Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (25)

Pełen tekst

(1)Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (25) Produktywność wybranych form rolnictwa zrównoważonego.

(2)

(3) Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (25) Produktywność wybranych form rolnictwa zrównoważonego Redakcja naukowa dr Konrad Prandecki Autorzy: dr Konrad Prandecki dr Wioletta Wrzaszcz mgr inż. Joanna Buks mgr inż. Monika Bocian. 2014.

(4) Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego w zadaniu: Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego. Celem opracowania jest przedstawienie wyników analizy z zakresu produktywnoci zrównowaonych form rolnictwa. Badanie zostao przeprowadzone zarówno na paszczynie mikro-, jak i makroekonomicznej. W pierwszym przypadku okrelono poziom produktywnoci wybranych form rolnictwa zrównowaonego, z uwzgldnieniem ich obszaru oraz specyfiki produkcji rolnej. Uzyskane wyniki zostay dodatkowo uzupenione o kryterium dochodowoci. W drugim przypadku oceniano zmienno w czasie produktywnoci polskiego rolnictwa z uwzgldnieniem efektywnoci technicznej, zmian technicznych w rolnictwie oraz wykorzystania efektów skali. Dodatkowej ocenie poddano problem energii oraz znaczenie czynnika ziemi, uznajc, e maj one istotne znaczenie w strukturze nakadów. Bioenergia zostaa równie scharakteryzowana pod ktem zdolnoci rolnictwa do jej wytwarzania.. Recenzenci: prof. dr hab. Zygmunt Wojtaszek dr in. Janusz Majewski. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-491-1. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci. WPROWADZENIE...................................................................................................................................7 TEORETYCZNE ASPEKTY PRODUKTYWNOCI I ZRÓWNOWAENIA ROLNICTWA .......................................................................................................................... 9 ROZDZIA 1. WYZWANIA ROLNICTWA W D UGIM OKRESIE......................................................9 1.1. Zmiany w zakresie popytu na ywno ............................................................ 9 1.2. rodowiskowe uwarunkowania poday ywnoci ......................................... 13 1.3. Zrównowaony rozwój jako sposób ochrony przed negatywnymi trendami w rolnictwie ......................................................................................................... 18 ROZDZIA 2. PRODUKTYWNO – UJ

(6) CIE TEORETYCZNE........................................................25 2.1. Konwencjonalne podejcie do produktywnoci w rolnictwie ........................ 25 2.2. Efekty zewntrzne produkcji rolnej ............................................................... 28 2.3. Produktywno a zrównowaone rolnictwo .................................................. 33 PRODUKTYWNO W UJCIU MAKROEKONOMICZNYM ................................... 37 ROZDZIA 3. ENERGETYCZNE ASPEKTY BIOGOSPODARKI A PRODUKTYWNO. ROLNICTWA..........................................................................................................................................37. 3.1. Zrównowaona energia obszarów wiejskich ................................................. 37 3.2. Bioenergia w Polsce ...................................................................................... 40 3.3. Wp yw bioenergii na produktywno rolnictwa ............................................ 43 ROZDZIA 4. PRODUKTYWNO POLSKIEGO ROLNICTWA W LATACH 1999-2012.............48 4.1. Cel i metoda badawcza.................................................................................. 48 4.2. Wyniki analizy produktywnoci polskiego rolnictwa .................................... 52 4.3. Produktywno a rodowisko naturalne........................................................ 56 4.4. Nak ad energii w rolnictwie .......................................................................... 57 4.5. Nak ad ziemi w rolnictwie ............................................................................. 59 4.6. Wnioski .......................................................................................................... 61.

(7) PRODUKTYWNO W UJCIU MIKROEKONOMICZNYM .................................... 63 ROZDZIA 5. CEL I METODA BADANIA ZRÓWNOWA ONYCH FORM ROLNICTWA...............63 ROZDZIA 6. WYNIKI GOSPODARSTW WYBRANYCH FORM ROLNICTWA ZRÓWNOWA ONEGO..........................................................................................................................73. 6.1. Ogólna charakterystyka gospodarstw objtych FADN ................................. 73 6.2. Sprawno ekonomiczna wybranych form rolnictwa zrównowaonego ....... 75 6.3. Produktywno i dochodowo zrównowaonych form rolnictwa – analiza w uk adzie grup obszarowych ............................................................................. 78 6.4. Produktywno i dochodowo zrównowaonych form rolnictwa – analiza w uk adzie typów rolniczych ............................................................................... 85 6.5. Podsumowanie i wnioski ............................................................................... 94 BIBLIOGRAFIA...................................................................................................................................119 ZA CZNIKI.......................................................................................................................................131 Za cznik 1. S ownik zmiennych wykorzystanych w badaniu mikroekonomicznym .......................................................................................... 131 Za cznik 2. Spis tabel ........................................................................................ 135 Za cznik 3. Spis rysunków ................................................................................ 136.

(8) Wprowadzenie ywno, obok dostpu do wody, schronienia i zdrowia, stanowi jedn z podstawowych potrzeb czowieka. Aby w peni zrozumie jej znaczenie, wystarczy wyobrazi sobie konsekwencje braku dostpu do niej. Problemy niedoywienia stanowi istotne wyzwanie w wielu krajach rozwijajcych si. Szacuje si, e na wiecie dotyczy to ponad 800 milionów mieszkaców (FAO, 2013). Zagadnienie to jest prawie niezauwaane w regionach wysokorozwinitych, poniewa dua sia nabywcza gospodarstw domowych powoduje, e udzia kosztów ywnoci w koszyku konsumowanych dóbr jest niewielki. Zamono tych krajów i zaawansowanie techniczne sprawia równie, e poda ywnoci przekracza popyt, czego efektem jest atwa dostpno ywnoci dla klienta. Jednake, wobec przewidywanego dalszego wzrostu liczby ludnoci oraz coraz bardziej prawdopodobnego wystpienia granic rozwoju cywilizacji ludzkiej pojawiaj si kolejne gosy ostrzegajce, e w poowie XXI w. zapewnienie dostpu do ywnoci moe sta si jednym z podstawowych wyzwa ludzkoci (GH, 2013; IAASTD, 2009). Analitycy zwracaj uwag, e obawy dziewitnastowiecznego ekonomisty T. Malthusa dotyczce niemoliwoci wyywienia rosncej populacji ludzkiej mog si speni, poniewa nie da si znaczco zwikszy areau ziemi przeznaczanej na cele rolnicze (MA, 2005). Liczne zagroenia wynikaj równie z barier rodowiskowych. Wobec powyszego poszukiwanie moliwoci zapewnienia ywnoci w dugim okresie jest istotnym elementem rozwoju cywilizacyjnego ludzkoci. Odpowiedni poziom poday ywnoci jest moliwy tylko w przypadku zapewnienia ekonomicznej opacalnoci produkcji. Jednoczenie rolnictwo powinno uwzgldnia potrzeby spoeczne i rodowiskowe kierujc si deniem do optimum spoecznego (zawierajcego równie kryteria gospodarcze), a nie tylko ekonomicznego. Cel ten moe by zrealizowany poprzez wdroenie zasad zrównowaonego rozwoju w rolnictwie. W efekcie rodzi si pytanie, czy zrównowaona intensyfikacja, opisywana w wielu pracach, ma miejsce oraz czy jej stosowanie jest zasadne z biecego, jak i dugookresowego punktu widzenia? Celem niniejszego opracowania jest prezentacja wyników badania produktywnoci zrównowaonych form rolnictwa. Skupiono si gównie na rodowiskowo-ekonomicznych aspektach rozwoju, co wynika z trudnoci bezporedniego powizania spoecznych zagadnie z produkcj roln. Badanie zostao przeprowadzone zarówno na paszczynie mikro-, jak i makroekonomicznej. W pierwszym przypadku okrelono poziom produktywnoci wybranych form rolnictwa zrównowaonego, z uwzgldnieniem ich obszaru oraz specyfiki produkcji rolnej. W drugim oceniano zmienno w czasie produktywnoci polskiego rolnictwa (w latach 1999-2012) z uwzgldnieniem efektywnoci technicznej, zmian technicznych w rolnictwie oraz wykorzystania efektów skali. Dodatkowej ocenie poddano problem energii oraz znaczenie czynnika ziemi, uznajc, e maj one istotne znaczenie w strukturze 7.

(9) nakadów. Bioenergia zostaa równie scharakteryzowana pod ktem zdolnoci rolnictwa do jej wytwarzania. Rozwaania dotyczce sytuacji gospodarstw rolnych zostay dodatkowo uzupenione o tematyk dochodowoci. Opracowanie zostao podzielone na trzy czci: teoretyczn, makro- i mikroekonomiczn. W kadej z nich wyodrbniono dwa rozdziay. Cao uzupeniono o wstp, spisy i zaczniki. W rozdziale pierwszym zaprezentowano teoretyczne rozwaania na temat przyszego popytu na ywno i moliwoci jego zaspokojenia. Opisano w nim równie rodowiskowe wyzwania zwizane z rolnictwem (szanse i zagroenia). Ostatni jego cz stanowi przemylenia na temat koncepcji zrównowaonego rozwoju i moliwoci zastosowania jej w rolnictwie. Rozdzia drugi zosta powicony teoretycznym aspektom produktywnoci. Przedstawiono w nim refleksje z tego zakresu oraz wyzwania zwizane z koniecznoci uwzgldnienia rodowiskowych problemów dalszego rozwoju rolnictwa. W tym rozdziale zaprezentowano dwa podstawowe podejcia do zrównowaenia rodowiskowego w procesach produktywnoci. W kolejnym, trzecim rozdziale poruszono zagadnienie wpywu na produktywno produkcji rolnej przeznaczanej na cele nieywnociowe. W tym zakresie uwag skupiono na energii pochodzenia rolniczego w kontekcie koncepcji zrównowaonego rozwoju. Ponadto opisano rynek bioenergii w Polsce oraz podjto prób oceny jego wpywu na produktywno w rolnictwie. W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki bada produktywnoci polskiego rolnictwa w ujciu makroekonomicznym. W badaniu wykorzystano przede wszystkim indeks cakowitej produktywnoci Hicksa-Moorsteena (HM TFP Indeks – Hicks and Moorsteen Total Factor Productivity Index) oraz indeks cakowitej produktywnoci bazujcy na wskaniku zyskownoci (PR TFP Index – Total Factor Productivity Index based on Profitability Ratio). Dodatkowo porównano wielkoci i wartoci nakadów energii oraz przedstawiono zmiany cen ziemi. Ostatnie dwa rozdziay to charakterystyka bada przeprowadzonych w skali mikroekonomicznej, tj. na poziomie gospodarstw rolnych. W pierwszym z nich, tj. rozdziale pitym, przedstawiono metod badawcz. Opisano w nim kryteria podziau gospodarstw oraz zastosowane zmienne. W ostatnim rozdziale przedstawiono wyniki bada. Zostay one zaprezentowane w podziale na wielko gospodarstw oraz typ rolniczy. Za ródo danych do tych analiz suyy informacje zgromadzone w ramach polskiej czci sieci FADN.. 8.

