Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (28)

Pełen tekst

(1)Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (28) Produktywność różnych form rolnictwa zrównoważonego (Synteza).

(2)

(3) Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (28) Produktywność różnych form rolnictwa zrównoważonego (Synteza). Opracowanie: dr Konrad Prandecki dr inż. Zbigniew Floriańczyk. 2014.

(4) Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego w zadaniu: Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego. Celem opracowania jest przedstawienie wyników bada uzyskanych w latach 2011-2014.. Korekta Barbara Walkiewicz. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-526-0. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci. Wprowadzenie .............................................................................................................. 7 1. Przesanki podjcia problemu produktywnoci zrównowaonego rolnictwa ... 10 2. Teoretyczne aspekty produktywnoci i zrównowaonego rozwoju rolnictwa .. 13 2.1. Zrównowaony rozwój w rolnictwie .................................................................. 13 2.2. Produktywno rolnictwa w kontekcie zrównowaonego rozwoju .................. 15 2.3. Zrównowaenie i produktywno zasobów rolnictwa w ujciu strategicznym.. 18 3. Wpyw bioenergii na produktywno rolnictwa .................................................. 23 4. Produktywno rolnictwa – analiza dynamiczna ................................................ 26 5. Badanie produktywnoci rónych form zrównowaenia gospodarstw rolnych w 2012 r. ...................................................................................................................... 31 5.1. Metoda badania ................................................................................................. 31 5.2. Wyniki przeprowadzonego badania .................................................................. 36 Podsumowanie ............................................................................................................ 45 Bibliografia.................................................................................................................. 47 Spis tabel ..................................................................................................................... 51 Spis rysunków ............................................................................................................. 52.

(6)

(7) Wprowadzenie Zadanie badawcze pt. „Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego” byo realizowane w ramach tematu „Konkurencyjno rolnictwa zrównowaonego” w latach 2011–2014. Gównym celem zadania byo ustalenie wyników podstawowych kategorii produkcyjno-ekonomicznych gospodarstw rolnych w kontekcie rozwoju zrównowaonego. Uzyskane informacje miay posuy do oceny konkurencyjnoci ekonomicznej i spoecznej tych gospodarstw. Wyniki maj dostarcza podstaw empirycznych do programowania zakresu i instrumentarium wsparcia w zalenoci od form rolnictwa. Zadanie byo realizowane przez pracowników Zakadu Ogólnej Ekonomiki Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. W przypadkach tego wymagajcych posikowano si wiedz eksperck pracowników innych placówek naukowo-badawczych, m.in. IUNG-PIB, SGGW oraz FADN. Badania byy oparte gównie na danych statystycznych FADN. W uzasadnionych sytuacjach posugiwano si dodatkowo danymi GUS oraz wynikami uzyskanymi przez innych badaczy. Ponadto podstaw do wyonienia metody i zakresu bada stanowia krajowa i zagraniczna literatura naukowa. Badania zostay przeprowadzone w oparciu o dane dotyczce polskiego rynku i miay na celu przedstawienie specyfiki krajowego rolnictwa w kontekcie zrównowaonego rozwoju. Realizacja zadania zostaa podzielona na cztery etapy: x 2011 r. – produktywno i konkurencyjno form rolnictwa zrównowaonego; x 2012 r. – produktywno form rolnictwa w zakresie funkcji produkcyjnych, w tym surowców do produktów rolno-ywnociowych oraz energii odnawialnej; x 2013 r. – ocena stanu produktywnoci form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego – wyniki analizy empirycznej; x 2014 r. – raport kocowy charakteryzujcy zwizek zrównowaenia produktywnoci i konkurencyjnoci rónych form rolnictwa. W niniejszym opracowaniu korzystano z prac wykonanych w ramach zadania z ogólnym ich przywoaniem. Dotyczy to gównie rocznych raportów przeprowadzonych bada opisujcych uzyskane wyniki, tj.: x Zagadnienia produktywnoci w strategiach rozwoju i jej pomiar w odniesieniu do gospodarstw zrównowaonych, PW 2011-2014 nr 27 (Buks, Floriaczyk i Toczyski, 2011),. 7.

(8) x Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym [16] Produktywno rolnictwa z perspektywy produkcji ywnoci i surowców dla energii odnawialnej, PW 2011-2014 nr 51 (Floriaczyk, Buks i Kunikowski, 2012), x Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym [22] Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego PW 20112014 nr 79 (Floriaczyk, Buks i Jarzbowski, 2013), x Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym [25] Produktywno wybranych form rolnictwa zrównowaonego. PW 2011-2014 nr 112 (Prandecki, Wrzaszcz, Buks i Bocian, 2014). Ponadto w toku bada wybrane zagadnienia byy prezentowane i omawiane na licznych konferencjach, a take publikowane w czasopismach naukowych. Niejednokrotnie zawieraj one dodatkowe informacje rozszerzajce zakres ujty w raportach. Dziaania podjte w okresie 2011–2014 dotyczyy czterech podstawowych obszarów badawczych odnoszcych si do: 1. Teoretycznych aspektów produktywnoci i zrównowaonego rozwoju w rolnictwie. 2. Wpywu bioenergii na produktywno rolnictwa. 3. Zmiennoci w czasie produktywnoci rolnictwa. 4. Statycznego badania produktywnoci rónych typów gospodarstw rolnych. Przedstawione w dalszej czci syntezy wyniki bada zostay zaprezentowane z uwzgldnieniem powyszego podziau. W ten sposób pominito chronologiczny ukad, skupiajc si bardziej na tematyce podejmowanych zagadnie. W rozdziale pierwszym zawarto rozwaania na temat zasadnoci podjcia badania produktywnoci w kontekcie zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Skupiono si na wskazaniu przewidywanych dugookresowych potrzeb w zakresie popytu na ywno oraz wpywie rodowiskowych zagadnie na moliwoci zaspokojenia potrzeb. W rozdziale drugim przedstawiono wyniki rozwaa na temat moliwoci zastosowania koncepcji zrównowaonego rozwoju w rolnictwie oraz metod skutecznego uwzgldnienia tej tematyki w analizach produktywnoci. Podkrelono rol czynników rodowiskowych w zapewnieniu trwaoci funkcjonowania rolnictwa. W rozdziale trzecim opisano wpyw produkcji przeznaczonej na cele nieywnociowe na produktywno i konkurencyjno caego sektora. W tej czci uwaga autorów skupia si na problematyce energii pochodzcej ze róde odnawialnych. W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki bada dotyczce zmiennoci w czasie produktywnoci polskiego rolnictwa oraz wybranych grup charakteryzujcych si odpowiednim poziomem zrównowaenia. W tym zakresie oce8.

(9) niono produktywno gospodarstw ekologicznych i norfolskich, analizowanych na podstawie bazy FADN. W pitym, ostatnim rozdziale zaprezentowano wyniki statycznego badania obejmujcego 2012 r. Przeanalizowano produktywno szeregu form zrównowaenia, ale równie obliczono j dla wybranej grupy gospodarstw, charakteryzujcych si niezrównowaonym podejciem do produkcji rolnej. Badania te zrealizowano na podstawie danych FADN.. 9.

(10) 1. Przesanki podjcia problemu produktywnoci zrównowaonego rolnictwa ywno, obok dostpu do wody, schronienia i zdrowia, stanowi jedn z podstawowych potrzeb czowieka. Problemy niedoywienia s istotnym wyzwaniem w wielu krajach rozwijajcych si. Szacuje si, e na wiecie dotyczy to ponad 800 milionów mieszkaców (FAO, 2013). Zagadnienie to jest prawie niezauwaane w regionach wysokorozwinitych, poniewa dua sia nabywcza gospodarstw domowych powoduje, e udzia kosztów ywnoci w koszyku konsumowanych dóbr jest niewielki. Zamono tych krajów i zaawansowanie techniczne sprawia równie, e poda ywnoci przekracza popyt, czego efektem jest atwa dostpno poywienia dla klienta. Skutkuje to problemami nadwagi, otyoci i marnotrawienia ywnoci. Dugookresowe szacunki zmian demograficznych wskazuj na dalszy globalny przyrost populacji ludzkiej. Najczciej zakada si, e w 2050 r. na wiecie bdzie yo okoo 9,5 miliarda osób (United Nations, 2013). Wzrost liczby ludnoci nie bdzie równomierny. Najwiksze zmiany bd odnotowywane w Afryce i Azji, natomiast w Europie zakada si utrzymanie populacji na poziomie nieco mniejszym w porównaniu do 2010 r. Szczególnie niekorzystna sytuacja demograficzna wystpi w Polsce, gdzie przewiduje si spadek ludnoci do niecaych 34 mln osób w 2050 r. (88,2% stanu z 2013 r.) (Waligórska, Kostrzewa, Potyra i Rutkowska, 2014). Dostp do bogactwa równie bdzie podlega zmianom. W tym zakresie ju mona zauway kilka podstawowych trendów, sporód których najwiksze znaczenie, z punktu widzenia rolnictwa, bd miay zjawiska zachodzce w krajach rozwijajcych si, tj. dynamiczny rozwój klasy redniej oraz spadek liczby osób zaliczanych do najuboszych warstw spoecznych (Prandecki, Nawrot i Wawrzyski, 2013). Skutkiem tych zmian bdzie zarówno zwikszenie popytu na ywno, jak i zmiana struktury zapotrzebowania w kierunku wikszego spoycia misa. Biorc pod uwag postpujc globalizacj i rosnce uatwienia w midzynarodowym handlu produktami rolnymi, naley spodziewa si zwikszenia powizania krajowych rynków rolnych z midzynarodowymi. Z tego powodu, zarówno w skali globalnej, jak i krajowej, naley przygotowywa si na wzrost popytu na ywno. Prognozy te s niejednoznaczne. Szacunki wahaj si w przedziale 50–100%, przy czym najczciej podaje si wielko ok. 70% (Bruinsma, 2009; FAO, 2006, 2009). Obserwacje zmian zachodzcych w rolnictwie podczas ostatnich stu lat wskazuj, e postp techniczny i jego zastosowanie w postaci rolnictwa 10.

