jest wynikiem ich moliwoci produkcyjnych i specyfiki pro- dukcji. Stanowi to jednoczenie uzasadnienie do koniecznoci indywidualnego traktowania rozwaanych alternatywnych form rolnictwa, chociaby w zakresie wsparcia ich dziaalnoci i rozwoju ze rodków programów rz dowych, a take w kontekcie wymiernego ujcia konkurencyjnoci spoecznej.

Przeprowadzone badania wskazay, i skutki ekonomiczne zwikszenia areau badanych grup gospodarstw nie s jednorodne (o czym wiadczy wiel- ko i kierunek zmian standardowej produkcji oraz standardowej nadwyki bez- poredniej na jednostk powierzchni – rys. 1 i 2). W przypadku wikszoci ba- danych form rolnictwa zrównowaonego (pomijaj c gospodarstwa ekologiczne), produktywno ziemi – mierzona standardow produkcj oraz standardow nadwyk bezporedni – zwiksza si wraz z obszarem gospodarstw, ale nie dotyczy to najwikszej grupy obszarowej (50 ha i wicej). Ilustracje te dowodz , i waciwie tylko w przypadku gospodarstw ekologicznych wzrost ich obszaru skutkuje znacznym obnieniem produktywnoci ziemi. W przypadku pozosta-

ych form rolnictwa zrównowaonego zalenoci te nie s jednokierunkowe.

Bardzo wan kwesti jest kierunek rozwoju wybranych form rolnic- twa zrównowaonego. Zmiany w zakresie ekonomicznym przeledzono na przykadzie populacji gospodarstw ekologicznych.

Przecitne gospodarstwa ekologiczne znacznie róni si od ogóu gospo- darstw indywidualnych w zakresie standardowej nadwyki bezporedniej. Poten- cja produkcyjny mierzony wartoci standardowej nadwyki bezporedniej go- spodarstw ekologicznych by znacznie wikszy od przecitnych, cho dyspropor- cje te przyjmoway tendencj malej c w badanym okresie (odpowiednio rónice w czasie midzy gospodarstwami ekologicznymi a ogóem indywidualnych:

w 2005 r. 3,8-krotna; w 2007 r. 3,1-krotna; w 2010 r. 2,5-krotna; zob. tab. 5).

Rysunek 1. Warto standardowej produkcji na jednostk powierzchni dla badanych form rolnictwa zrównowaonego oraz ogóu gospodarstw indywidualnych

ród o: [Wrzaszcz, Zegar, 2014].

Rysunek 2. Warto standardowej nadwyki bezporedniej na jednostk powierzchni dla badanych form rolnictwa zrównowaonego oraz ogóu gospodarstw indywidualnych

ród o: [Wrzaszcz, Zegar, 2014].

Struktura ekonomiczna gospodarstw ekologicznych mierzona warto-

ci standardowej nadwyki bezporedniej na tle ogóu jest generalnie bardziej korzystna. Potwierdza to tez, i zbiorowo gospodarstw ekologicznych jest w znacznej mierze zasilana przez podmioty o wikszym areale, jednak o niszej

nadwyce bezporedniej, orientuj cych si na skorzystanie z dopat do produkcji ekologicznej.

Gospodarstwa ekologiczne s silniej powizanie z rynkiem wobec prze- citnych, o czym wiadczy znacz ca cz tzw. gospodarstw rynkowych.

W 2005 r. i 2010 r. ich udzia wyniós po 77%, wobec 59% i 62% wród ogóu gospodarstw. Gospodarstwa ekologiczne naley uzna za podmioty silniej zwi - zane z rynkiem lokalnym. Udzia gospodarstw indywidualnych aktywnych na lokalnym rynku zmniejszy si w badanym okresie (z 15 do 12%), natomiast w przypadku gospodarstw ekologicznych z 26 do 16%. Przyczyn takiego stanu rzeczy mona upatrywa w coraz wikszym udziale wielkoobszarowych gospo- darstw ekologicznych, a take ich wikszym wolumenie produkcji – rozmiary produkcji zmieniy ich pozycj konkurencyjn i stworzyy moliwoci do wik- szej aktywnoci na zamiejscowymrynku. Wpisuje si to w tendencj do prze- chodzenia na tory ekologiczne coraz wikszych gospodarstw, zorientowanych na rynek oraz przenoszenia procesów specjalizacji i koncentracji produkcji na gospodarstwa ekologiczne, co w efekcie moe podway sens wspierania go- spodarstw ekologicznych.

Rysunek 3. Struktura dochodowa gospodarstw indywidualnych i ekologicznych

ród o: [Wrzaszcz, Zegar 2014].

W celu rozpoznania struktury dochodowej gospodarstw ekologicznych posuono si kategori róda przewaaj cego dochodu rodziny rolniczej.

W badaniach GUS gospodarstwa domowe, w których przewaaj ce ródo utrzymania stanowi dochód z gospodarstwa rolnego okrela si mianem gospo-