(10) Teoretyczne aspekty produktywnoci i zrównowaenia rolnictwa Rozdzia 1. Wyzwania rolnictwa w d ugim okresie 1.1. Zmiany w zakresie popytu na ywno Podstawowym czynnikiem wpywajcym na spoycie ywnoci jest liczba ludnoci. W perspektywie 2050 r. za najbardziej prawdopodobny scenariusz1 uznaje si przyrost populacji ludzkiej o ponad dwa miliardy osób, tj. do 9,5 miliarda2 (United Nations, 2013). W analizach dotyczcych bezpieczestwa ywnoci warto bra pod uwag najbardziej rozbudowany, wysoki wariant przyrostu liczby ludnoci (tab. 1.1) poniewa kwestia zapewnienia bezpieczestwa powinna dotyczy wszystkich ludzi, którzy bd yli na Ziemi w poowie obecnego stulecia. Takie podejcie wynika z przesanek humanizmu. Z tego powodu bardziej adekwatne wydaje si posugiwanie prognozami przedstawionymi w tabeli 1.2 wskazujcymi, e w 2050 r. Planeta bdzie musiaa wyywi prawie 11 miliardów osób (United Nations, 2013). Biorc pod uwag zmiany, jakie zaszy pomidzy ostatnim a poprzednim badaniem z zakresu prognoz populacji ludzkiej, przyjcie wariantu wysokiego wydaje si uzasadnione. Taka zmiana wie si z koniecznoci uwzgldnienia dwa razy wikszej liczby konsumentów ni obecnie. Nie oznacza to, e automatycznie konsumpcja ywnoci wzronie w proporcjonalny sposób, ale w uproszczeniu mona przyjmowa takie zaoenie. Tabela 1.1. Zmiany liczby ludnoci na wiecie (dane statystycznea i prognoza, w mln) Wariant. a. 2000. 2010. Rok 2030. a. 2050. 2100. Niski 7 969 8 342 6 750. redni 8 425 9 551 10 854 6 128 6 916 Wysoki 8 882 10 868 16 641 Staej dzietnoci 8 750 11 089 28 646 a) dane przyblione na podstawie szacunków ONZ. ród o: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2013), World Population Prospects, New York, http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp [dostp: 15.10.2014].. 1 Szacunki ONZ publikowane przez Department of Economic and Social Affairs, Population Division, uznaje si za wiodce w zakresie dugookresowego prognozowania liczby ludnoci. Analiza jest aktualizowana co kilka lat i skada si z trzech wariantów (scenariuszy): niski, redni i wysoki. W rednim opisano najbardziej prawdopodobn ciek rozwoju liczby ludnoci, w niskim zaoono wystpienie szeregu czynników zmniejszajcych przyrost populacji ludzkiej, a w wysokim zaoono, e ludzko bdzie rozwija si szybciej ni by to wynikao z przewidywanych uwarunkowa. Przedstawione trendy s jednymi z wielu opracowa dotyczcych przyszej wielkoci populacji ludzkiej. Nie naley ich traktowa dosownie, ale jako pewn wskazówk dotyczc przyszych, dugookresowych uwarunkowa popytu na ywno. 2 W styczniu 2014 r. na Ziemi yo ponad 7,2 mld osób.. 9.

(11) W perspektywie 2050 r. procentowo najwikszy przyrost ludzi wystpi w Afryce, której liczebno zwikszy si ponad dwukrotnie, tj. o okoo 1,65 miliarda osób (tab. 1.2). W wartociach bezwzgldnych nadal najwicej ludzi przybdzie w Azji, gdzie przewiduje si wzrost o prawie 1,75 miliarda. Ze wzgldu na du liczb mieszkaców tego kontynentu zmiana ta nie bdzie tak mocno odczuwalna, jak w przypadku Afryki. W pozostaych regionach, a w szczególnoci w krajach wysokorozwinitych, zmiany populacji bd niewielkie. Tabela 1.2. Zmiany liczby ludnoci na wiecie (dane statystyczne i prognoza) – wariant wysoki (w mln) Wyszczególnienie wiat Obszary rozwinite Obszary rozwijajce si Afryka Ameryka Poudniowa Ameryka Pónocna Azja Europa. 2000. 2010. Rok 2030. 2050. 2100. 6 128. 6 916. 8 882. 10 868. 1 193. 1 241. 1 359. 1 470. 16 641 1 960. 4 934. 5 675. 7 523. 9 398. 14 682. 808. 1 031. 1 715. 2 686. 6 007. 348. 394. 495. 583. 773. 315. 347. 424. 500. 754. 3 717. 4 165. 5 160. 5 912. 7 558. 729 740 774 804 1 005 ród o: Opracowanie w asne na podstawie United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2013), World Population Prospects, New York, http://esa.un.org/wpp/unpp/p2k0data.asp [dostp: 19.11.2013].. Zdecydowany przyrost liczby ludnoci w Afryce i Azji moe powodowa zudne przewiadczenie, e ten czynnik bdzie mia mniejszy wpyw, ni gdyby to nastpio na obszarach wysokorozwinitych, poniewa w krajach biednych poziom konsumpcji ywnoci jest i tak niewielki. Zmiany gospodarcze, jakie zachodz na wiecie, pozwalaj na stwierdzenie, e zarówno w Azji, jak i w Afryce utrzyma si wysokie tempo rozwoju gospodarczego, co pozwoli na znaczne podniesienie ich poziomu bogactwa (Prandecki, 2013). W przypadku Azji Wschodniej ten proces jest widoczny ju od dawna. Jego skala jest tak dua, e pierwsze dziesiciolecie XXI w. czsto bywa nazywane okresem dominacji pastw BRICS3. Co prawda w tym gronie znajduj si tylko dwa pastwa azjatyckie (Chiny i Indie), ale stanowi one si napdow ugrupowania. Ponadto, od kilku lat mona zauway gwatowne spowolnienie rozwoju w Brazylii („Has Brazil blown it?”, 2013), co zwiksza przewiadczenie o wiod cej roli krajów azjatyckich w zmianach zachodzcych w gospodarkach rozwijajcych si. W efekcie prze3. BRIC to skrót wprowadzony przez J. O’Neilla (2001), w celu podkrelenia znaczenia czterech duych i najbardziej dynamicznie rozwijajcych si krajów, tj. Brazylii, Rosji, Indii i Chin. Z czasem do tej grupy dodano pite pastwo – Republik Poudniowej Afryki. W ten sposób powsta skrót BRICS (Brasil, Russia, India, China, South Africa). Pastwa te, pomimo sformalizowania wspópracy i stworzenia wspólnej organizacji, naley traktowa jako luno powizane ze sob. Niemniej jednak zmiany gospodarcze zachodzce w nich stanowiy podstaw wzrostu gospodarczego pierwszej dekady XXI w., w krajach rozwijajcych si. Szerzej na temat pastw BRICS por. (Liberska, 2012; Prandecki et al., 2012; Prandecki, Nawrot i Wawrzyski, 2013).. 10.

(12) widuje si, e ju w 2030 r. ponad 3,2 miliarda Azjatów bdzie stanowio znakomit wikszo wiatowej klasy redniej (liczonej jako osoby zarabiajce lub wydajce pomidzy 10 a 100 USD dziennie, liczonych wg siy nabywczej z 2005 r.). Bd oni odpowiedzialni za okoo 70% wydatków konsumpcyjnych wiata (Brookings Institution, 2012). W. Hutchings szacuje, e w okresie 2010-2025 na wiecie przybdzie ok. 500 000 milionerów (w przeliczeniu na USD), z czego ok. 200 000 stanowi bd Chiczycy, a drugie miejsce pod wzgldem tempa przyrostu zajm mieszkacy Indii (O’Neill, 2012). O znaczeniu chiskiej gospodarki dla przyszej konsumpcji moe równie wiadczy kreowanie wewntrznej konsumpcji, która jest jednym z piciu priorytetów obecnej picioletniej strategii rozwoju tego kraju. Dynamiczny (kilkunastoprocentowy) rozwój gospodarczy pojedynczych krajów afrykaskich jest dopiero wstpem do poprawy sytuacji caoci kontynentu. Badania pokazuj, e moe to nastpi dopiero w duszym okresie (Michailof, 2013), co oznacza, e ten kontynent zacznie odgrywa wiksz rol w procesach konsumpcji dopiero po 2030 r. To moe spowodowa nieznaczny spadek wysokiego udziau Azjatów w klasie redniej na rzecz mieszkaców Afryki. Trend ten podkrelaj równie specjalici banku Citibank, którzy w oparciu o opracowane przez siebie generatory globalnego wzrostu (Global Growth Generators – 3G) przewiduj, e w okresie 2010-2050 Afryka bdzie charakteryzowaa si najszybszym tempem wzrostu PKB, tj. okoo 7% rocznie (Buiter i Rahbar, 2011). ródem zmian bd podobne czynniki do obserwowanych obecnie w Azji Wschodniej, a wic naley zaoy, e w pierwszym okresie bdzie to gównie produkcja wyrobów pracochonnych i niskoprzetworzonych (surowce, ywno), w wikszoci nakierowana na eksport. Dopiero w póniejszym okresie, wraz ze wzrostem zamonoci spoeczestw, nastpi kreacja popytu wewntrznego (jak to robi obecnie gospodarki wschodzce). Z tego powodu naley zakada, e dopiero po 2030 r. afrykaska konsumpcja bdzie miaa znaczenie w skali wiata. Warunkiem jest przeamanie podstawowych barier w rozwoju krajów afrykaskich, tj. niewydolnej infrastruktury i saboci instytucjonalnych. Ten drugi czynnik prowadzi do: trudnoci w dostpie do róde finansowania, korupcji, niesprawnego administrowania oraz nadmiernej fiskalizacji pastw (Lubowski, 2013). Biorc pod uwag obecn sytuacj ywieniow w Afryce i trwa niemono osignicia samowystarczalnoci przez ten kontynent, naley zaoy, e problemy bd narastay. Oznacza to powane wyzwanie dla przyszej globalnej polityki ywnociowej. Kwestie gospodarcze bd wic podstawowym kryterium dotyczcym zwikszenia liczby ludnoci i zapotrzebowania na ywno w Afryce. Szacunki w zakresie wzrostu gospodarczego oraz konsumpcji mog nawet do znaczco róni si od rzeczywistych wyników. Powodem jest róna metodologia stosowana przy szacowaniu zmian gospodarczych. Niezalenie od konkretnych rezultatów analitycy podkrelaj trwao trendu przemian gospodarczych, tj. nadrabiania zalegoci w zakresie bogactwa przez kraje rozwijajce si. Zostao to wyranie pokazane na rysunku 1.1, na którym wida, e tempo wzrostu PKB krajów rozwijajcych si jest wysze nie tylko od wysokorozwinitych, ale równie od redniej wiatowej. 11.