(11) industrialnego istotnie przyczyniy si do wzrostu poday ywnoci. W wielu przypadkach niespotykanymi wczeniej nadwykami uzasadnia si gwatown zmian liczby ludnoci na wiecie. Na tym tle powstaje pytanie, czy istniej moliwoci dalszego zwikszania poday ywnoci oraz jakie to niesie konsekwencje? Wzrost popytu na produkty rolne, „wysysanie” siy roboczej oraz postp technologiczny doprowadziy do komercjalizacji rolnictwa polegajcej na traktowaniu dochodu jako podstawowego celu dziaalnoci rolnej (Wo i Zegar, 2002). Konsekwencj tych procesów jest konieczno analizy dalszego wzrostu poday, gównie poprzez kryteria ekonomiczne, z których podstawowym jest produktywno. Wikszo analiz zwraca uwag na ograniczone moliwoci zwikszenia poday ywnoci poprzez wzrost areau ziemi przeznaczonej na cele rolnicze. Co wicej, przewidywane konsekwencje zmian klimatycznych oraz wzrost produkcji rolnej przeznaczonej na cele nieywnociowe (gównie energetyczne) mog spowodowa nawet zmniejszenie powierzchni ziemi dostpnej na cele ywnociowe. Zazwyczaj uznaje si, e globalnie wielko uytków rolnych bdzie porównywalna, przesuniciu ulegnie jedynie ich geograficzne pooenie, np. w wyniku zmian klimatycznych bardziej atrakcyjne bd tereny Skandynawii i Syberii, a mniej znajdujce si w basenie Morza ródziemnego. Jednake proces przenoszenia produkcji rolnej nie bdzie prosty, poniewa w nowych miejscach brakuje odpowiedniej infrastruktury. Z powyszych powodów naley poszukiwa dalszych dróg wzrostu produkcji rolnej. Wydaje si, e moe to by zrealizowane na dwa sposoby, tj. za pomoc dominujcej obecnie metody industrialnej lub w ramach zrównowaonej intensyfikacji (ewentualnie innej, podobnej metody). Dotychczasowy trend w postaci rolnictwa industrialnego mona uzna za skuteczny. Jednake warto zauway, e jego upowszechnienie doprowadzio do masowej substytucji odnawialnych czynników produkcji rolnej przez czynniki nieodnawialne (Wo i Zegar, 2002). Skutkuje to powstaniem wielu niekorzystnych efektów rodowiskowych, których skala wystpowania prowadzi do obaw o dalsze moliwoci zwikszania produkcji rolnej, a nawet utrzymania obecnego poziomu. W najbardziej negatywnych scenariuszach przewiduje si zaamanie rozwoju cywilizacyjnego wynikajce z niedostatecznego dostpu do jedzenia (Brown, 2012). Za najbardziej niebezpieczne rodowiskowe skutki rolnictwa industrialnego uznaje si: x degradacj jakoci gleby, x ograniczenie dostpu do wody i spadek jej jakoci, x rolnicze skutki wystpowania zmian klimatycznych, 11.

(12) x degradacj rónorodnoci biologicznej, x nieodpowiedni gospodark nawozami, x nadmierne zuycie energii. Wyej wymienione wyzwania mog by zniwelowane poprzez realizacj koncepcji zrównowaonej intensyfikacji. Z tego powodu dbao o wdroenie zasad zrównowaonego rozwoju w rolnictwie jest tak istotna. O skutecznoci inicjatyw uwzgldniajcych praktyki rolnicze speniajce kryteria zrównowaenia moe wiadczy ekonomiczna analiza podstawowych czynników produkcji. Jednake warto pamita, e o ich sukcesie przesdzaj nie tylko czyste wska niki ekonomiczne, ale równie spoeczne nastawienie do promowanych dziaa.. 12.

(13) 2. Teoretyczne aspekty produktywnoci i zrównowaonego rozwoju rolnictwa 2.1. Zrównowaony rozwój w rolnictwie Poprzez zrównowaony rozwój naley rozumie „rozwój zgodny z potrzebami obecnych pokole, nieumniejszajcy moliwoci przyszych pokole do zaspokajania swoich potrzeb” (WCED, 1987). Zazwyczaj interpretuje si to jako konieczno poszukiwania takich rozwiza, które umoliwiayby, w dugim okresie, eliminacj zagroe mogcych stanowi barier ewolucji cywilizacji ludzkiej oraz dalszy rozwój. W praktyce oznacza to konieczno zaspokojenia potrzeb spoecznych przy jednoczesnym ograniczeniu zuycia zasobów w taki sposób, aby przysze pokolenia mogy korzysta z podobnego rodowiska do tego, które jest dostpne obecnie (Prandecki, 2008). W konsekwencji rozwój zrównowaony jest teori wyboru skali ograniczenia konsumpcji, czyli odpowiedzi na pytanie, z czego mona zrezygnowa, a z czego nie (Dobrzaska, Dobrzaski i Kieczewski, 2008). Charakteryzuje si on interdyscyplinarnym podejciem uwzgldniajcym trzy podstawowe aspekty, tj. rozwój gospodarczy, spoeczny i rodowiskowy. Takie podejcie powoduje rezygnacj z neoklasycznego optimum ekonomicznego, jako podstawowego celu dziaalnoci gospodarczej, na rzecz optimum spoecznego, które uwzgldnia ca triad adów. Gównym kryterium zrównowaenia jest zasada trwaoci, która wystpuje w czterech postaciach: sabej, wraliwej, silnej i restrykcyjnej (Borys, 2005). O penym zrównowaeniu rozwoju mona mówi jedynie w przypadku zastosowania restrykcyjnej formy tej zasady. W praktyce oznacza to, e (Daly, 1990): x wykorzystanie odnawialnych zasobów nie powinno przekracza zdolnoci ich regeneracji, x wykorzystanie nieodnawialnych zasobów nie powinno przewysza tempa powikszania kapitau przez ich odnawialne substytuty, x emisja odpadów nie powinna przewysza naturalnej pojemnoci rodowiska w zakresie absorpcji szkodliwych substancji. Rolnictwo jest jednym z obszarów, gdzie zrównowaony rozwój ma szczególne znaczenie. Tradycyjnie pojmowane zrównowaenie produkcji rolniczej definiuje si przez pryzmat zabezpieczenia dostaw ywnoci, zapewnienia odpowiedniego poziomu ycia rolników oraz wpywu rolnictwa na zachowanie zasobów naturalnych. W ten sposób idea zrównowaonego rolnictwa jest traktowana m.in. przez A. Fabera (2001) oraz A. Wosia i J.St. Zegara (2002). W celu zapewnienia trwaoci wszystkich trzech wyej wymienionych zagadnie rolnictwo powinno by analizowane w kontekcie cakowitego roz13.

(14) woju obszarów wiejskich. Tylko w ten sposób mona uwzgldni spoeczne aspekty zrównowaenia ycia na wsi. W aspekcie produkcji rolnej priorytetowe znaczenie maj, oprócz gospodarczych, zagadnienia rodowiskowe. Z tego powodu w celu wdroenia zasad koncepcji zrównowaonego rozwoju w rolnictwie wystarczy okrojone jej ujcie. Dotychczas stosowane industrialne podejcie jest przyczyn wielu negatywnych efektów rodowiskowych, które kumuluj si i w duszym czasie mog prowadzi do powstania szeregu niekorzystnych skutków, wcznie z gwatownym spadkiem produkcji rolnej. W dugim okresie zrównowaenie rolnictwa jest wic konieczne, ze wzgldu na potrzeb zapewnienia trwaoci produkcji rolnej. Naley podkreli, e wiedza na temat procesów zachodzcych w rodowisku, w szczególnoci w zakresie usug rodowiska i ich znaczenia dla rolnictwa, jest jeszcze zbyt mao rozwinita (gównie odnonie do moliwoci wyceny tych procesów), aby mona byo j zastosowa w analizach ekonomicznych. Ponadto brak powszechnoci stosowania zaoe ekonomii ekologicznej powoduje, e peny rachunek dotyczcy zrównowaenia rozwoju jest niemoliwy do przeprowadzenia. W efekcie bardziej zasadne jest podejcie do procesów zrównowaenia zgodne z wraliw lub siln zasad trwaoci. Takie ujcie skutkuje ograniczeniem zrównowaonego rolnictwa jedynie do koniecznoci zachowania potencjau produkcyjnego gleby (Krasowicz, 2005). Jest to osigane poprzez stosowanie odpowiednich praktyk rolniczych co najmniej niedopuszczajcych do degradacji substancji organicznej (Harasim, 2006). J. Pretty (2008) wskazuje, e dziaania podejmowane w ramach zrównowaonego rolnictwa powinny: x nie wywoywa szkodliwych skutków rodowiskowych, x by dostpne i efektywne dla rolników, x prowadzi do zwikszenia produktywnoci rolnictwa i mie dodatnie skutki uboczne w zakresie dóbr i usug rodowiskowych. To zaoenie jest suszne, ale tak ujte i dosownie interpretowane cele s moliwe do realizacji jedynie w oparciu o powszechne zastosowanie ekonomii ekologicznej w gospodarce. Dlatego te bardziej adekwatne jest traktowanie rolnictwa jako zrównowaonego w oparciu o wraliw lub siln zasad trwaoci. Oznacza ona, e ustalane s pewne kryteria zrównowaenia, które traktuje si w danym momencie jako wzorzec postpowania stanowicy optymalne poczenie celów gospodarczych ze rodowiskowymi i spoecznymi. Analiza konsekwencji oddziaywania takiego wzorca na otoczenie powinna by podejmowana na wszystkich trzech poziomach, tj. mikro-, makro- oraz planetarnym (Prandecki, 2014), przy czym za podstaw takiego badania naley uzna istniejcy system gospodarczy (tj. poczenie ekonomii neoklasycznej z instytucjo14.