(13) Trend ten naley uzna za trway. Wraz z bogaceniem si biednych krajów rónice w tempie wzrostu bd malay, ale tendencja nie powinna ulec zmianie (OECD, 2012). Konsekwencj tego procesu bdzie dynamiczny wzrost zapotrzebowania na ywno. Bdzie on znacznie wikszy ni to wynika z przyrostu liczby ludnoci, poniewa szybko bogacce si najbiedniejsze spoeczestwa bd chciay spoywa wicej. Dlatego te przewiduje si, e w perspektywie 2050 r. popyt na to dobro zwikszy si o co najmniej 70% (FAO, 2006, 2009). Szacunki te s oparte nie tylko na powyszych zaoeniach dotyczcych zmian gospodarczych, ale równie zmianach wzorca dietetycznego. Oznacza to, e uwzgldniono w modelu zarówno kwestie zwikszenia liczby ludnoci, jak i wzrostu zapotrzebowania na kalorie, przyjmujc, e rednio na osob bdzie przypada 3130 kcal dziennie. W tym scenariuszu zaoono, e nadal w poowie XXI w. 4% populacji bdzie niedoywione (Bruinsma, 2009). Warto jednak podkreli, e te prognozy zostay oparte na zaoeniu o wielkoci populacji w 2050 r. poniej 9 miliardów oraz wolniejszym od rzeczywistego tempie wzrostu gospodarczego w krajach rozwijajcych si. W efekcie naley spodziewa si, e wzrost popytu na ywno w poowie stulecia bdzie wyszy od przewidywanych 70%. Najnowsze analizy sugeruj, e cz z tego zapotrzebowania moe by zaspokojona przez zmniejszenie strat przemysowego przechowywania oraz bardziej racjonaln konsumpcj (mniejsz otyo i redukcj marnotrawienia ywnoci), co spowoduje, e poda bdzie musiaa wzrosn tylko o ok. 50% (Keating et al., 2014). Rysunek 1.1. Wzrost PKB w pierwszej dekadzie XXI w. w stosunku do roku poprzedniego 10 8 6. w%. 4 2 2010. 2009. 2008. 2007. 2006. 2005. 2004. 2003. 2002. 2. 2001. 0. 4 6 krajeuprzemysowione. gospodarkiwschodzce. wiat. ród o: Opracowanie w asne na podstawie World DataBank, 2012.. Warto pamita, e przyrost ludnoci bdzie niejednorodny, co powoduje, e wzrost poday ywnoci musi nastpi przede wszystkim w krajach rozwijajcych si, które ju obecnie cierpi z powodu niestabilnoci dostaw i ogranicze w dostpie do ywnoci, wynikajcych z niskiej jakoci upraw i braku rodków finansowych. Ponadto problem ten bdzie bardziej istotny w krajach o duej liczbie mieszkaców, 12.

(14) które poprzez swój potencja ludnociowy z jednej strony maj wiksze moliwoci rozwoju, ale z drugiej borykaj si z wysz skal wyzwa zwizanych z zaopatrzeniem w ywno. Na tych obszarach, podobnie jak w latach dziewidziesitych XX w., w krajach postsocjalistycznych oraz obecnie w dynamicznie rozwijajcych si krajach zdecydowanie szybciej bdzie roso zapotrzebowanie na miso oraz ywno typu fast food, ni na produkty wysokiej jakoci. Oznacza to, e wytworzenie ywnoci wysokoprzetworzonej i opartej o produkty pochodzenia zwierzcego bdzie wymagao wikszego zapotrzebowania na wod, ziemi i energi ni w przypadku upraw zbó. Dugookresowe prognozy zmian w zakresie liczby ludnoci Polski wskazuj na szybkie starzenie si polskiego spoeczestwa oraz spadek populacji do niecaych 34 mln osób w 2050 r. (88,2% stanu z 2013 r.) (Waligórska et al., 2014). Biorc pod uwag wzrost zamonoci i zwikszenie kalorycznoci posików, naley spodziewa si, e popyt na ywno utrzyma si na poziomie porównywalnym z obecnym lub nieco niszym. Jednake nie oznacza to zmniejszenia uciliwoci problemu wyywienia ludnoci kraju, poniewa procesy globalizacyjne wpyn na poziom cen i dostpno ywnoci. Naley zaoy, e w takiej sytuacji wikszego znaczenia nabierze midzynarodowy handel produktami rolnymi.. 1.2. rodowiskowe uwarunkowania poday ywnoci Wyej opisane przykady pokazuj, e zapotrzebowanie na ywno znacznie wzronie. Wobec powyszego pojawia si pytanie dotyczce moliwoci zaspokojenia popytu. Szanse na zwikszenie areau ziemi przeznaczanej na cele rolnicze praktycznie ju zostay wyczerpane. Dodatkowo naley zwróci uwag, e produkty rolne w coraz wikszym stopniu s wykorzystywane na cele nieywnociowe, co oznacza wrcz zmniejszenie powierzchni przeznaczanej na produkcj ywnoci. Wzrost popytu na produkty rolne, „wysysanie” siy roboczej oraz postp technologiczny doprowadziy do komercjalizacji rolnictwa, polegajcej na traktowaniu dochodu jako podstawowego celu dziaalnoci rolnej4. Efektem byo upowszechnienie si rolnictwa industrialnego, którego rozkwit doprowadzi do masowej substytucji odnawialnych czynników produkcji przez czynniki nieodnawialne (Wo i Zegar, 2002). Wobec braku moliwoci ekspansji terytorialnej zdolno do zapewnienia ywnoci przyszym pokoleniom zaley od wzrostu produkcji. Dotychczas ten cel by realizowany na dwa sposoby, tj. za pomoc dominujcej obecnie metody industrialnej lub w ramach zrównowaonej intensyfikacji (ewentualnie inn podobn metod). Obecny wybór cieki dalszego rozwoju bdzie wpywa na ksztat rolnictwa w poowie tego wieku.. 4. Uznanie produkcji ywnoci jako gównego celu rolnictwa jest coraz mniej popularne. wiadczy o tym m.in. dynamiczny rozwój koncepcji biogospodarki, w której znaczna cz produkcji jest przeznaczana na cele nieywnociowe.. 13.

(15) Dotychczasowy trend w postaci rolnictwa industrialnego mona uzna za skuteczny. Jednake powoduje on wiele niekorzystnych efektów rodowiskowych, których skala wystpowania prowadzi do obaw o dalsze moliwoci zwikszania produkcji rolnej, a nawet utrzymania obecnego poziomu. W najbardziej negatywnych scenariuszach przewiduje si zaamanie rozwoju cywilizacyjnego wynikajce z niedostatecznego dostpu do ywnoci. Wskazuje na to m.in. malejca ilo zapasów przypadajca na jednego czowieka. L. Brown (2012) twierdzi, e, hipotetycznie, w przypadku cakowitego zatrzymania produkcji ywnoci w 2002 r. statystyczny czowiek miaby zapasy wystarczajce na przetrwanie 107 dni. W 2012 r. wystarczyyby one tylko na 74 dni. Z tego powodu uwaa si, e dalsza kontynuacja obecnych trendów rozwojowych w rolnictwie moe prowadzi do powstania tzw. granic wzrostu. Ich istnienie zauwaa ju T. Malthus na przeomie XVIII i XIX w. (Malthus, 1798). Jest to uwarunkowane kilkoma czynnikami. Przede wszystkim naley mie na uwadze dostp do uytków rolnych o odpowiedniej jakoci (z ograniczon erozj) oraz do wody (Chartres i Varma, 2010; OECD, 2013b). Ten drugi czynnik jest silnie powizany ze zmianami klimatycznymi. Ponadto naley zwróci uwag na problemy zwizane z biorónorodnoci oraz obiegiem pierwiastków w przyrodzie. Obawy budz: naruszenie cykli obiegu azotu i fosforu w przyrodzie (Rockström et al., 2009; Wijkman i Rockström, 2012), degradacja substancji organicznej w glebie (Krasowicz, 2005) oraz pogorszenie biorónorodnoci (Stockdale et al., 2006) skutkujce m.in. spadkiem populacji owadów zapylajcych (Jha et al., 2013). Podstawowym zasobem gospodarki rolnej jest gleba. Spenia ona wiele funkcji. W tym zakresie Gruszczyski (2014) wyrónia: x produkcj biomasy, x stabilizacj chemizmu i filtrowanie zanieczyszcze (sorpcja), x przeksztacanie skadników chemicznych i magazynowanie wody, x zapewnienie warunków do rónorodnoci biologicznej (róne gleby i siedliska), x akumulacj wgla organicznego (SOC), x ochron dziedzictwa geologicznego i archeologicznego, x rodowisko fizyczne i kulturowe dla dziaalnoci ludzi. Od jakoci gleby zaley wielko upraw. Wiele sposobów gospodarczego wykorzystania powierzchni ziemi moe powodowa straty. W tym zakresie naley równie wymieni nieodpowiednie praktyki rolnicze. Do podstawowych problemów zwizanych ze stanem gleb nale: erozja, ruchy masowe, ubytek wgla organicznego oraz zanieczyszczenie substancjami szkodliwymi (np. cikimi metalami, sol), zasklepianie i zagszczanie. Sporód rodowiskowych zagroe rozwoju rolnictwa w Polsce jednym z najczstszych jest zjawisko degradacji substancji organicznej. Obecno tych substancji w glebie jest niezbdna do prawidowego wzrostu rolin. Proces ten zazwyczaj jest bardzo powolny, co powoduje niezauwaanie go przez rolników. Jego skutkiem jest degradacja próchnicy i spadek wielkoci plonów. W rolnictwie do utrzymania bilansu substancji organicznej w glebie najczciej stosuje si nawoenie substancjami orga14.