(15) naln), a nie rozwizania z zakresu ekonomii zrównowaonego rozwoju (ekonomi ekologiczn, ekonomi umiaru itp.). 2.2. Produktywno rolnictwa w kontekcie zrównowaonego rozwoju Pomiar zrównowaenia i produktywnoci w rolnictwie moe by dokonywany na poziomie mikroekonomicznym, czyli gospodarstwa rolnego, jak i makroekonomicznym, obejmujcym rolnictwo jako sektor gospodarki narodowej. Jednoczenie w przypadku pomiaru zrównowaenia wystpuje problem zoenia, tj. wskazanie na zrównowaenie rolnictwa na poziomie makroekonomicznym nie musi odpowiada zrównowaeniu poszczególnych gospodarstw. W tym wietle wskazanie moliwoci poprawy produktywnoci i zrównowaenia w odniesieniu do podmiotów gospodarczych wskazuje na potrzeb przemian o charakterze endogenicznym. Przemiany te maj midzy innymi na celu adaptacj przedsibiorstw do otoczenia rynkowego na drodze zmian technologicznych oraz zakresu i intensywnoci produkcji. Przeksztacenia natury egzogenicznej maj miejsce w instytucjonalnym otoczeniu podmiotu, jak np. wykorzystanie instrumentów polityki gospodarczej. Stymuluj one, lub bezporednio wspieraj, postulowane dziaania na poziomie gospodarstw rolnych. Mog wic wspiera wzmocnienie zrównowaenia gospodarstw rolnych i ich produktywnoci, zwaszcza w obszarach niebdcych przedmiotem obrotu rynkowego, jak ochrona zasobów naturalnych. Skumulowane efekty tych dziaa powinny prowadzi do wzrostu sprawnoci ekonomicznej caego sektora, przy zapewnieniu odpowiedniego potencjau dóbr publicznych. Ocena procesów rozwojowych sektora rolnego z perspektywy produktywnoci i zrównowaenia ma zatem charakter zoony. Analizie s poddawane efekty rynkowe i dobra publiczne oraz ich zrównowaony (trway) charakter. Zbieno poziomu zrównowaenia ekologicznego i dochodowej sprawnoci gospodarstw rolnych w Polsce wskazuje na moliwoci trwaego wzrostu rozwoju rolnictwa polskiego (Zegar, 2009). Proces ten naley wiza z polityk wsparcia bezporedniego przemian w gospodarstwach rolnych, jak i z efektami polityki rozwoju obszarów wiejskich (Czubak, 2013). Midzy innymi poprawa infrastruktury na obszarach wiejskich oraz dziaania stymulujce prorodowiskowe metody produkcji sprzyjaj zrównowaeniu dziaalnoci gospodarstw rolnych w sferze ekonomicznej i ekologicznej, a w konsekwencji take porednio w sferze spoecznej. Zaobserwowane wród gospodarstw rolnych pozytywne tendencje rozwojowe podlegaj konfrontacji ze stale zmieniajcym si otoczeniem. W szczególnoci procesy globalizacji i obserwowana w ostatnich latach destabilizacja 15.

(16) równowagi geopolitycznej prowadz do wzmocnienia preferencji ekonomicznej sprawnoci rolnictwa nad zrównowaeniem w sferze ekologicznej i spoecznej. W tym wietle nasila si problem zrównowaenia rozwoju rolnictwa w sferze ekonomicznej, przy zachowaniu wagi zrównowaenia w pozostaych sferach rozwoju. W szczególnoci kryterium satysfakcjonujcego poziomu dochodów w rolnictwie, jako parametr zrównowaenia w sferze ekonomicznej, stymuluje midzy innymi reorganizacj gospodarstwa rolnego w celu podtrzymania poziomu dochodów. W uproszczeniu ocena zmiany produktywnoci, z perspektywy gospodarstwa rolnego, sprowadza si do rynkowej wartoci generowanych produktów w stosunku do poniesionych nakadów w reakcji na biece zmiany, zachodzce w otoczeniu gospodarstwa rolnego. Zrównowaenie produkcji rolniczej obejmuje z definicji bezpieczestwo ywnociowe jako zdolno do zapewnienia dostaw ywnoci w dugim okresie. Dugookresowa perspektywa, w przypadku wikszoci krajów europejskich, w których poziom produkcji surowców ywnociowych pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb ywnociowych, redefiniuje zagadnienie produktywnoci rolnictwa. Mona mówi o wzrocie nacisku na jakociowy wymiar produktywnoci rolnictwa wzgldem wymiaru ilociowego (Wilkin, 2009). Jakociowy wymiar produktywnoci rolnictwa obejmuje zarówno jako produktów ywnociowych, jak te sposób ich produkcji. Zrównowaenie produkcji rolniczej w warunkach europejskich oznacza midzy innymi stosowanie technologii produkcji przyjaznych dla rodowiska naturalnego, wspierajcych naturaln produktywno czynników produkcji (ziemi) w dugim okresie oraz ograniczanie stosowania czynników produkcji, takich jak nawozy sztuczne, rodki ochrony rolin i stymulanty w produkcji zwierzcej. Tak zdefiniowana jako produkcji rolniczej odpowiada wielofunkcyjnemu charakterowi rolnictwa europejskiego. Przejawem szerokiego postrzegania funkcji rolnictwa jest jego wczenie w polityk bezpieczestwa energetycznego. W tym zakresie mona mówi o ewolucji postrzegania potencjau rolnictwa w dostarczaniu biomasy na cele energetyczne oraz jego roli w przeciwdziaaniu niepodanym zmianom w rodowisku naturalnym. Ewolucja postrzegania potencjau rolnictwa w wymienionych zakresach znajduje swoje odzwierciedlenie w strategiach ogólnogospodarczych i sektorowych, determinujcych wsparcie procesów rozwojowych w rolnictwie. Produktywno jest jednym z podstawowych elementów analizy ekonomicznej. Z tego powodu ocena gospodarczych efektów wdraania idei zrównowaonego rozwoju w rolnictwie powinna rozpoczyna si od takiego badania. Specyfika rolnictwa powoduje, e zamiast priorytetowo traktowanej produktywnoci pracy istotnego znaczenia nabiera produktywno ziemi. W szcze16.

(17) gólnoci jest to wane w kontekcie rosncej liczby ludnoci i przewidywanych zagroe zwizanych z niedostateczn poda ywnoci. Z punktu widzenia efektywnoci funkcjonowania gospodarstw rolnych wanym narzdziem analizy jest cakowita produktywno czynników (TFP). Jej zastosowanie wynika równie z kompleksowoci bdcej charakterystyczn cech wszelkich procesów zrównowaenia. Produktywno, w kontekcie zrównowaonego rozwoju, moe by analizowana na dwa sposoby: zgodnie z teori ekonomii gównego nurtu1 oraz teori ekonomii ekologicznej. W pierwszym przypadku celem jest osignicie optimum ekonomicznego, czyli najbardziej efektywnej relacji pomidzy uzyskiwanymi efektami i nakadami. W praktyce gospodarczej zazwyczaj stosuje si dwa podejcia, tj. maksymalizacji efektów lub te minimalizacji nakadów. Analiza produktywnoci ma na celu pokazanie, która z tych strategii moe doprowadzi producenta do osignicia optimum ekonomicznego. W ujciu neoklasycznym wymaga to wyceny efektów i nakadów. W kontekcie zrównowaonego rozwoju okrelenie optimum ekonomicznego jest niewystarczajce, poniewa prowadzi do pominicia wielu rodowiskowych i spoecznych aspektów produkcji rolnej. Z tego powodu badaniu powinny by poddane poszczególne praktyki rolnicze, w zalenoci od stopnia ich zrównowaenia. Wyniki takiego badania informuj o odlegoci danego rozwizania od okrelonego wzorca. W ten sposób mona porównywa produktywno i konkurencyjno poszczególnych form gospodarowania. Odmienny sposób oceny produktywnoci jest zwizany z ekonomi ekologiczn, czyli teori bdc podstaw zaoe koncepcji zrównowaonego rozwoju. Przejawia si to m.in. zastosowaniem interdyscyplinarnego podejcia do zagadnienia. W tym przypadku zamiast analizy odlegoci od optimum ekonomicznego nacisk jest pooony na osignicie optimum spoecznego. Poprzez to ostatnie pojcie naley rozumie realizacj celów nie tylko w sferze ekonomii, ale równie w zakresie realizacji spoecznych i rodowiskowych aspektów zrównowaonego rozwoju. Takie podejcie dotyczy ju nie tylko samego rolnictwa, ale stanowi wielokryterialn analiz caych obszarów wiejskich. Nadal jednak jego fundament stanowi rolnictwo, jako gówne ródo dochodów i podstawowy obszar oddziaywania spoecznoci wiejskich. Skutkiem takiego ujcia 1. Gówny nurt ekonomii to pojcie, które weszo do powszechnego uytku pod koniec XX w. (Colander, 2000). Przyjmuje si, e jego podstaw jest ekonomia neoklasyczna uzupeniona o zagadnienia szkoy keynesowskiej (Stankiewicz, 1998). W szczególnoci naley wymieni paradygmat homo oeconomicus i wiodc rol rynku. Czsto gówny nurt jest charakteryzowany poprzez zestaw zaoe, tj.: gospodark da si opisa przy pomocy praw ekonomicznych, skada si ona z niezalenych podmiotów, jest stabilna, racjonalna i efektywna, nie faworyzuje adnej pci, ryzykiem gospodarczym mona zarzdza dziki statystyce, wzrost gospodarczy moe trwa w nieskoczono, jest zawsze dobry i da nam szczcie (Orrell, 2010).. 17.