(16) nicznymi oraz utrzymanie odpowiedniej struktury upraw (w tym midzyplonów). Utrzymanie dodatniego salda bilansu substancji organicznych jest jednym z podstawowych aspektów zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Równie istotnym problemem jest dost p do wody (Ercin i Hoekstra, 2014). Jej zmiany obiegu w przyrodzie wynikaj z rabunkowej gospodarki czowieka oraz uwarunkowa klimatycznych. Pomimo istnienia licznych gosów sceptycznych naley przyj, e ocieplanie si klimatu ma miejsce i bdzie postpowa (Prandecki, 2014a). Róne metody pomiaru powoduj, e skala zjawiska i prognozowane konsekwencje s odmienne, a obszary niepewnoci rónie interpretowane (Enserink et al., 2013), ale ocieplanie si klimatu ma miejsce. Przyczyny tego zjawiska, a szczególnie antropogeniczna odpowiedzialno za jego narastanie, s kwesti wtórn. Dostp do wody jest silnie uwarunkowany procesami klimatycznymi. Jej niedobory s odczuwalne ju obecnie (Chartres i Varma, 2010). W 2008 r., w wyniku fizycznego braku wody lub ubóstwa wodnego, tj. niemonoci jej wydobycia ze wzgldów ekonomicznych (Parliamentary Office of Science and Technology, 2002), cierpiao ok. 2,8 mld ludzi. W 2030 r. problemy te mog dotyczy nawet 3,9 mld osób (Lean, 2009). Dobitnie podsumowa to Sekretarz Generalny ONZ podczas Global Water Forum w padzierniku 2013 r., kiedy zwróci uwag, e problem ten bdzie dotyczy poowy ludzkoci (RT, 2013). Uwzgldniajc trendy zmian klimatycznych, naley przewidywa, e w duszym okresie, tj. do 2050 r., niedobory wody jeszcze bardziej nasil si (IPCC, 2007, 2013). Zmiany klimatyczne skutkuj szeregiem niekorzystnych zjawisk atmosferycznych. Wraz ze wzrostem temperatury przewiduje si narastanie gwatownych zjawisk pogodowych, takich jak ulewy, huragany, powodzie i susze. Te ostatnie mog by szczególnie uciliwe, poniewa znacznie trudniej jest im przeciwdziaa i dostosowa si do ich wystpowania (Gromiec, 2014). Oznacza to, e problem wody w kontekcie rolnictwa powinien by analizowany nie tylko przez pryzmat wielkoci zasobów, ale równie okresów dostpu do niej. Rozwizaniem moe by budowanie zbiorników retencyjnych. Ponadto zmiany w zakresie klimatu (zwikszone parowanie) i dostpu do wody bd powodoway wzrost zasolenia gleb i ich przyspieszon erozj (zarówno wietrzn, jak i wodn). Niezalenie od podejmowanych wysików politycznych naley zaoy, e w perspektywie 2050 r. wzrostu temperatury nie da si powstrzyma. Wynika to ze zmian gospodarczych majcych miejsce w krajach rozwijajcych si. Zjawisku temu towarzyszy wzrost emisji gazów cieplarnianych. Dodatkowym problemem jest bezwadno procesów klimatycznych, które powoduj, e nawet w przypadku ustabilizowania stenia gazów cieplarnianych w atmosferze temperatura jeszcze przez jaki czas bdzie rosa. Potwierdza to raport Midzyrzdowego Panelu ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change – IPCC) (2013), w którym zakada si, e niezalenie od podjtych wysików okoo 2050 r. wzrost redniej rocznej temperatury na Ziemi bdzie waha si w granicach 1-2 stopni Celsjusza, natomiast w póniej-. 15.

(17) szym okresie zmiany mog znacznie przyspieszy. Oznacza to znaczne konsekwencje dla rolnictwa. Pierwsz z nich jest przyspieszenie procesów wegetacyjnych. Obserwacje pokazuj, e przy wzrocie temperatury o 1 stopie nastpuje 4–5 krotny wzrost lici i kwiatów. Konsekwencj tych procesów jest zwikszone zapotrzebowanie na wod (Wolkovich et al., 2012). Podniesienie temperatury skutkuje równie zmniejszon produkcyjnoci. Zazwyczaj szacuje si, e jednostopniowy wzrost temperatury powoduje ok. 10% spadek plonów ryu, czyli jednego z podstawowych skadników ywnoci (IPCC, 2007). W sumie zakada si, e do 2050 r. poczenie obu tych efektów nie wpynie na efektywno produkcji lub osabi j w niewielkim stopniu (Challinor et al., 2014; Randers, 2012). Dodatkow konsekwencj zmian klimatycznych jest przesunicie okresu wegetacji (Parmesan i Yohe, 2003; Root et al., 2003). Jego skutkiem jest powstajca luka czasowa pomidzy aktywnoci drapieników i ich ywicieli. Wpywa to na spadek biorónorodnoci ekosystemów i tym samym pogorszenie warunków do produkcji ywnoci (Thackeray et al., 2010). Degradacja rónorodnoci biologicznej jest kolejnym problemem pojawiajcym si w kontekcie rolnictwa. Uwaa si j za drugi co do wanoci problem rodowiskowy wspóczesnego wiata. Rónorodno biologiczna moe przybiera wiele form organizacji przyrody. Wyrónia si m.in. (Prandecki i Sadowski, 2010, s. 30): x „rónorodno genetyczn mówic o mnogoci genów w ramach rónych gatunków; x rónorodno gatunków, czyli mnogo gatunków rolin, ptaków i innych zwierzt oraz mikroorganizmów; x rónorodno ekologiczn (ekosystemow), czyli rozmaito ukadów powstaych z koegzystencji gatunków tworzcych wielorako ekosystemów czy krajobrazów; x rónorodno biogeograficzn rozpatrywan w zalenoci od pooenia geograficznego w skali globalnej; x rónorodno krajobrazow – przy czym naley pamita, e krajobraz moe by naturalny lub kulturowy, czyli uksztatowany przez czowieka. W Europie niemal 100% krajobrazu stanowi krajobraz kulturowy”. Konsekwencj industrializacji rolnictwa jest gospodarowanie na coraz wikszych obszarach nalecych do jednego waciciela. W celu uzyskania efektu skali naturalnym jest zmniejszanie rónorodnoci upraw prowadzonej dziaalnoci w kierunku moliwie jak najwikszego uproszczenia produkcji. Umoliwia to specjalizacj gospodarstwa i pozorne osiganie wikszych dochodów. Skutkiem tego jest degradacja rónorodnoci biologicznej, poniewa organizmy trac moliwoci funkcjonowania w warunkach zblionych do naturalnych. Moe ona przybiera wiele form (Kozowski, 2005, s. 77), takich jak: x utrata rodowiska, x fragmentacja (dzielenie obszarów przyrodniczych na czci, np. poprzez budow le zagospodarowanej sieci drogowej), 16.

(18) x synantropizacja (zmiany zachodzce w przyrodzie pod wpywem dziaalnoci czowieka, urbanizacji, wzrostu zaludnienia, niewaciwej uprawy ziem, w tym zaorywanie k, osuszanie bagien i torfowisk, nadmierne stosowanie chemicznej ochrony rolin), x zanieczyszczenie rodowiska, x inwazja obcych gatunków, x bezporednia eksploatacja, x tpienie poszczególnych gatunków. W przypadku rolnictwa wszystkie wyej wymienione formy degradacji mog mie miejsce. O destrukcyjnym wpywie industrializacji rolnictwa na biorónorodno mog wiadczy rónice w zakresie stanu przyrody w Polsce w porównaniu do Europy Zachodniej i Wschodniej. Polskie rolnictwo, gównie z powodu kulturowego oporu przed scalaniem gospodarstw, stao si czynnikiem umoliwiajcym przetrwanie wielu gatunków i ekosystemów. Istotnym tego przejawem s wiejskie krajobrazy naturalno-kulturowe, zachowane gównie na tzw. cianie wschodniej (Symonides, 2014). O znaczeniu tego dziedzictwa moe wiadczy raport Living Planet Index 2014, w którym podkrelono, e globalnie, w porównaniu do 1970 r., w 2010 r. populacja tysicy gatunków krgowców zmniejszya si o 52%. Obserwacje pokazuj narastanie tempa tego procesu (WWF, 2014). Wspóczesne badania dotyczce rónorodnoci biologicznej wskazuj, e relacja midzy rolnictwem a bogactwem przyrody ma charakter acuchowy. Oznacza to, e jednoczenie rolnictwo powoduje spadek rónorodnoci biologicznej, a degradacja rónorodnoci biologicznej moe prowadzi do spadku produkcyjnoci rolnictwa. W tym zakresie wymienia si zazwyczaj dwa efekty, tj. utrat substancji organicznej w glebie oraz zmniejszenie zdolnoci do zapylania upraw. Pierwsze zagadnienie wynika nie tylko z erozji gleby, ale przede wszystkim z nadmiernej intensyfikacji jej gospodarczego wykorzystania. Konsekwencj jest konieczno stosowania coraz wikszych iloci nawozów. Produkcja rolinna jest ponadto zalena od zapylania, bez którego, w europejskim rolnictwie, niemoliwe byoby wykorzystanie okoo 84% gatunków rolin (Gallai et al., 2009). Badania pokazuj, e istotne jest utrzymanie duej rónorodnoci owadów zapylajcych, poniewa maj one róny wpyw na poszczególne uprawy (Button i Elle, 2014). Z tego powodu utrzymanie odpowiedniej iloci terenów niewykorzystywanych rolniczo (w celu zwikszenia biorónorodnoci) powinno by traktowane jako dodatkowa produkcja rolna. rodowiskowym problemem, który czsto pojawia si w rónych rozwaaniach, jest odpowiednia gospodarka nawozami. Powinna ona bilansowa potrzeby pokarmowe rolin, co oznacza, e proces nawoenia powinien by dostosowany do potrzeb poszczególnych gatunków. W innych przypadkach moe doj do nieefektywnego wykorzystania ziemi spowodowanego zbyt ma iloci jednego ze skadników i/lub marnotrawienia nawozów. W tym zakresie najczciej zwraca si uwag na nadmierne wykorzystanie nawozów, gównie w krajach wysokorozwinitych (Bodirsky et al., 2014). W szczególnoci obawy budzi gospodarka azotem, który w wielu przypadkach jest roz17.

(19) rzutnie uywany, tzn. jego stosowanie czsto przekracza moliwoci absorpcji rolin. Nadmiar, w wyniku retencji wodnej przedostaje si do jezior i mórz powodujc: ich eutrofizacj, przyspieszony rozwój glonów, obnienie poziomu tlenu rozpuszczonego, toksyczne dziaania dla organizmów wodnych, negatywny wpyw na skuteczno dezynfekcji chlorem, ograniczenie moliwoci wtórnego wykorzystania wody oraz potencjalne zagroenia zdrowotne. Zwizki azotowe zawarte w wodzie do picia równie mog stanowi zagroenie dla zdrowia ludzi, a szczególnie niemowlt (Gromiec, 2014). Skutkiem nadmiernego wykorzystania zwizków azotowych jest naruszenie globalnych cykli obiegu azotu w przyrodzie. W opinii wielu badaczy taka sytuacja ju ma miejsce, a nawet ostrzegaj oni, e doszo do przekroczenia granic planetarnych (Rockström et al., 2009). Oznacza to, e w perspektywie kilkunastu lat mog wystpi trwae niedobory tego pierwiastka. W przypadku fosforu globalna sytuacja nie jest a tak trudna, ale zauwaa si istnienie podobnych tendencji. Warto zwróci uwag, e w skali wiata rolnictwo jest gównym ródem zanieczyszczenia ekosystemów przez zwizki azotowe. W przypadku fosforu jest podobnie, ale udzia ten jest znacznie mniejszy. W Polsce problem nadmiernego nawoenia azotem ma charakter punktowy, jednake skutkuje zanieczyszczeniem rzek oraz Batyku, co powoduje negatywn opini o polskim rolnictwie w wiecie. W przypadku fosforu i potasu nawoenie jest zazwyczaj zbyt niskie, czego efektem jest rabunkowe wykorzystywanie zasobów znajdujcych si w glebie. Co wicej, od czasu wejcia Polski do Unii Europejskiej obserwuje si spadek wykorzystania nawozów opartych na fosforze i potasie. Dugookresow konsekwencj moe by zaamanie si produkcyjnoci polskiego rolnictwa. Zmiany zachodzce w rodowisku pozornie wydaj si niewielkie. Jednake ich skala jest dua. Przyjmuje si, e globalna konsumpcja jest równa 1,5-rocznej zdolnoci odtworzeniowej Ziemi (WWF, 2014). Oznacza to, e wspóczesne pokolenia yj kosztem przyszych. Taki proces musi doprowadzi do wystpienia granic planetarnych. Rolnictwo funkcjonujce w oparciu o procesy biologiczne moe by jednym z sektorów, które najboleniej odczuj wystpienie tych barier.. 1.3. Zrównowaony rozwój jako sposób ochrony przed negatywnymi trendami w rolnictwie W oparciu o powysze rozwaania nasuwa si wniosek o koniecznoci jednoczesnego zwikszenia produkcji ywnoci oraz wzrostu dbaoci o rodowisko naturalne. Jednym ze sposobów jest wdroenie w rolnictwie koncepcji zrównowaonego rozwoju. Poprzez zrównowaony rozwój naley rozumie „rozwój zgodny z potrzebami obecnych pokole, nie umniejszajcy moliwoci przyszych pokole do zaspokajania swoich potrzeb” (WCED, 1987). Zazwyczaj interpretuje si to jako konieczno poszukiwania takich rozwiza, które umoliwiayby, w dugim okresie, eliminacj zagroe, mogcych stanowi barier ewolucji cywilizacji ludzkiej oraz dalszy rozwój. 18.

(20) W praktyce oznacza to konieczno zaspokojenia potrzeb spoecznych przy jednoczesnym ograniczeniu zuycia zasobów w taki sposób, aby przysze pokolenia mogy korzysta z podobnego rodowiska do tego, które jest dostpne obecnie (Prandecki, 2008a). W konsekwencji rozwój zrównowaony jest teori wyboru skali ograniczenia konsumpcji, czyli odpowiedzi na pytanie, z czego mona zrezygnowa, a z czego nie (Dobrzaska, Dobrzaski i Kieczewski, 2008). Koncepcja ta opiera si na szeroko pojtym rozwoju, nieograniczajcym si jedynie do wzrostu gospodarczego, ale podkrelajcym znaczenie jakoci ycia. Jest to odejcie od neoklasycznego podejcia do ekonomii na rzecz wczeniejszych rozwiza. Najdobitniej uj to J.S. Mill (1966), stwierdzajc, e czowiek nie tylko powinien by zainteresowany ruchem (wzrostem), ale równie zastanowi si dokd on prowadzi. Podstawowym kryterium zrównowaenia jest zasada trwa oci, która w teorii wystpuje w czterech postaciach (Borys, 2005): x sabej – oznacza zachowanie jedynie wielkoci cakowitego kapitau, bez wzgldu na jego struktur (kapita przyrodniczy, wytworzony przez czowieka oraz spoeczny); x wraliwej – wymaga, aby poza zachowaniem cakowitej wielkoci kapitau nienaruszona pozostaa pewna cz w ramach relacji midzy skadowymi kapitau; x silnej – wymaga, aby poszczególne rodzaje kapitau zostay zachowane kady z osobna, poniewa uznaje si, e kapita przyrodniczy i wytworzony przez czowieka nie s wzgldem siebie substytucyjne; x restrykcyjnej – oznacza cakowity zakaz uszczuplania jakiegokolwiek z zasobów nieodnawialnych i uycie odnawialnych jedynie do granicy moliwoci jego odtworzenia. O penym zrównowaeniu rozwoju mona mówi jedynie w przypadku zastosowania restrykcyjnej formy tej zasady. W praktyce oznacza to, e (Daly, 1990): x wykorzystanie odnawialnych zasobów nie powinno przekracza zdolnoci ich regeneracji, x wykorzystanie nieodnawialnych zasobów nie powinno przewysza tempa powikszania kapitau przez ich odnawialne substytuty, x emisja odpadów nie powinna przewysza naturalnej pojemnoci rodowiska w zakresie absorpcji szkodliwych substancji. Takie podejcie wymagaoby jednak cakowicie odmiennego postrzegania ekonomii, czyli odejcia od neoklasycznych jej podstaw na rzecz ekonomii ekologicznej. Obecnie wydaje si to utopi (zwaszcza w skali globalnej), co powoduje, e bardziej prawdopodobne jest zastosowanie wraliwej lub silnej zasady trwaoci w oparciu o idee racjonalnoci planetarnej (Prandecki, 2014b), czyli takiego traktowania dalszego rozwoju, aby zabezpieczy ludzko przed wystpieniem globalnych kryzysów rodowiskowych. Jednym z waniejszych sporód nich moe by kryzys dostpu do ywnoci. Dziaania powinny by analizowane w oparciu o trzy podstawowe ady, tj.: gospodarczy, spoeczny i rodowiskowy (rys. 1.2). Tylko decyzje uwzgldniajce wszystkie wymienione ady trzech zbiorów mona uzna za zrównowaone. Czsto 19.

(21) wymaga to jednak uwzgldnienia zmian w co najmniej dwóch dodatkowych sferach, tj. adzie przestrzennym i instytucjonalnym (Prandecki, 2008b). W literaturze zwraca si równie uwag na konieczno wczenia do tej koncepcji dodatkowego adu kulturowego (Thorsby, 2010). Wydaje si jednak, e takie wyodrbnianie kolejnych obszarów powoduje zaciemnienie myli przewodniej tej koncepcji. Istot zrównowaenia jest jednoczesne rozwaanie kadego problemu w powyszym ukadzie. To powoduje, e podejmowane rozwizania bd korzystne zarówno dla rodowiska, jak i czowieka. Pominicie jednego z tych aspektów powoduje brak zrównowaenia. W praktyce czsto zauwaa si, e wbrew teorii, rozwizania przyjazne dla rodowiska, ale pomijajce gospodarcze aspekty s uznawane za zrównowaone. Trudno jednak spodziewa si, aby takie inicjatywy miay by realizowane przez przedsibiorców, naraajc ich na straty. Zrównowaone podejcie ma szczególne znaczenie w przypadku podejmowania decyzji gospodarczych, które zazwyczaj (w ramach ekonomii gównego nurtu) nie uwzgldniaj kwestii rodowiskowych i spoecznych. W efekcie zastosowanie koncepcji zrównowaonego rozwoju powoduje odejcie od neoklasycznego optimum ekonomicznego na rzecz optimum spo ecznego, które uwzgldnia ca triad adów. Znaczenie gospodarki w koncepcji zrównowaonego rozwoju wynika równie z jej centralnego umiejscowienia (rys. 1.3). Decyzje rodowiskowe (np. wydzielenie obszaru ochrony rezerwatowej na terenach niewykorzystywanych przez czowieka – m.in. w strefach arktycznych) nie musz wpywa na pozostae dwa ady. Z kolei wszystkie decyzje gospodarcze powoduj skutki spoeczne i rodowiskowe. Skala oddziaywania moe by róna, czasami wrcz niezauwaalna, ale zawsze istnieje. Z tego powodu uznaje si, e kluczem do realizacji koncepcji zrównowaonego rozwoju s decyzje gospodarcze. Takie uoenie wynika równie ze skali oddziaywania. Zgodnie z koncepcj zrównowaonego rozwoju, rolnik lub przedsibiorca wybierajc okrelone rozwizanie musi analizowa je na trzech poziomach: mikroekonomicznym (w kontekcie efektywnoci ekonomicznej), makroekonomicznym (uwzgldniajc spoeczne konsekwencje swoich przedsiwzi, np. wpyw na dobra wspólne) oraz planetarnym (w celu zabezpieczenia trwaoci rozwoju w kontekcie wyczerpywania zasobów oraz zaburzenia cykli obiegu pierwiastków w przyrodzie). Dlatego te zrównowaone podejcie do gospodarki jest znacznie trudniejsze.. 20.