(18) produktywnoci rolnictwa jest konieczno uwzgldnienia nie tylko czynników rynkowych, ale równie efektów zewntrznych i dóbr wspólnych. W wyniku przeprowadzonych analiz naley stwierdzi, e ocena produktywnoci w oparciu o zaoenia ekonomii ekologicznej jest jeszcze zbyt mao miarodajna, aby by stosowan na szersz skal. Jest to rezultatem duej rozpitoci szacunków wartoci poszczególnych efektów zewntrznych. Z tego powodu bardziej zasadne jest wyodrbnianie odpowiednich praktyk rolniczych, podanych z punktu widzenia zrównowaenia, i ich analiza ekonomiczna, zgodna z zaoeniami ekonomii gównego nurtu. Wnioski z takiego badania zostay przedstawione w dalszej czci niniejszego opracowania. 2.3. Zrównowaenie i produktywno zasobów rolnictwa w ujciu strategicznym Produktywno rolnictwa w dokumentach strategicznych bywa okrelana w odniesieniu poziomu produkcji rolnictwa do potrzeb. Taki zapis widnieje m.in. w Traktatach Rzymskich, gdzie wskazano, e wielko produkcji ma zapewni samowystarczalno ywnociow Wspólnoty. Z perspektywy produktywnoci wyznaczenie minimalnego poziomu produkcji wskazuje na preferencje wykorzystania czynników produkcji w rolnictwie wzgldem innych sektorów gospodarki. Preferencje te najczciej znajduj swoje odzwierciedlenie w aktywnej polityce pastwa, ukierunkowanej na zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego za porednictwem rónych instrumentów polityki rolnej i handlowej. Kwestia zrównowaenia i efektywnoci w polityce gospodarczej Unii Europejskiej wyra nie zostaa nakrelona w Strategii Lizboskiej. Swoista transformacja gospodarki unijnej, w oparciu o nowoczesne sektory, miaa skutkowa popraw konkurencyjnoci i dynamiki wzrostu gospodarczego (EC, 2010b). Wród celów szczegóowych strategii w aspekcie ekonomicznym, obok wyej wymienionych, znalazy si take rozwój gazi gospodarki opartych na wiedzy oraz restrukturyzacja wewntrznych rynków. Do kluczowych wyzwa w sferze spoecznej zaliczono rozwój jakoci zasobów ludzkich i przeciwdziaanie spoecznemu wykluczeniu. Trzecim filarem strategii stao si zrównowaenie ekologiczne gospodarki unijnej, w tym wzmocnienie ochrony zasobów naturalnych. Tak zdefiniowane cele strategiczne zdeterminoway zrónicowane podejcie oceny produktywnoci gospodarki unijnej. Koniecznym stao si, obok oceny ilociowej wyników gospodarczych, wczenie parametrów opisujcych jako procesów rozwojowych. Z zaoenia strategia w aspekcie ekonomicznym zakadaa kontynuowanie procesu urynkowienia produkcji rolniczej, co prowadzioby do optymalizacji produkcji, zarówno pod wzgldem jej struktury, jak te iloci. 18.

(19) Z kolei ze wzgldu na rónice w poziomie dochodów oraz gorszy dostp do zdobyczy cywilizacji wie i rolnictwo stay si take adresatem dziaa sfery spoecznej. Ocena efektów rolnictwa w zakresie realizacji spoecznych aspektów rozwoju, wskazanych w Strategii Lizboskiej, odnosia si do poprawy jakoci ycia mieszkaców wsi, gdzie jednym z elementów by poziom dochodów ludnoci wiejskiej. W tym sensie realizacja zaoe Strategii, w odniesieniu do rolnictwa, zostaa formalnie rozszerzona na obszary wiejskie, przy uwypukleniu potrzeby restrukturyzacji tego sektora. Przeprowadzona ewaluacja Strategii Lizboskiej w odniesieniu do rolnictwa wykazaa niespójno celów i priorytetów, co stao si przyczyn jej niepowodzenia (Kok, 2003). W przypadku rolnictwa, obok mechanizmów majcych na celu zwikszenie produktywnoci rolnictwa na drodze intensyfikacji produkcji, znalazy si instrumenty wspierajce jego ekstensyfikacj. Zrewidowana Strategia Lizboska podtrzymaa priorytet wzrostu gospodarczego i zatrudnienia poprzez zwikszenie atrakcyjnoci przestrzeni gospodarczej Europy dla inwestycji oraz wsparcie rozwoju szeroko rozumianej innowacyjnoci. Z kolei wzrost gospodarczy, powizany z inwestycjami w edukacj i rozwój nauki, mia prowadzi do zwikszenia iloci miejsc pracy w sektorach rozwojowych. W ocenie podkrelono potrzeb przyspieszenia wdraania nowoczesnych technologii w gospodarce unijnej, które determinuj poziom jej konkurencyjnoci. W nastpstwie reforma Wspólnej Polityki Rolnej uznaa za kluczow koncentracj wysików w kierunku poprawy konkurencyjnoci rolnictwa i lenictwa, rodowiska naturalnego i terenów wiejskich oraz jakoci ycia na obszarach wiejskich (RE, 2005). Wzrost konkurencyjnoci rolnictwa poczono z procesem jego restrukturyzacji i zwikszeniem innowacyjnoci. Produktywno rolnictwa, odnoszc si do przemian strukturalnych oraz rodzaju zastosowanych technologii, poczono wic z jakoci procesów rozwojowych. Priorytetowe zaoenia Strategii Lizboskiej znalazy swoje odzwierciedlenie w obowizujcej unijnej strategii rozwoju „Europa 2020 na rzecz inteligentnego i zrównowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu” (EC, 2010a). W nowej strategii zwikszenie efektywnoci wykorzystania zasobów, zwaszcza nieodnawialnych, w obliczu ich kurczenia si, prowadzioby porednio do wzmocnienia konkurencyjnoci gospodarki unijnej. W sferze spoecznej celami priorytetowymi stay si wysoki poziom zatrudnienia i zapewnienie spójnoci spoecznej i terytorialnej. W Strategii podkrelono potrzeb wspólnego dziaania pastw czonkowskich na rzecz wychodzenia z kryzysu oraz wdraania reform umoliwiajcych stawienie czoa wyzwaniom zwizanym z globalizacj, starzeniem si spoeczestw i potrzeb racjonalnego korzystania z zasobów rodowiskowych. Strategia w dwojaki sposób odnosia si do aktywnej roli gospodarki 19.

(20) europejskiej w gospodarowaniu wiatowymi zasobami przyrodniczymi i przeciwdziaaniu zmianom klimatycznym (KE, 2011). Proces przeksztacenia na drodze wdraania energo- i materiaooszczdnych technologii nabra charakteru stymulatora wzrostu gospodarczego. Wród efektów takich inwestycji modernizacyjnych wprost wskazano na popraw produktywnoci, wynikajc z ograniczenia nakadów. Podobnie konsekwencj modernizacji gospodarki miaa by zredukowana emisja gazów cieplarnianych. W tym sensie ograniczenie ich emisji jest wyznacznikiem dbaoci o zasoby rodowiskowe oraz inwestycji majcych na celu popraw jakoci ycia spoeczestwa, równie w przyszych okresach. W przypadku rolnictwa nowoczesne, przyjazne dla rodowiska technologie produkcji determinuj szybko wzrostu plonów i tym samym wpywaj na zmniejszenie presji na powikszanie zasobów ziemi rolniczej celem zwikszenia produkcji rolnej (KE, 2011). Wród preferowanych kierunków przemian technologicznych wyróniono postp techniczny i biologiczny, wskazujc równoczenie na pozytywny ich wpyw na ograniczenie emisji gazów cieplarnianych przez rolnictwo. W przypadku postpu biologicznego ma zastosowanie formua bio-based economy, zgodnie z któr postp oparty byby na wasnych zasobach biologicznych i podlegaby rygorom produkcji zrównowaonej (OECD, 2006). Rozwój taki wymaga jednak zwikszenia wysików badawczych w dziedzinach rolnictwa i biotechnologii oraz intensyfikacji transferu innowacyjnych rozwiza i wiedzy do rolnictwa. W dugookresowej strategii rozwoju kraju „Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci” (KPRM, 2011) za fundamentalne uznano równoczesne denie do wzmocnienia spójnoci i konkurencyjnoci gospodarki. W strategii tej podkrelono poszerzenie funkcji obszarów wiejskich w gospodarce jako kierunek modernizacji rolnictwa. Modernizacja rolnictwa odnosi si do przemian strukturalnych prowadzcych do koncentracji produkcji rolniczej. Pozwoli ona na zastosowanie bardziej wydajnych technologii, prowadzcych do wzrostu jednostkowej wydajnoci produkcji. Równoczenie, majc na uwadze rozwój pozarolniczych miejsc pracy, koncentracja stwarza szanse zachowania potencjau produkcyjnego rolnictwa i utrzymanie poziomu produkcji rolnej, gwarantujcej bezpieczestwo ywnociowe. Do elementów wzmocnienia bezpieczestwa ywnociowego Polski zaliczono promocj produkcji i konsumpcji ywnoci wysokiej jakoci. W kwestii zrównowaenia podkrelono konieczno zachowania potencjau produkcyjnego rolnictwa i zasobów gospodarczych obszarów wiejskich. Z kolei w Strategii Zrównowaonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa wskazano na rolnictwo jako jedn z gównych dziaalnoci gospodarczych, wykorzystujcych zasoby obszarów wiejskich (MRiRW, 2011). Zasoby materialne, wykorzystywane do realizacji funkcji spoecznych i ekonomicznych obszarów wiejskich na równi z materialnymi 20.

(21) zasobami rodowiska przyrodniczego i niematerialnymi zasobami spoecznymi, stanowi tutaj o potencjale obszarów wiejskich. Przyjta za cel gówny rozwoju polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich poprawa jakoci ycia mieszkaców wsi wskazuje na preferencje dla zrównowaenia w sferze spoecznej, z równoczesnym wzmocnieniem dóbr publicznych powizanych z gospodark wiejsk. Wskazane w Strategii cele szczegóowe w zakresie zrównowaenia ekonomicznego podkrelaj konieczno wzrostu produktywnoci sektora rolno-spoywczego. Do kierunków dziaa prowadzcych do wzrostu produktywnoci zaliczono (MRiRW, 2011, s. 21): x modernizacj i wzrost innowacyjnoci sektora rolno-spoywczego, x kreowanie oraz transfer wiedzy i technologii sucej zrównowaonemu rozwojowi sektora rolno-spoywczego, x dostosowanie struktur sektora rolno-spoywczego do zmieniajcych si wyzwa w Polsce, UE i w skali globalnej, x promocj oraz powikszanie rynków zbytu produktów rolno-spoywczych. Modernizacja sektora rolno-spoywczego postrzegana jest przede wszystkim przez pryzmat poprawy infrastruktury produkcyjnej, wdraania innowacyjnych rozwiza, poprawy warunków pracy oraz zwikszenia zaangaowania producentów w wyznaczaniu kierunków bada prorozwojowych. Modernizacja sektora rolnego, obok oddziaywania na sfer ekonomiczn i spoeczn poprzez uprzywilejowanie rozwiza technicznych przyjaznych dla rodowiska, wspiera zrównowaenie w sferze ekologicznej. W dziaaniach modernizacyjnych podkrela si zrónicowanie struktury gospodarstw rolnych i podmiotów przemysu spoywczego. Dostosowanie dziaa sucych poprawie produktywnoci do potencjau i moliwoci rozwoju poszczególnych grup gospodarstw wskazuje na potrzeb utrzymania rónorodnoci podmiotów jako elementu zrównowaenia w sferze spoecznej i ekonomicznej. W aspekcie ekologicznym Strategia podkrela znaczenie ochrony zasobów, gleby i wód poprzez prowadzenie racjonalnej gospodarki nawozami i rodkami ochrony rolin, ochron gleb przed erozj, zakwaszeniem, spadkiem zawartoci materii organicznej i zanieczyszczeniem metalami cikimi. Zachowaniu jakoci i potencjau produkcyjnego gleby suy maj uproszczenie i upowszechnienie zasad dobrej kultury rolnej, stymulowanie podanych dziaa za porednictwem patnoci bezporednich oraz wdraanie rozwiza w zakresie zmian w technologii i strukturze produkcji, odpowiadajcych wyzwaniom zwizanym z globalnym ociepleniem klimatu. Strategia wskazuje równie na potrzeb zwikszenia wykorzystania zasobów rolnictwa do produkcji odnawialnych róde energii. Warunkami ograniczajcymi rozwój tej produkcji jest tutaj konieczno zachowania produktywnoci gleby i neutralno pod wzgldem 21.

(22) bezpieczestwa ywnociowego. W tym zakresie szczególnie wspierane bd dziaania, które umoliwiaj jednoczesne wykorzystanie energii zawartej w biomasie oraz uycie pozostaej masy organicznej do nawoenia gleby, celem zachowania jej zdolnoci produkcyjnych. Ocena sprawnoci rolnictwa odnosi si tutaj do jego roli we wspieraniu bezpieczestwa energetycznego gospodarki, a wykorzystanie ziemi rolniczej do produkcji biomasy na cele energetyczne nie moe negatywnie wpywa na produkcj ywnoci. Omówione kierunki rozwoju strategii wzrostu gospodarczego Unii Europejskiej i Polski odzwierciedlaj zrónicowanie postrzegania zrównowaenia i sprawnoci rolnictwa. Produkcja ywnoci i równolege wykorzystanie zasobów wiejskich w innych dziaalnociach gospodarczych nosi znamiona wewntrznej niespójnoci. Ograniczone zasoby ziemi rolniczej wraz z postpujc ich degradacj oraz prognozowanym wzrostem popytu na ywno w ujciu globalnym s wyzwaniem dla postpu rolniczego. Dodatkowe obcienie rolnictwa polityk energetyczn wymusza zastosowanie technologii niekolidujcych z tradycyjnymi celami rolnictwa i z celami zrównowaonego wykorzystania zasobów przyrodniczych i wiejskich. Niewtpliwie cech wspóln przedstawionych strategii jest postrzeganie rozwoju rolnictwa w sferze ekonomicznej i ekologicznej, przez pryzmat jego modernizacji z wykorzystaniem innowacyjnych technologii i reorganizacji acuchów ywnociowych. Tempo wdraania postpu technologicznego wskazane jest take jako determinanta wykorzystania zasobów rolniczych na potrzeby produkcji energii odnawialnej.. 22.

(23) 3. Wpyw bioenergii na produktywno rolnictwa Problematyka energii odnawialnej pochodzenia rolniczego zostaa uwypuklona w celu oceny wpywu nieywnociowych aspektów biogospodarki na produktywno rolnictwa. Ze wzgldu na znaczcy udzia w strukturze produkcji rolnej bioenergia bya najbardziej zasadnym wyborem do dalszej analizy. Badania w tym zakresie prowadzono gównie w 2012 r. Dodatkowo niektóre wtki zostay uzupenione w 2014 r. Dziaania te miay charakter komplementarny do podstawowych rozwaa na temat zrównowaonych form rolnictwa. Punktem wyjcia bya ocena wpywu energii ze róde odnawialnych pochodzenia rolniczego na procesy zrównowaenia rolnictwa. W efekcie przyjmuje si, e bioenergia powinna spenia cztery podstawowe przesanki, tj. (Chyek, 2012): x zapewnia bezpieczestwo ywnociowe dla zwikszonej populacji ludzi na wiecie (udzia bioenergii nie moe przekracza granicy bezpieczestwa); x umoliwia prowadzenie zrównowaonej gospodarki zasobami naturalnymi, wynikajcej z ograniczonej dostpnoci zasobów naturalnych, ich niewaciwego dotychczas wykorzystania, postpujcej utraty biorónorodnoci, potrzeby ochrony rodowiska, a jednoczenie z rosncego zapotrzebowania na odnawialne zasoby biologiczne, w tym biomas wykorzystywan w znacznym stopniu na cele nieywnociowe; x ogranicza zaleno od zasobów nieodnawialnych; x agodzi procesy zmian klimatycznych i uatwia przystosowywanie si do nich przez opracowanie systemów produkcyjnych o mniejszej emisji gazów cieplarnianych. Ponadto dokonano oceny uwarunkowa rozwoju tej formy dziaalnoci rolnej, w tym potencjau przetwarzania bioenergii w posta nadajc si do wykorzystania w energetyce (uprawa rolin energetycznych, pozyskiwanie biopaliw i biogazu). Dane w zakresie potencjau upraw energetycznych (biomasy) charakteryzuj si bardzo du rozpitoci (tab. 1), co powoduje trudnoci z szacowaniem wpywu energii pochodzenia rolniczego na produkcyjno rolnictwa. Podjto równie rozwaania dotyczce oddziaywania rozwoju bioenergii pochodzenia rolniczego na produktywno i konkurencyjno sektora rolnictwa. W wyniku przeprowadzonych bada naley stwierdzi, e zmiany cen energii nie wpywaj na produkcj roln. W badanym okresie wzrostowi cen energii towarzyszyy zarówno lata spadku produkcji, jak i jej wzrostu. Wydaje si, e przyczyn tych zmian w wikszym stopniu byy wahania poday i popytu (np. nieurodzaj, wiksze zapotrzebowanie na wiatowych rynkach), ni rosnce. 23.

(24) koszty. To spostrzeenie potwierdzaj analizy zmian indeksów cen i iloci efektów produkcyjnych. Tabela 1. Potencja biomasy w Polsce, w zalenoci od autora (PJ/rok) Strategie redukcji emisji gazów Hauff cieplarnianych 1996 1996 Biomasa 128 810 Ogóem 337 ok. 1414 OZE ródo energii. Energia odnawialEC na. Stan obecny BREC i perspektywy ARE 2000 1998 268 895 777. 2514. Zimny Winiewski KAPE 2007 2007 2001 407. 755. 530. 625870. 1750. 1150. ród o: EnergySys (2008).. Dodatkowo w latach 2005–2012 zaobserwowano spadek zuycia energii o 9% (rys. 1). Jako bazowy przyjto 2005 r., ze wzgldu na dat przystpienia Polski do UE i objcie jej nowymi regulacjami prawnymi dotyczcymi konsumpcji energii. W duszym okresie zmiana ta byaby jeszcze bardziej znaczca. Niezalenie od przyjtej perspektywy, biorc pod uwag jednoczesny wzrost produkcji, oznacza to, e zasoby energii s bardziej efektywnie wykorzystywane. Rysunek 1. Indeksy iloci, wartoci i cen energii (cznie energia elektryczna, opa i paliwo) w rolnictwie (rok bazowy=2005) wskanik2005=100). 160 140 120 warto. 100. wielko. 80. cenarealna 60 40. ród o: Prandecki K., Wrzaszcz W., Buks J., Bocian M. (2014), Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [25] Produktywno wybranych form rolnictwa zrównowaonego, PW 2011-2014 nr 112, IERiG–PIB, Warszawa, s. 58.. Uprawiane w Polsce roliny przeznaczane wycznie na cele energetyczne charakteryzuj si znacznie wysz produktywnoci, ni uprawy na cele ywnociowe. Jednake odmienny charakter takich upraw i zwrot nakadów dopiero po kilku latach powoduj, e nie ma podstaw do obaw o osignicie nadmiernej przewagi konkurencyjnej przez uprawy energetyczne. 24.

(25) Trudnoci w ocenie produktywnoci bioenergii s spowodowane istnieniem upraw przeznaczanych zarówno na cele ywnociowe, jak i energetyczne. Zaliczy do nich mona m.in. buraka cukrowego, kukurydz i rzepak. W statystykach produkcyjno-ekonomicznych zazwyczaj s one traktowane jednakowo, co oznacza niemono jednoznacznego okrelenia ich produktywnoci w zalenoci od przeznaczenia. Informacje dotyczce zmian produkcji takich upraw nie wskazuj jednak na gwatowny wzrost zainteresowania uprawami energetycznymi. Z punktu widzenia zrównowaonego rozwoju, produkcyjno-ekonomiczna ocena odnawialnych róde energii pochodzenia rolniczego jest skomplikowana. Po pierwsze wykorzystanie OZE przyczynia si do bardziej zrównowaonej gospodarki energi na obszarach wiejskich, a wic w istotny sposób prowadzi do rozwoju tej koncepcji. Ponadto powoduje ono niewielki wzrost dochodowoci w rolnictwie. Jednake, wbrew powszechnej opinii, nie wpywa to istotnie na ceny produktów rolnych. Równie ryzyko zwizane z zastpowaniem produkcji ywnoci uprawami przeznaczanymi na inne cele jest niewielkie. Ponadto wskazuje si na moliwo wykorzystania na cele energetyczne surowców niekonkurujcych z produkcj ywnoci oraz wykorzystanie ich do produkcji biomasy gleb marginalnych – tj. wykorzystanie rolin dedykowanych (Floriaczyk, Toczyski i Buks, 2012). Z tego powodu naley uzna odnawialne róda energii jako uzupenienie tradycyjnego rolnictwa, a nie konkurencj.. 25.