(22) Rysunek 1.2. Zrównowaony rozwój – trzy ady. ródo: Adams (2006, s. 2)5.. Rysunek 1.3. Miejsce gospodarki w koncepcji zrównowaonego rozwoju. ródo: Lietaer, Arnspenger, Goerner i Brunnhuber, 2012, s. 31. 5 Podzia na trzy filary (gospodarczy, spoeczny i rodowiskowy) zosta oficjalnie po raz pierwszy zapisany w dokumentach kocowych wiatowego Szczytu z 2005 r., jako rezolucja ONZ nr 60/1 z 24.10.2005 r. ródo graficznej prezentacji w formie diagramu Venna nie jest do koca jasne. Zazwyczaj uznaje si, e po raz pierwszy tej formy uya Komisja Lenictwa Rz du Wielkiej Brytanii (obecnie na stronie internetowej http://www.forestry.gov.uk/forestry/edik-59fmzf). W formie publikacji papierowej pierwszestwo przyznaje si raportowi IUCN, który zosta przytoczony w niniejszym opracowaniu.. 21.

(23) Rolnictwo jest jednym z obszarów, gdzie zrównowaony rozwój ma szczególne znaczenie, dlatego te w tej koncepcji powinno by ono traktowane priorytetowo. W praktyce nie ma to jednak miejsca, co wynika z nacisku na osiganie optimum ekonomicznego oraz z niewielkiego znaczenia tego sektora w PKB krajów wysokorozwinitych, a take z mniejszej uciliwoci szkód w nim powstajcych (np. w porównaniu do przemysu). Nie oznacza to jednak, e wdraanie koncepcji zrównowaonego rozwoju na obszarach wiejskich moe by pominite. W dokumentach strategicznych Unii Europejskiej idea rozwoju zrównowaonego jest zawarta. Wyrazem tego s m.in. odpowiednie zapisy w obecnie realizowanej strategii Europa 2020 (EC, 2010) oraz w dokumentach dotyczcych Wspólnej Polityki Rolnej. Idea zrównowaonego rolnictwa jest rónorodnie interpretowana. Zazwyczaj, w jej ramach, gospodarstwa rolne s postrzegane przez pryzmat produkcji towarowej i oddziaywania na rodowisko. A. Wo i J.St. Zegar (2002) traktuj zrównowaony rozwój jako koncepcj kojarzc cele produkcyjne z wymaganiami rodowiska oraz korzyciami dla spoeczestwa. Podobnie ujmuje to A. Faber (2001), uznajc, e dziaania w triadzie gospodarka–spoeczestwo–rodowisko powinny w maksymalnym stopniu zapewnia regeneracj zasobów koniecznych do dziaa produkcyjnych, gwarantujcych godziwy standard ycia ludzi bez degradacji rodowiska. Tego rodzaju podejcia odwouj si do restrykcyjnej zasady trwa oci nakazujcej gospodarowanie w sposób, który nie bdzie powodowa szkód w rodowisku. Oznacza to przyjcie zaoenia o rozdzielnoci kapitau naturalnego i wytworzonego przez czowieka oraz braku moliwoci ich substytucji. Jak wczeniej zauwaono, jedynie takie rozumowanie jest w stanie doprowadzi do penego zrównowaenia. Warto jednak podkreli, e zrównowaony rozwój nie ogranicza si jedynie do stosowania odpowiednich praktyk rolniczych, ale jest bardziej zoonym zjawiskiem obejmujcym funkcjonowanie caych obszarów wiejskich (OECD, 2001b). Wynika to ze spoecznych aspektów tej koncepcji, które wi si z zachowaniem i rozwojem odpowiednich wartoci spoeczno-kulturowych (np. utrzymaniem wizi i solidarnoci spoecznej, popraw zdolnoci do samorealizacji) majcych ródo w tradycji ycia na wsi (Leniewska, 2010; Wo i Zegar, 2002). W ten sposób podejcie sektorowe zostao zastpione przestrzennym, jako bardziej zasadnym do oceny potencjau rozwojowego osób mieszkajcych na wsi. Jednake, nawizujc do centralnej roli gospodarki w koncepcji zrównowaonego rozwoju oraz wiodcej roli rolnictwa jako sposobu aktywnoci gospodarczej i róda utrzymania mieszkaców wsi, naley podkreli, e zrównowaenie w ramach rolnictwa jest podstaw wdroenia tej koncepcji na obszarach wiejskich. Z tego powodu oraz ze wzgldu na fundamentalne znaczenie ywnoci dla przeycia czowieka rolnictwo, obok energii i konsumpcji, jest priorytetowym obszarem zainteresowania w ramach koncepcji zrównowaonego rozwoju. W efekcie dziaania podejmowane w tym sektorze powinny by przyjaznymi dla rodowiska oraz zapewnia stabilny rozwój spoeczestwa (materialny i kulturowy). Pomimo ambitnych wizji i projektów przyszego wiata (Carley i Spapens, 2000; KE, 2011; Randers, 2012) wydaje si, e dotychczasowe zmiany na rzecz zrów22.

(24) nowaonego rozwoju nastpuj zbyt wolno, co powoduje, e w dajcej si przewidzie przyszoci plany penego zrównowaenia rozwoju nawet w najbardziej rozwinitych krajach s zbyt ambitne. Dlatego te konieczne jest mniej restrykcyjne podejcie do problemu zrównowaenia i skupienie inicjatyw na trwaoci rozwoju, m.in. w oparciu o zasad racjonalnoci planetarnej (Prandecki, 2014b). W rolnictwie najbardziej jaskrawym przejawem takiego podejcia jest konieczno zachowania potencjau produkcyjnego gleby (Krasowicz, 2005). Zazwyczaj ogranicza si to do stosowania odpowiednich praktyk rolniczych, co najmniej niedopuszczajcych do degradacji substancji organicznej (Harasim, 2006). Nie istnieje jeden obowizujcy katalog takich praktyk, poniewa w zalenoci od warunków gospodarowania (m.in. klasy gleby, nawodnienia, warunków temperaturowych, nachylenia pól, wystpowanie okrelonych gatunków rolin i zwierzt na danym terenie) róne praktyki mog by uznane za optymalne. Co wicej, nawet kryteria zrównowaenia mog ulec zmianie. Dotyczy to nie tylko rónic w skali globu, ale nawet kraju. Dla przykadu, poziom zrównowaenia rolnictwa na stokach górskich bdzie oceniany inaczej ni w Wielkopolsce czy na Mazowszu. Pewne uogólnienia na poziomie kraju mog by przyjte, ale maj one na celu okrelenie ogólnego wzorca dla rolnictwa, odpowiedniego do skali badania – innego na poziomie kraju, województwa czy te gospodarstwa rolnego. Naley przy tym podkreli, e zrównowaenie rolnictwa nie oznacza koniecznoci rezygnacji z praktyk niespeniajcych standardów, a jedynie takie funkcjonowanie, np. w ramach gospodarstwa, które w dugim okresie pozwoli zbilansowa straty i korzyci. Przykadem takiego postpowania moe by m.in. podozmian, który w jednym roku pozwala na nadmierne wykorzystanie gleby, za cen wprowadzenia upraw odbudowujcych straty w kolejnym. W tym przypadku celem zrównowaenia jest zachowanie moliwie zamknitego obiegu skadników pokarmowych w ukadzie nawozy–gleba–roliny (Kopiski, 2006). Istot zrównowaenia jest umiejscowienie produkcji rolniczej w naturalnym agroekosystemie, w którym dokonuje si przeksztacenie odnawialnych zasobów w produkty rolnicze (Zegar, 2012). Oznacza to konieczno zintegrowanego podejcia, w tym uwzgldniajcego wspóistnienie produkcji rolinnej i zwierzcej w ramach jednej jednostki. J. Pretty (2008) wskazuje, e dziaania podejmowane w ramach zrównowaonego rolnictwa powinny: x nie wywoywa szkodliwych skutków rodowiskowych, x by dostpne i efektywne dla rolników, x prowadzi do zwikszenia produktywnoci rolnictwa i mie dodatnie skutki uboczne w zakresie dóbr i usug rodowiskowych. Teoretycznie jest to suszne, ale tak ujte i dosownie interpretowane cele s moliwe do realizacji jedynie w oparciu o powszechne zastosowanie ekonomii ekologicznej w gospodarce. Ze wzgldu na jej brak konieczne jest okrelenie wartoci progowych dla kadego z podstawowych adów zrównowaenia. Denie do maksymalizacji efektu w kadym z nich bdzie prowadzi do konkurencyjnoci pomidzy nimi, 23.

(25) czego skutkiem moe by trwaa nierównowaga rozwoju (Zegar, 2005). Obecnie ma ona charakter progospodarczy, ale równie moe prowadzi do nadmiernej ekologizacji rozwoju kosztem potrzeb spoecznych. Bardziej adekwatne jest wic traktowanie rolnictwa jako zrównowaonego w oparciu o wraliw lub siln zasad trwaoci. Oznacza ona, e ustalane s pewne kryteria zrównowaenia, które traktuje si w danym momencie jako wzorzec postpowania, stanowicy optymalne poczenie celów gospodarczych ze rodowiskowymi i spoecznymi. Analiza konsekwencji oddziaywania takiego wzorca na otoczenie powinna by podejmowana na wszystkich trzech poziomach, tj. mikro-, makro- oraz planetarnym. Za podstaw takiej analizy naley uzna istniejcy system gospodarczy (tj. poczenie ekonomii neoklasycznej z instytucjonaln), a nie rozwizania z zakresu ekonomii zrównowaonego rozwoju (ekonomi ekologiczn, ekonomi umiaru itp.). Dodatkowo w analizach naley wzi pod uwag zmienno wiedzy i technologii w czasie. Zrównowaenie jest procesem, co powoduje, e wraz z postpem wzorzec bdzie ulega zmianie. Gospodarstwa uznawane obecnie za zrównowaone z duym prawdopodobiestwem nie bd tak postrzegane w perspektywie kilku lat, poniewa katalog czynników niezbdnych do uwzgldnienia bdzie rós. W duszej perspektywie moe to doprowadzi do przyjcia ekonomii ekologicznej jako podstawy analizy ekonomicznej procesów zrównowaenia. Istniejcy obecnie stan przejciowy utrudnia ekonomiczn ocen zachodzcych procesów, ale jest konieczny ze wzgldu na niemono szybkiego wprowadzenia restrykcyjnej zasady trwaoci.. 24.