(26) 4. Produktywno rolnictwa – analiza dynamiczna Pierwotnie zaoono, e ocena produktywnoci powinna by przeprowadzona w sposób dynamiczny, tj. z uwzgldnieniem zmiennoci zjawiska w czasie. Takie podejcie dominuje w literaturze i badaniach midzynarodowych, pokazujcych wpyw czynników rodowiskowych na produktywno. Pierwsze analizy byy przeprowadzone ju w 2011 r. Badania te kontynuowano w kolejnych latach. Byy one przeprowadzane zarówno w oparciu o dane Polskiego FADN, jak i RER. Problemem zwizanym z analiz szeregów czasowych jest dua zmienno metody zbierania danych. W szczególnoci dotyczy to klasyfikacji gospodarstw, liczby zatrudnionych w rolnictwie oraz charakterystyki gruntów ornych. Czynniki te powoduj, e niektóre zmiany w zakresie produktywnoci mog wynika z innych przesanek, ni jest to zakadane. W prowadzonych badaniach próbowano to uwzgldnia. Przedstawianie szeregów czasowych pomimo tych niedoskonaoci jest jednak zasadne ze wzgldu na obraz zmian, jaki mona dziki nim uzyska. W badaniach szeregów czasowych porównywano: x w oparciu o dane FADN – gospodarstwa norfolskie oraz ekologiczne, x w oparciu o RER analizowano zmiany cenowe i ilociowe nakadów i efektów, a w szczególnoci energii i ziemi. Wykorzystujc dane FADN, badaniem objto lata 2005–2007 i 2010– 2012. Uzyskane wyniki pokazuj, e zarówno w przypadku gospodarstw ekologicznych, jak i norfolskich produktywno ziemi przyjmuje nisze wartoci, ni w przypadku odpowiednich grup kontrolnych (tab. 2). Ocen obu form zrównowaenia prowadzono rozdzielnie, co powoduje, e w kadym przypadku bya inna grupa kontrolna. Analiza gospodarstw norfolskich wykazaa, e w obu badanych okresach dynamika zmian produktywnoci bya porównywalna z grup kontroln. Jednake warte podkrelenia jest, e w 2010 r. produktywno ziemi bya nisza (3941 z/ha) ni w 2007 r. (4176 z/ha). Ze wzgldu na brak cigoci badania trudno jest okreli przyczyn spadku produktywnoci. Wydaje si, e moe to mie zwizek z osabieniem ogólnej koniunktury gospodarczej, spowodowanym kryzysem finansowym w strefie euro. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e przyczyn tego spadku by nieurodzaj z 2009 r. i mniejsze nakady inwestycyjne w 2010 r.. 26.

(27) Tabela 2. Produktywno ziemi w gospodarstwach norfolskich i grupie kontrolnej w latach 2005–2007 i 2010–2012 (z/ha; ceny biece) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2010 2011 2012 rednio Norfolskie 3082 3502 4176 3941 4708 4860 4069 Kontrolne 3529 4024 4810 5095 6027 6363 5012 Norfolskie (kon87,3 87,0 86,8 77,4 78,1 76,4 81,2 trolne = 100) ród o: J. Buks (2013),Wyniki ekonomiczne wybranych form gospodarstw potencjalnie zrównowaonych w wietle danych Polskiego FADN, [w:] red. Z. Floriaczyk, Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [22] Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego, PW 2011-2014 nr 79, IERiG–PIB, Warszawa, s. 67.. Uzupenieniem badania produktywnoci bya analiza dochodowoci. W badanych okresach rednia rónica pomidzy dochodami gospodarstw norfolskich (1914 z/ha) a grup kontroln (2122 z/ha) wynosia okoo 10%. Naley jednak podkreli, e w pierwszym okresie dochody te byy porównywalne, natomiast od 2010 r. zauwaalna jest rosnca rónica na niekorzy gospodarstw norfolskich, pomimo e dla tej grupy przecitnie wsparcie ze strony pastwa jest ok. 20% wysze, w porównaniu do gospodarstw kontrolnych (tab. 3). Tabela 3. Dopaty na 1 ha w gospodarstwach norfolskich i kontrolnych w latach 2005–2007 i 2010–2012 (z/ha; ceny biece) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2010 2011 2012 rednio Norfolskie 771,9 1125,7 1076,9 1353,1 1427,8 1439,6 1208,2 Kontrolne 637,0 1018,8 885,3 1185,4 1160,2 1164,0 1014,6 Norfolskie (kon121,2 110,5 121,7 114,1 123,1 123,7 119,1 trolne = 100) ród o: J. Buks (2013),Wyniki ekonomiczne wybranych form gospodarstw potencjalnie zrównowaonych w wietle danych Polskiego FADN, [w:] red. Z. Floriaczyk, Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [22] Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego, PW 2011-2014 nr 79, IERiG–PIB, Warszawa, s. 71.. W przypadku gospodarstw ekologicznych, w porównaniu do grupy gospodarstw kontrolnych, rónice w zakresie produktywnoci s wiksze ni w przypadku gospodarstw norfolskich i sigaj rednio ok. 30%. Przecitnie daje to warto ok. 1300 z/ha (tab. 4) Dynamika produktywnoci w tej grupie jest równie mniejsza, co powoduje, e rónica narasta. Warto nakadów w gospodarstwach ekologicznych w przeliczeniu na 1 ha jest nisza, rednio o 40%. Porównanie produktywnoci gospodarstw norfolskich i ekologicznych (tab. 5) prowadzi do wniosku, e te pierwsze osigaj lepsze wyniki. W obu przypadkach s one jednak znacznie nisze od grupy kontrolnej. Biorc pod 27.

(28) uwag mniejsze koszty i korzyci w postaci dopat ze strony pastwa, efektywno tych podmiotów znacznie si poprawia, co powoduje, e mog one by konkurencyjne w stosunku do innych gospodarstw rolnych. Jednake przedstawione wyniki pokazuj, e odejcie od industrialnego rolnictwa i przestawienie si wycznie na zrównowaone formy rolnictwa w krótkim okresie spowodowaoby spadek produkcji rolnej, mogcy skutkowa problemami w poday ywnoci. Tabela 4. Produktywno ziemi w gospodarstwach ekologicznych i grupie kontrolnej w latach 2005–2007 i 2010–2012 (z/ha; ceny biece) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2010 2011 2012 rednio Ekologiczne 2385,6 2709,5 3096,4 2809,0 3100,9 3291,0 2902,3 Kontrolne 3194,2 3771,2 4183,8 4047,7 4906,1 4842,8 4167,3 Ekologiczne 74,7 71,8 74,0 69,4 63,2 68,0 69,6 (kontrolne = 100) ród o: J. Buks (2013),Wyniki ekonomiczne wybranych form gospodarstw potencjalnie zrównowaonych w wietle danych Polskiego FADN, [w:] red. Z. Floriaczyk, Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [22] Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego, PW 2011-2014 nr 79, IERiG–PIB, Warszawa, s. 74.. Tabela 5. Produktywno gospodarstw norfolskich i ekologicznych (z/ha; ceny biece) Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2010 2011 2012 Norfolskie 3082 3502 4176 3941 4708 4860 Ekologiczne 2386 2710 3096 2809 3101 3291 ród o: opracowanie w asne na podstawie J. Buks (2013),Wyniki ekonomiczne wybranych form gospodarstw potencjalnie zrównowaonych w wietle danych Polskiego FADN, [w:] red. Z. Floriaczyk, Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [22] Produktywno rónych form rolnictwa zrównowaonego i konwencjonalnego, PW 2011-2014 nr 79, IERiG–PIB, Warszawa.. W oparciu o dane Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa (RER) przeprowadzono analiz produktywnoci polskiego rolnictwa w latach 1999– 2012 w ujciu makroekonomicznym. Do tego celu wykorzystano dwa nieparametryczne indeksy produktywnoci. Pierwszy to indeks cakowitej produktywnoci Hicksa-Moorsteena (HM TFP Index), a drugi to indeks cakowitej produktywnoci bazujcy na wska niku zyskownoci (PR TFP Index). Oba te podejcia róni si od siebie relacj licznika i mianownika. W pierwszej metodzie analizuje si relacj iloci efektów do nakadów, w drugiej za relacj cen efektów do nakadów. Zarówno w przypadku efektów, jak i nakadów mona zaobserwowa wikszy przyrost cen ni iloci (rys. 2).. 28.

(29) Rysunek 2. Indeksy Fishera iloci i cen efektów oraz nakadów (ceny producenta) 220 Indeks iloci efektów. wskanik(1999=100). 200 180. Indeks cen efektów Indeks iloci nakadów Indeks cen nakadów. 160 140 120 100 80 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012. ród o: opracowanie na podstawie Prandecki K., Wrzaszcz W., Buks J., Bocian M. (2014), Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [25] Produktywno wybranych form rolnictwa zrównowaonego, PW 2011-2014 nr 112, IERiG–PIB, Warszawa, s. 53-54.. Zrealizowana analiza pozwolia na ocen przeksztace, jakie dokonay si w rolnictwie w sferze produkcyjno-ekonomicznej (rys. 3). Rysunek 3. Indeksy cakowitej produktywnoci Hicksa-Moorsteena (HM TFP Index) oraz indeks cakowitej produktywnoci bazujcy na wska niku zyskownoci (PR TFP Index) (ceny producenta). wska nik (1999=100). 110. 100. 90 HM TFP Index PR TFP Index. 80. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012. ród o: Prandecki K., Wrzaszcz W., Buks J., Bocian M. (2014), Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [25] Produktywno wybranych form rolnictwa zrównowaonego, PW 2011-2014 nr 112, IERiG–PIB, Warszawa, s. 55. 29.

(30) W Polsce, w latach 1999–2012, utrzymywa si niewielki, rosncy trend produkcji rolniczej wynoszcy 7%. Jednoczenie od 2004 r. obserwowany by silny wzrost cen produktów rolnych. W stosunku do 1999 r. osiga on rednio poziom 30%. W tym samym czasie zaobserwowano wzrost zuycia nakadów na produkcj, rednio o 6%. Natomiast wzrost cen zuytych nakadów by znacznie wikszy od wzrostu cen produkcji rolnej, rednio o ponad 10%. Wyniki pokazuj, e w badanym okresie w polskim rolnictwie wystpiy korzystne relacje iloci nakadów do iloci otrzymanej produkcji, co wiadczy o poprawie technicznej produktywnoci wytwarzania w rolnictwie. Jednake te same relacje w ujciu cenowym byy niekorzystne, co wskazuje na pogorszenie warunków cenowych wymiany dla rolnictwa. Analiza czynnika ziemi w rolnictwie wykazaa istotne znaczenie jego jakoci oraz wpywu na produkcyjno rolnictwa. Wzrost cen ziemi oraz jej utrudniony obrót spowodowany funkcjonujcym systemem dopat bezporednich, jak równie wynikajcym ze zbliajcego si okresu zniesienia czci obecnych barier legislacyjnych przy zakupie ziemi przez obywateli Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), w istotny sposób spowalnia koncentracj ziemi w rolnictwie.. 30.

(31) 5. Badanie produktywnoci rónych form zrównowaenia gospodarstw rolnych w 2012 r. 5.1. Metoda badania Trudnoci z jednoznacznym ujciem kryteriów i przedstawieniem dugich szeregów czasowych dotyczcych dynamiki produktywnoci polskiego rolnictwa skoniy autorów badania do przeprowadzenia analizy statycznej. Zastosowana metoda badawcza jest odmienna od wykorzystywanej w badaniach dynamicznych, co powoduje uzyskanie nieporównywalnych wyników. Do analizy wzito najbardziej aktualne dane Polskiego FADN obejmujce 2012 r., co oznacza, e uzyskane wyniki dotycz tylko gospodarstw towarowych. Celem pracy byo okrelenie poziomu produktywnoci wybranych form rolnictwa zrównowaonego, z uwzgldnieniem ich obszaru oraz specyfiki produkcji rolnej. Dodatkowo, aby uzyska bardziej peny obraz ich konkurencyjnoci, w badaniu uwzgldniono podstawowe zagadnienia dotyczce ich efektywnoci, tj. przede wszystkim zbadano dochodowo. W toku teoretycznych rozwaa zdecydowano, e najbardziej adekwatn metod pomiaru produktywnoci rolnictwa w kontekcie zrównowaonego rozwoju jest przyjcie rozwiza opartych o najbardziej powszechnie stosowane podejcie do ekonomii (tzw. gównego nurtu, czyli poczone stosowanie zaoe ekonomii neoklasycznej i keynesowskiej). W ten sposób odrzucono kwestie zwizane z internalizacj efektów zewntrznych, uznajc, e wyniki obliczone w oparciu o taki rachunek s zbyt mao precyzyjne. Z powyszych powodów zdecydowano, e kryterium zrównowaenia musi by uwzgldnione poprzez wyodrbnienie grup gospodarstw stosujcych odpowiednie praktyki rolnicze sprzyjajce zrównowaeniu rolnictwa. Przyjte kryteria odpowiadaj wraliwej odmianie zasady trwaoci. Ponadto warto podkreli, e w analizie pominito spoeczne aspekty zrównowaenia. Wynika to z przyjtej formuy, tj. wykluczenia oddziaywania dóbr wspólnych i efektów zewntrznych oraz z trudnoci w ocenie wpywu spoecznych aspektów na produkcj roln. Ta sfera zrównowaenia jest bardziej adekwatna w ocenie caych obszarów wiejskich, a nie tylko produkcji rolnej. Przedmiotem bada byy gospodarstwa indywidualne objte systemem FADN, tj. jednostki o wielkoci ekonomicznej równej lub wikszej od 4000 euro Standardowej Produkcji (SO). W pierwszym etapie przygotowa wyodrbniono grup porównawcz. W tym celu gospodarstwa objte systemem FADN podzielono na dwa gówne zbiory, a mianowicie:. 31.

(32) x Gospodarstwa specjalistyczne – w tej grupie znalazy si gospodarstwa ukierunkowane gównie na produkcj zwierzc, w których ograniczono tradycyjn produkcj rolinn (tj. uytkowano grunty orne na niewielkiej powierzchni, poniej 1 ha). Do tej grupy zaklasyfikowano take jednostki wycznie z produkcj zwierzc (fermy, gównie drobiu o wysokiej skali produkcji zwierzcej) oraz gospodarstwa, w których uytkowano przede wszystkim trwae uytki zielone i/lub sady. Gospodarstwa specjalistyczne odbiegaj pod wzgldem wyników produkcyjno-ekonomicznych od jednostek przecitnych, std wyodrbniono je z caej zbiorowoci gospodarstw rolnych jako oddzieln grup. x Gospodarstwa porównawcze – w tych podmiotach uytkowano grunty orne na powierzchni co najmniej 1 ha. Wyniki gospodarstw porównawczych stanowiy w przeprowadzonej analizie odniesienie do czterech form rolnictwa zrównowaonego. Do waciwego badania wyodrbniono cztery grupy gospodarstw charakteryzujce si stosowaniem przyjaznych dla rodowiska praktyk rolniczych. Te formy zrównowaenia byy przedmiotem wczeniejszych opracowa (Toczyski, Wrzaszcz i Zegar, 2013; Wrzaszcz i Zegar, 2014), co oznacza, e w niniejszej publikacji wykorzystano istniejc ju metod ich wyodrbnienia. W szczególnoci dotyczy to ostatniej z wymienionych poniej grup: x Gospodarstwa ekologiczne – grupa ta obejmowaa zarówno gospodarstwa z certyfikatem nadanym przez uprawnion jednostk certyfikujc, jak i bdce w trakcie przestawiania na ten system produkcji rolniczej. Przewodni zasad w systemie ekologicznym jest uprawa rolin zgodnie z normami dobrej kultury rolniczej, przy zachowaniu naleytej dbaoci o stan fitosanitarny rolin i ochron gleby. Do tego dodaje si konieczno zachowania powierzchni trwaych uytków zielonych i elementów krajobrazu nieuytkowanych rolniczo. Gospodarstwa te funkcjonuj na zasadach okrelonych w polskich i unijnych regulacjach prawnych2. x Gospodarstwa rolnorodowiskowe – to gospodarstwa uczestniczce w programie rolnorodowiskowym ujtym w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (PROW 2007–2013)3. Realizacja tego programu miaa przyczyni si do zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich i zachowania rónorodnoci biologicznej na tych terenach. Gównym jego 2. Wykaz regulacji prawnych z zakresu ekologicznego systemu gospodarowania znajduje si na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Rolnictwoekologiczne/Akty-prawne. 3 Dokument PROW 2007–2013, w tym szczegóowy opis dziaa rolnorodowiskowych oraz odpowiednich regulacji prawnych, zamieszczony jest na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi: http://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/PROW-2007–2013/Dokumenty-analizy-raporty.. 32.

(33) zaoeniem byo promowanie produkcji rolnej opartej ma metodach zgodnych z wymogami ochrony rodowiska. x Gospodarstwa norfolskie – gospodarstwa te cechuje bogata struktura zasiewów upraw polowych, która pozytywnie wpywa na urodzajno gleby i umoliwia stosowanie podozmianu zwanego czteropolówk. Struktura zasiewów w systemie norfolskim uwzgldnia 50% zbó, 25% rolin strukturotwórczych (strczkowe, pastewne) oraz 25% okopowych. Na potrzeby niniejszej pracy przyjto: o zasiewy na gruntach ornych: 100% – powierzchni zasiewów na gruntach ornych okrelono jako rónic powierzchni uytkowanych gruntów ornych oraz powierzchni ugorów i odogów na tych gruntach; o udzia zbó w strukturze zasiewów: maksymalnie 60%; o udzia rolin strukturotwórczych w strukturze zasiewów: minimalnie 20%; o udzia innych upraw w strukturze zasiewów: maksymalnie 20%. x Gospodarstwa zrównowaone – gospodarstwa te speniay cztery przyjte kryteria przyjaznoci produkcji rolnej dla rodowiska przyrodniczego. Prowadzenie produkcji rolnej w zgodzie z poszanowaniem zasobów przyrodniczych umoliwia umiejtne zmianowanie (wielogatunkowe podozmiany) i nawoenie rolin, dostosowane do zasobnoci i rodzaju gleby. W charakterze kryteriów zrównowaenia rodowiskowego gospodarstwa rolnego przyjto (Wrzaszcz, 2012): o udzia zbó w strukturze zasiewów na gruntach ornych: maksymalnie 66%; o liczb grup rolin uprawianych na gruntach ornych: minimalnie 3 – z grup: zboa, motylkowate, okopowe, oleiste/przemysowe, trawy na gruntach ornych; pozostae (inne gatunki niezakwalifikowane do powyej wymienionych grup); o indeks pokrycia gruntów ornych rolinnoci w okresie zimy: minimalnie 33% – wska nik ten obliczono jako relacj sumy powierzchni rolin ozimych do zbioru w roku nastpnym, poplonów na gruntach ornych do zbioru/na przyoranie w roku nastpnym, traw w uprawie polowej na zielonk, motylkowych drobnonasiennych na zielonk, mieszanek motylkowatych z trawami i powierzchni zasiewów na gruntach ornych; o obsad zwierzt na uytkach rolnych: maksymalnie 2 sztuki due na hektar uytkowanych gruntów rolnych – wska nik ten pozwala na ekologiczn ocen organizacji w gospodarstwach rolnych, gdy dostarcza informacji o poziomie intensywnoci, a take wskazuje na skal obcienia rodowiska przyrodniczego nawozami naturalnymi (Ku, 2006). Ograniczenie to wynika z potencjalnej moliwoci przekroczenia absorpcji odchodów zwierzcych przez agroekosystem (Faber et al., 2010). 33.