(26) Rozdzia 2. Produktywno – uj cie teoretyczne 2.1. Konwencjonalne podejcie do produktywnoci w rolnictwie Skuteczne wdroenie zrównowaonego rozwoju w rolnictwie zaley od uwzgldnienia spoecznych i rodowiskowych aspektów tej koncepcji w sferze gospodarki. Oznacza to konieczno takiego podejcia do analizy ekonomicznej, która umoliwi realizacj wszystkich trzech rodzajów celów. Jednym z podstawowych elementów oceny dziaalnoci gospodarczej jest produktywno. Z tego powodu warto przyjrze si jej bliej w kontekcie zrównowaonego rozwoju. Pomiar produktywnoci umoliwia ocen wpywu poszczególnych czynników produkcji na efektywno funkcjonowania gospodarstw rolnych. Dziki produktywnoci mona zadecydowa o zmianach w stosowaniu odpowiednich praktyk rolniczych, majcych na celu zmniejszenie kosztów lub zwikszenie produkcji, przy czym wzrost produkcji powinien przewysza wzrost nakadów. Ocena produktywnoci jest wic podstawowym elementem procesu podejmowania decyzji gospodarczych. Produktywno najprociej jest zdefiniowa jako iloraz pojedynczego efektu i pojedynczego nakadu (Farrell, 1957). Takie ujcie jest bardzo ogólne i powoduje wiele kontrowersji. W konsekwencji, w polskiej literaturze powiconej ekonomice rolnictwa spotyka si rozrónienie pomidzy produkcyjnoci a produktywnoci . Pierwsze z tych poj odnosi si do porównania efektu (produkcji) do nakadów ujtych w wartociach naturalnych. Takie ujcie umoliwia okrelenie wydajnoci technicznej danego czynnika produkcji. Produktywno oznacza t sam relacj, ale przeliczon na wartoci pienine (Manteuffel, 1984). W praktyce powyszy podzia jest coraz rzadziej stosowany, poniewa w wikszoci przypadków produktywno jest traktowana zarówno jako wielko, jak i warto produkcji przypadajcej na jednostk nakadu (Kulikowski, 2012). Wtpliwoci budzi równie relacja pomidzy produktywnoci a efektywnoci (Jarzbowski, 2013b). To drugie pojcie jest opisywane na kilka sposobów (Bielski, 2002), co powoduje problemy z precyzyjnym okreleniem tych dwóch poj. Zazwyczaj dominuje przewiadczenie, e efektywno jest pojciem znacznie szerszym od produktywnoci, poniewa to drugie jest elementem pierwszego. Wskazuje si, e do efektywnoci zalicza si m.in. pojcie dochodowoci (Harasim, 2006). Odmiennie t zaleno postrzega W. Rembisz (2011), który twierdzi, e zmiany efektywnoci s zalene od produktywnoci kapitau, wydajnoci pracy i zmian technologicznych, skutkujcych now struktur nakadów. To podejcie pokazuje, e efektywno wywodzi si bezporednio z produktywnoci, a wic nie moe bez niej funkcjonowa (Jarzbowski, 2013a). Produktywno moe by okrelona w wartociach przecitnych, czyli wyraa stosunek produkcji wytworzonej do przecitnej wartoci nakadów w danym okresie. 25.

(27) oraz w wartociach kracowych, pokazujcych stosunek przyrostu wartoci produkcji do przyrostu w tym samym czasie wartoci nakadów. Podstawowym narzdziem oceny produktywnoci jest analiza gównych czynników produkcji, czyli kapitau, pracy i ziemi6. Uzyskujemy j poprzez iloraz wartoci produkcji i ilo odpowiednich zasobów (Harasim, 2006), tj.: x produktywno zasobów pracy = produkcja/zasoby pracy, x produktywno zasobów ziemi = produkcja/zasoby ziemi, x produktywno zasobów kapitau = produkcja/zasoby kapitau. W podobny sposób mona analizowa warto produkcji w porównaniu do nakadów czynników produkcji. W ten sposób uzyskujemy (Harasim, 2006): x produktywno nakadów pracy = produkcja/nakady pracy, x produktywno nakadów kapitaowych = produkcja/nakady kapitaowe, x produktywno nakadów ziemi = produkcja/nakady ziemi. Ostatni z wymienionych czynników moe budzi pewne wtpliwoci, poniewa w klasycznym rozumieniu nie istniej nakady ziemi, ale mona wykorzysta hipotetyczny koszt uycia ziemi, np. na podstawie redniego czynszu dzierawnego. W rolnictwie przewaajc rol odgrywa produktywno ziemi. Umoliwia ona okrelenie rozmiarów produkcji rolnej z danej powierzchni uytków rolnych. Wyjtkiem od tej reguy jest szacowanie produkcji owoców, które najczciej odbywa si w oparciu o liczb drzew lub krzewów, w ten sposób okrelajc przecitne zbiory np. z jednego drzewa (Kulikowski, 2003). Produktywno ziemi moe mie jednak zastosowanie w analizie efektywnoci upraw w midzyrzdziach. W przypadku chowu zwierzt ziarnoernych ocena produktywnoci ziemi równie nie ma zastosowania, poniewa posiadana ziemia nie ma wpywu na warunki utrzymania zwierzt oraz skal tej produkcji. W praktyce takie grunty rolne uytkuj take gospodarstwa tego typu. Najczciej stosowan miar powierzchni w badaniu produktywnoci ziemi jest hektar uytków rolnych. Istotne znaczenie w interpretacji danych z zakresu produktywnoci ziemi ma sposób klasyfikacji gruntów. W badaniach opartych na ekonomii gównego nurtu po stronie nakadów przyjmuje si powierzchni uytków rolnych. To powoduje, e pozostae elementy, takie jak ogrody przydomowe i lasy, nie s brane pod uwag. W przypadku uwzgldniania rodowiskowych aspektów w dziaalnoci rolnej i innej opartej o majtek gospodarstwa, produkcja gospodarstwa powinna by analizowana w kontekcie caoci posiadanych gruntów. Kolejnym wskanikiem jest produktywno pracy. Poza rolnictwem jest ona najczciej wykorzystywanym czynnikiem czstkowym (Hall i Taylor, 1997). Produktywno pracy jest rozumiana jako wielko lub warto produkcji przypadajca na jednego zatrudnionego. W rónych krajach i badaniach stosuje si odmienne metody szacowania zatrudnionych w rolnictwie, co czsto skutkuje brakiem porównywalnoci wyników. W tym zakresie warto zwraca uwag na zmienno metodologii w czasie. Za przykad mog posuy zmiany w zakresie okrelania „zatrudnionego” w pozornie 6. Szerzej na temat czynników produkcji por. Baer-Nawrocka (2013).. 26.

(28) podobnych badaniach, takich jak „Uytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów, pogowie zwierzt gospodarskich oraz charakterystyka gospodarstwa rolnego w czerwcu 2005 r.” oraz „Badanie struktury gospodarstw rolnych w czerwcu 2007 r.” (Toczyski, 2008). Niewielkie rónice w metodzie badania powoduj znaczco odmienne wyniki przy okrelaniu rónych wskaników. Z kolei stosunek wartoci produkcji rolnej do wielkoci nakadów kapitaowych jest okrelany jako produktywno kapita u lub produktywno nakadów kapitaowych. W tym przypadku równie pojawiaj si róne metody liczenia nakadów, co powoduje konieczno oceny nakadów przy porównywaniu wyników rónych bada. Warto informacyjna wskaników czstkowych jest ograniczona, poniewa nie uwzgldnia wpywu innych czynników produkcji. To powoduje moliwo nadinterpretacji. Natomiast zalet jest atwo ich stosowania oraz due moliwoci porównawcze. Dodatkowo tak liczona produktywno ziemi ma istotne znaczenie z punktu widzenia wzrostu popytu na ywno. Jednake w wielu przypadkach konieczne jest szersze spojrzenie na procesy produkcji (w tym rolnej), co powoduje konieczno cakowitej analizy nakadów i efektów. W tym celu wykorzystuje si trzy podstawowe rozwizania, takie jak: metody analizy wzrostu, metody nieparametryczne oraz podejcie ekonometryczne (Dharmasiri, 2011). Jest to szczególnie istotne w przypadku badania zmiennoci zjawisk w czasie. Najczciej stosowanym, zoonym wskanikiem produktywnoci jest cakowita produktywno czynników, czyli Total Factor Productivity – TFP. Do jej obliczenia bierze si pod uwag sum efektów i nakadów uywanych w procesie produkcji. Uzyskane w ten sposób wyniki s uznawane za najczciej stosowany wskanik produktywnoci w rolnictwie. Wynika to z jego kompleksowoci, obejmujcej cay badany sektor, tj. czn analiz nakadów. W zalenoci od potrzeb stosuje si róne metody analizy TFP. W przypadku porówna statycznych za kryterium podziau mog suy np. stosowane praktyki rolnicze lub obszary gospodarowania. W ramach analiz nieparametrycznych stosuje si gównie metod analizy brzegowej (Data Envelopment Analysis – DEA) sucej do okrelania sprawnoci technicznej. Za jej pomoc bezporednio porównuje si efekty i nakady wskazujc na najlepsze wyniki. Warunkiem jej zastosowania jest homogeniczno technologiczna obiektów bdcych przedmiotem badania (Domagaa, 2007). W ramach tej metody wykorzystuje si przede wszystkim indeks produktywnoci Malmquista. Ponadto w metodach nieparametrycznych czsto ma zastosowanie indeks Tornqvista-Theila. Oba zostay oparte na zaoeniu, e wzrost efektów nastpuje w wyniku wzrostu nakadów. Podstawow rónic pomidzy nimi jest kwestia zmian technologicznych, które nie zostay uwzgldnione w indeksie Tornqvista-Theila (Melfou et al., 2007). Przegld literatury prowadzi do wniosku, e nieparametryczne metody s czsto stosowane do oceny produktywnoci w rolnictwie. Podejcie ekonometryczne ma na celu wyjanienie sytuacji, w których wzrost efektu nie moe by przypisany do wzrostu nakadów (nieproporcjonalna zmiana lub wzrostowi efektów nie towarzyszy wzrost nakadów). Zazwyczaj w takich sytuacjach 27.