(34) W pracy przyjto, e dopuszczalny poziom obsady zwierzt nie powinien przekracza 2 SD/ha UR. Naley podkreli, e przedstawione powyej zbiory nie maj charakteru rozcznego. Przykadowo oznacza to, e gospodarstwa zrównowaone mog by jednoczenie zakwalifikowane do innych grup, np. w przypadku korzystania z programów rolnorodowiskowych. Ponadto wyodrbniono grup gospodarstw zboowych (typ szczegóowy STF 151). Pena nazwa tego typu gospodarstw to „gospodarstwa specjalizujce si w uprawie zbó, rolin oleistych i wysokobiakowych na nasiona”. W zwizku z tym, i dominujca cz gospodarstw w tej grupie bya ukierunkowana na produkcj zbó, w formie skrótu nazwano je jako „gospodarstwa zboowe”4. Wska specjalizacja produkcji rolinnej w tych gospodarstwach (monokultura upraw bd produkcja rolinna o niskim poziomie rónorodnoci gatunkowej) wskazuje na daleko odbiegajce praktyki rolnicze wobec tych ujmowanych w zasadach zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Z tego powodu mona je traktowa jako niezrównowaone. Takie ujcie umoliwia wskazanie rónic w zakresie produktywnoci pomidzy rolnictwem industrialnym i zrównowaonym. Po ogólnej analizie wybranych form rolnictwa zrównowaonego na tle gospodarstw porównawczych oraz zboowych zbadano je take w ukadzie bardziej szczegóowym, a mianowicie uwzgldniajc ich obszar (powierzchni uytkowanych gruntów rolnych) oraz specyfik produkcji rolniczej, okrelon przy pomocy tzw. typu rolniczego. Analiza zostaa oparta o produkcj faktycznie wytworzon w gospodarstwie. Na potrzeby pracy wyróniono nastpujce grupy obszarowe gospodarstw rolnych: x poniej 1 ha uytków rolnych – do tej grupy zostay take zakwalifikowane gospodarstwa bez gruntów rolnych, x 1–4,99 ha uytków rolnych, x 5–24,99 ha uytków rolnych, x 25–49,99 ha uytków rolnych, x 50 ha uytków rolnych i wicej. Dodatkowo analiz przeprowadzono w ujciu typów gospodarstw indywidualnych: x specjalizujce si w uprawach polowych (typ 1), x specjalizujce si w uprawach ogrodniczych (typ 2), x specjalizujce si w uprawach trwaych (typ 3), 4. Zasady klasyfikacji gospodarstw do poszczególnych typów rolniczych zostay szczegóowo przedstawione w publikacjach (Goraj, Bocian, Cholewa, Nachtman i Tarasiuk, 2012; Goraj, Cholewa, Osuch i Ponka, 2010).. 34.

(35) x specjalizujce si w chowie zwierzt ywionych w systemie wypasowym – zwierzta trawoerne (typ 4), x specjalizujce si w chowie zwierzt ywionych paszami treciwymi – zwierzta ziarnoerne (typ 5), x róne uprawy (typ 6), x róne zwierzta (typ 7), x róne uprawy i zwierzta cznie (typ 8). W oparciu o powysze grupy przeprowadzono analiz produktywnoci i dochodowoci. Posuono si analiz wska nikow oraz porównawcz. Za najistotniejsze wska niki uznano nastpujce: x Wska niki oparte na wartoci produkcji z gospodarstwa rolnego5 to podstawowa kategoria produkcyjno-ekonomiczna wskazujca na wynik gospodarowania. Warto t uwzgldniono w nastpujcych wska nikach: o warto produkcji/hektar uytków rolnych – suy do oceny produktywnoci nakadów ziemi, o warto produkcji/osob penozatrudnion ogóem – suy do oceny wydajnoci nakadów pracy, o udzia produkcji rolinnej i zwierzcej w wartoci produkcji ogóem – wskazuje na znaczenie okrelonego kierunku produkcji rolnej w ogólnej wartoci produkcji gospodarstwa rolnego. x Warto dodana brutto gospodarstwa rolnego to kategoria produkcyjno-ekonomiczna, okrelana na podstawie rónicy midzy wartoci produkcji z gospodarstwa rolnego i zuycia poredniego (obejmujcego koszty bezporednie oraz ogólnogospodarcze), skorygowana o wynik salda biecych dopat i podatków (obejmuje dopaty oraz saldo podatku VAT do dziaalnoci operacyjnej, a take inne podatki, m.in. rolny, leny, od nieruchomoci). Wielko ta porednio pozwala zweryfikowa wpyw sprawnoci gospodarowania – majcej wyraz zarówno w poziomie kosztów ponoszonych na dziaalno rolnicz, jak i aktywnoci zarzdzajcego gospodarstwem w zakresie pozyskania zewntrznych rodków finansowych – na warto produkcji z gospodarstwa rolnego. Z tego powodu jest ona odpowiednim parametrem do porówna gospodarstw o rónej strukturze wasnociowej majtku: o warto dodana brutto/hektar uytków rolnych – suy do oceny produktywnoci nakadów ziemi, 5. Standardowa Produkcja obliczona za pomoc wspóczynników SO pokazuje potencjalne moliwoci wytwórcze gospodarstwa. Wspóczynniki obliczane s jako rednie dla poszczególnych dziaalnoci bez podziau na technologi produkcji, std te nie okrelaj wiernie sytuacji gospodarstwa z produkcj np. ekologiczn. Z tego te wzgldu analiza zostaa oparta o produkcj faktycznie wytworzon w gospodarstwie.. 35.

(36) o warto dodana brutto/osob penozatrudnion ogóem – suy do oceny wydajnoci nakadów pracy, x Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego stanowi podstawowy cel ekonomiczny dziaalnoci rolnika oraz jest wanym wyznacznikiem poziomu ycia rodziny rolniczej, std moe stanowi istotny wska nik sprawnoci gospodarstwa w rolnictwie (Wrzaszcz i Zegar, 2014): o dochód/hektar uytków rolnych – suy do oceny dochodowoci zaangaowanej jednostki ziemi, o dochód/osob penozatrudnion pracy wasnej – suy do oceny dochodowoci zaangaowanej pracy wasnej (nieopaconej, czonków rodziny). 5.2. Wyniki przeprowadzonego badania Cao badania bya przeprowadzona na grupie 10 589 gospodarstw porównawczych. Sporód rónych form zrównowaenia rolnictwa najliczniejsza bya grupa gospodarstw korzystajcych z programów rolnorodowiskowych, tj. prawie 2,5 tys. – 23% zbiorowoci FADN. Gospodarstwa nalece do grupy zrównowaonej stanowiy nieco mniej – ok. 2,3 tys. (21%). Warto jednak przypomnie, e grupy zrównowaonych form rolnictwa nie s rozczne. Porównanie gospodarstw w ukadzie grup obszarowych dowodzi, e udzia czterech badanych form rolnictwa zrównowaonego jest wikszy w gospodarstwach duych. W przypadku gospodarstw zrównowaonych udzia ten wynosi w grupie 1–5 ha – 8%, 5–25 ha – 16%, 25–50 ha – 27% i powyej 50 ha – 28%. Uzyskane wyniki wskazuj na zainteresowanie polskich rolników dbaoci o rodowisko naturalne w przypadku zaistnienia odpowiednich warunków gospodarczych. Ponadto zauwaalna jest rónica w stopniu tego zainteresowania w zalenoci od wielkoci gospodarstwa. Moe to oznacza, e wikszym gospodarstwom jest atwiej spenia kryteria zrównowaenia. Gospodarstwa rolnorodowiskowe charakteryzoway si równie stosunkowo du powierzchni uytków rolnych (rednio 45 ha/gosp.), nieznacznie wyprzedzajc w tym wzgldzie gospodarstwa zrównowaone o redniej powierzchni 44 ha/gosp. Najwiksze pod wzgldem obszaru, ze redni powierzchni wynoszc 75 ha/gosp., byy gospodarstwa zboowe. Badanie przeprowadzono w oparciu o neoklasyczne podejcie do produktywnoci, co pozwolio na ocen rónic w efektywnoci wykorzystania zasobów z punktu widzenia optimum ekonomicznego. rednie wyniki dla poszczególnych grup gospodarstw (tab. 6) potwierdzaj rónice w zakresie produktywnoci zaobserwowane w analizach dynamicznych, tj. nisz produktywno ziemi 36.

(37) przyjaznych rodowisku praktyk rolniczych. Dotyczy to wszystkich grup obszarowych, chocia w niektórych przypadkach rónice byy niewielkie (rys. 4). Niekorzystna sytuacja widoczna jest zwaszcza w przypadku gospodarstw ekologicznych, które uzyskiway wyniki znaczco gorsze od pozostaych form zrównowaenia rolnictwa. Produktywno ziemi gospodarstw rolnorodowiskowych, norfolskich i zrównowaonych w kadym przypadku bya wysza ni w grupie gospodarstw zboowych. Rysunek 4. Produktywno oraz dochodowo ziemi wybranych form rolnictwa zrównowaonego na tle gospodarstw porównawczych oraz zboowych 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 GP. GZB. EKO. PR. NORF. ZRÓW. Formyrolnictwazrównowaonego Produkcjazgospodarstwarolnego(z/ha) Dochódzrodz.gosp.rolnego(z/ha). ród o: Prandecki K., Wrzaszcz W., Buks J., Bocian M. (2014), Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym [25] Produktywno wybranych form rolnictwa zrównowaonego, PW 2011-2014 nr 112, IERiG–PIB, Warszawa, s. 77.. We wszystkich grupach obszarowych gospodarstwa prorodowiskowe ponosiy nisze koszty bezporednie i ogólnogospodarcze w stosunku do gospodarstw porównawczych, w przeliczeniu na jednostk powierzchni. Ponadto gospodarstwa te, w wikszoci przypadków, charakteryzoway si niszymi kosztami amortyzacji oraz wyszymi dopatami. To wszystko zoyo si na rónice midzy produktywnoci ziemi a jej dochodowoci. Z tego te powodu dochodowo ziemi w tych gospodarstwach osigna lepsz relacj w stosunku do gospodarstw porównawczych ni produktywno ziemi.. 37.