(29) uzyskiwane efekty znaczco przewyszaj poniesione nakady. Zjawiska te mona tumaczy zmianami technologicznymi, wpywem efektu skali, zwikszeniem efektywnoci produkcji oraz brakiem uwzgldnienia w analizie nakadów majcych quasi stay charakter (Melfou et al., 2007). Jednym z narzdzi stosowanych do ekonometrycznej oceny produktywnoci jest funkcja Cobba-Douglasa (Dharmasiri, 2009). Oprócz wyej wymienionych istnieje szereg innych sposobów pomiaru produktywnoci. Za pierwszy zastosowany w rolnictwie uznaje si ranking wspóczynników (Ranking coefficient) wprowadzony przez M.G. Kendalla w 1939 r. Ponadto stosowane byy m.in: Index of productivity coefficient of agriculture, Productivity evaluation index, Weighted rank index oraz Agricultural productivity coefficient index.. 2.2. Efekty zewn trzne produkcji rolnej Analizy produktywnoci su gównie jako wskazówka dla osignicia optimum ekonomicznego, zgodnego z kryteriami ekonomii neoklasycznej. Jedynie w niewielkim stopniu s one przydatne w ocenie funkcjonowania rolnictwa zrównowaonego lub przyjaznego rodowisku. Wynika to z konstrukcji mierników produktywnoci, które opieraj si na czynnikach rynkowych. To powoduje, e wikszo nakadów i efektów powizanych ze rodowiskiem naturalnym nie jest uwzgldniana w badaniach. Warto jednak podkreli, e istniej próby uzupenienia indeksu Malmquista o te zagadnienia (Färe, Grosskopf i Pasurka, 2004). W kontekcie zrównowaonego rozwoju przedmiotem bada powinny by równie czynniki spoeczne, lecz ich wycena sprawia jeszcze wicej trudnoci. Zwolennicy neoklasycznego podejcia, w tym ekonomii rodowiska7, s przewiadczeni, e w dugim okresie wystpienie niekorzyci rodowiskowych doprowadzi do spadku wartoci produktywnoci. W wikszoci przypadków takie zaoenie jest prawdziwe. Jego stosowanie wie si jednak z istotnym ryzykiem. Po pierwsze, w wyniku przesunicia w czasie, jednoznaczne okrelenie, który czynnik wywoa negatywne skutki, moe by trudne. Ponadto ich wycena równie moe nastrcza trudnoci. Po drugie, opóniona reakcja na degradacj rodowiska moe spowodowa nieodwracalne konsekwencje. Ich skala jest trudna do przewidzenia, ale biorc pod uwag narastanie procesów globalizacji, mona przyj, e nastpstwa dotkn znacznych obszarów. Po trzecie, procesy przywracania rodowiska do stanu pierwotnego s zazwyczaj kosztowne8. Biorc pod uwag istnienie zasady zanieczyszczaj cy p aci, stosowanie neoklasycznego podejcia do rodowiskowych aspektów produktywnoci moe wic prowadzi do bdnych analiz ekonomicznych. 7. Ekonomia rodowiska i ekonomia ekologiczna to dwa oddzielne nurty w ramach ekonomii. Pierwszy z nich to uzupenienie ekonomii neoklasycznej o problemy rodowiska, natomiast drugi powsta w oparciu o krytyk ekonomii gównego nurtu, w szczególnoci neoklasycznych zaoe paradygmatu homo oeconomicus i doskonaoci rynku. 8 Naley podkreli, e nie wszystkie szkody wyrzdzone w rodowisku naturalnym mona odwróci. Za przykad moe posuy degradacja rónorodnoci biologicznej. Wytpienie okrelonego gatunku powoduje utrat genów i niemono jego odtworzenia. Moe to pocign za sob naruszenie równowagi caego ekosystemu.. 28.

(30) Nieuzasadnione jest neoklasyczne zaoenie, e w przypadku wystpienia szkód w rodowisku efekty bd rosy wolniej ni nakady (Melfou et al., 2007). Liczne przykady pokazuj, e degradacja przyrody moe nastpi bez wywoywania krótkookresowych konsekwencji dla procesów produkcji. W wielu przypadkach efekty mog by zauwaalne z duym opónieniem lub w pozornie niezauwaalnej skali. Dopiero ich kumulacja lub przesunicie w czasie moe skutkowa wzrostem nakadów. Z tego powodu istnieje konieczno nowego podejcia do produktywnoci, bardziej skupiajcego uwag na kwestiach rodowiskowych. Dodatkowym czynnikiem utrudniajcym analiz rodowiskowych aspektów produktywnoci w oparciu o neoklasyczn ekonomi jest kwestia efektów zewn trznych. S to niezamierzone skutki prowadzenia dziaalnoci przez podmioty gospodarujce. Efekt zewntrzny powstaje w sytuacji, gdy proces produkcji lub konsumpcji dobra albo usugi, prowadzony przez jeden podmiot, wpywa bezporednio na decyzje podejmowane przez inne podmioty (produkcyjne lub konsumpcyjne). Proces ten przebiega poza mechanizmem rynkowym. Oznacza to, e „funkcja uytecznoci, bd funkcja produkcji jednych podmiotów, zawiera zmienne, których wartoci nie zale od nich, lecz od innych podmiotów” (Zegar, 2010, s. 252). Efekty zewntrzne mog mie charakter korzyci (by podane) lub niekorzyci (by niechciane). W tym drugim przypadku powoduj one okrelone szkody innym podmiotom (producentom lub konsumentom), niezwizanym z ich wytworzeniem. Istotne jest, e wywoanie negatywnego efektu moe by przesunite w czasie, tj. dotyczy kolejnych pokole. Jest to widoczne w przypadku nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych (odnawialnych i nieodnawialnych), w tym ekosystemów. Takie opónienie powoduje trudnoci z wycen zjawiska w ramach produktywnoci. W ekonomii pozytywne efekty zewntrzne okrela si mianem dóbr publicznych. Ich konsumpcja jest niepodzielna i dostpna dla wielu konsumentów (Cornes i Sandler, 1996). Z punktu widzenia powszechnie stosowanej, neoklasycznej ekonomii istotn cech efektów zewntrznych jest trudno ich wyceny. Niemono uwzgldnienia wikszoci aspektów rodowiska naturalnego w rynkowych cenach dóbr spowodowaa, e rodowisko naturalne zostao zredukowane do wartoci zasobów, a relacje midzyludzkie do usug. Dlatego te wikszo zagadnie rodowiskowych jest niezauwaana w analizach ekonomicznych, nawet jeli stanowi istotny element kapitau naturalnego. Zgodnie z koncepcj zrównowaonego rozwoju, w ramach rolnictwa, gospodarka powinna by prowadzona tak, aby nie dochodzio do umniejszenia wartoci rodowiskowych danego ekosystemu. W przypadku rolnictwa industrialnego zazwyczaj nie jest to moliwe. Ponadto liczba interakcji zachodzcych w rodowisku jest tak dua, e spenienie powyszego postulatu przy obecnym stanie wiedzy wydaje si by niemoliwym. Ze wzgldu na trudnoci w wycenie wielu zjawisk zachodzcych w rodowisku wskazane jest ograniczenie analizy do grupy wybranych, najbardziej wpywowych procesów. W poprzednim rozdziale scharakteryzowano takie procesy, do których nale: 29.

(31) x dostp do wody, x dostp do powierzchni ziemi o odpowiedniej jakoci (erozja i zachowanie substancji organicznej w glebie), x utrzymanie biorónorodnoci, x zachowanie naturalnych cykli obiegu pierwiastków w przyrodzie (zwizki azotu i fosforu, gazy cieplarniane). Ocena wyej wymienionych czynników powinna mie charakter ilociowy i jakociowy. Oznacza to konieczno analizy nie tylko fizycznego przepywu zasobów, ale równie procesów przyrodniczych im towarzyszcych. Zazwyczaj s one okrelane jako usugi rodowiska (ecosystem services)9. Z antropogenicznego punktu widzenia usugi rodowiska to poytki dla czowieka wynikajce z funkcjonowania ekosystemu (TEEB, 2010). W raporcie Millenium Ecosystem Assessment – MEA (2005), uznawanym za podstawowy dokument dotyczcy usug rodowiska, s one okrelane jako korzyci dla czowieka uzyskiwane bezporednio lub porednio z ekosystemów. Z ekonomiczno-rodowiskowego punktu widzenia za ekosystem naley przyj „dowolny i czciowo zamknity fragment rzeczywistoci spoeczno-gospodarczo-przyrodniczej, w którym grupa organizmów rónych gatunków biologicznych realizuje przyrodnicze procesy przy wykorzystaniu zasobów i walorów materii, energii i informacji” (Michaowski, 2014, s. 132). Takie ujcie wskazuje nie tylko na jego przyrodnicze aspekty, ale równie na funkcjonowanie w nim czowieka i jego oddziaywanie na otoczenie. Najczciej stosowan klasyfikacj usug rodowiska jest podzia na (MEA, 2005): 1. Podstawowe (wspierajce, supporting services), niezbdne do dostarczania przez przyrod pozostaych kategorii usug, które warunkuj ycie na Ziemi, np. zdolno do fotosyntezy, produkcja pierwotna, tworzenie gleb, naturalne obiegi pierwiastków i substancji warunkujcych ycie (wgla, tlenu, wody). 2. Zaopatrujce (zasobowe, production services, provisioning services), np. ywno, drewno, wókna, biopaliwa. 3. Regulujce (regulating services), czyli takie jak np. pochanianie zanieczyszcze, ksztatowanie klimatu, agodzenie fali wezbraniowej, oczyszczanie wody, utylizacja odpadów itp. 4. Kulturowe (cultural services), czyli niematerialne korzyci, jakie otrzymuje czowiek, np. estetyczne, rekreacyjne, religijne, zrónicowanie kulturalne, poczucie przynalenoci terytorialnej, postrzeganie dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego, wpyw na edukacj, inspiracj twórcz, zmys artystyczny, wypoczynek i turystyka przyrodnicza.. 9. W Polsce, podobnie jak w przypadku pojcia sustainable development, nie ma jednoznacznego tumaczenia zwrotu ecosystem services. Najczciej stosowane s wyraenia „usugi rodowiska” i „usugi ekosystemowe”, jednake w literaturze mona znale argumenty sugerujce, e zamiast „usug” powinno by uywane sowo „wiadczenia”, poniewa obejmuje równie dostarczanie dóbr (Mizgajski i Stpniewska, 2009).. 30.