Skutki procesów plutonicznych. Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Skutki procesów plutonicznych

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

(2)

Plutonizm to zbiór procesów związanych z występowaniem skał w postaci płynnej, czyli magmy. Magma stanowi stop substancji w stanie płynnym, budują ją krzemionka, tlenki żelaza, magnezu czy glin oraz wiele innych. Osiąga temperatury ponad 700°C, ale nie przekracza 1150°C. Przejście magmy w stan stały nazywa się krzepnięciem, które zachodzi w sytuacji obniżenia temperatury, a poziom temperatury sprzyjającej krzepnięciu zależy przede wszystkim od składu chemicznego magmy (minerały).

Twoje cele

Wyjaśnisz istotę zjawisk plutonicznych.

Scharakteryzujesz poszczególne formy plutoniczne.

Rozpoznasz skały pochodzenia plutonicznego oraz opiszesz ich cechy charakterystyczne.

Opiszesz, jakie znaczenie w gospodarce człowieka mogą mieć poszczególne rodzaje skał plutonicznych.

Skutki procesów plutonicznych

Źródło: Pexels License, h ps://www.pexels.com/photo-license/, dostępny w internecie:

www.pexels.com.

(3)

Przeczytaj

Produkty procesów plutonicznych

Magma może zastygać w różnych warunkach i otoczeniu. Jeśli krzepnie w otoczeniu innych skał, powstają tzw. intruzje magmowe. Na skutek wtargnięcia magmy w obszar występowania skał starszych, te drugie ulegają deformacjom. Dodatkowo, wysoka temperatura magmy przeobraża otaczające skały.

Intruzje przecinają więc istniejące warstwy skalne i mogą przebiegać zgodnie lub niezgodnie ze starszymi warstwami.

Intruzje zgodne z warstwami starszych skał

Intruzje takie przebiegają zgodnie z kierunkiem przebiegu warstw skał otaczających, tzn. płaszczyznami strukturalnymi (takimi jak uławicenie starszych skał, powierzchnie niezgodności albo płaszczyzny tektoniczne). W ten sposób powstają sille, czyli intruzje magmowe wciskające się pomiędzy występujące warstwy skalne. Przy większej objętości magmy powstają lakolity lub lopolity i fakolit.

Intruzje niezgodne z warstwami starszych skał

Intruzje takie polegają na przecięciu istniejących warstw skalnych. W takim przypadku powstają:

batolity, czyli intruzje magmy, w których nieznana jest podstawa (granica dolna), są to nieregularne bloki granitowe pod powierzchnią ziemi, o dużych rozmiarach, które powstały z zastygłej magmy;

dajki, czyli pionowe żyły magmowe przecinające wiele warstw skalnych i biegnące w poprzek warstw starszych.

Intruzje magmowe wraz z formami pochodzenia wulkanicznego

Intruzje magmowe wraz z formami pochodzenia wulkanicznego

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Skutki procesów plutonicznych

Zjawiska plutoniczne mają miejsce na dużych głębokościach, przez co nie mają bezpośredniego znaczenia ani dla codziennego funkcjonowania człowieka, ani dla gospodarki. Jednak w efekcie procesów

plutonicznych powstaje wiele różnych skał, które mogą być wykorzystane przez człowieka.

Skały magmowe plutoniczne

(4)

Skały magmowe plutoniczne są efektem krzepnięcia magmy będącej stopem krzemianowym. Cechą charakterystyczną tych skał jest wyraźna budowa krystaliczna. Kryształy są wynikiem warunków, w jakich zastyga magma – powolnego stygnięcia i wysokiego ciśnienia występującego pod powierzchnią ziemi.

Strukturę skał magmowych plutonicznych nazywa się jawnokrystaliczną. Im większa głębokość krzepnięcia magmy, tym kryształy są większe i bardziej widoczne. Efektem występowania krzemionki w składzie magmy jest powstanie skał, które zawierają kwarc. Zawartość krzemionki decyduje o odczynie skały – duży udział krzemionki prowadzi do powstania skał kwaśnych, mały do powstania skał

zasadowych. Do skał plutonicznych kwaśnych zalicza się granitoidy, a przykładem może być granit.

Typowe granity zbudowane są z kwarcu, skaleni i łyszczyków. Duży udział kwarcu powoduje, że skały plutoniczne kwaśne mają jasne barwy. Przykładem skały plutonicznej zasadowej jest gabro, czyli skała o ciemnej zielonej i czarnej barwie. Wśród skał plutonicznych występują także skały obojętne. Do takich zalicza się sjenit i dioryt. Pierwsza z nich ma różowe zabarwienie, a druga jest szara.

Granit

Skały żyłowe

Skały te powstają w sąsiedztwie starszych warstw skalnych. Uznaje się je za skały pośrednie między typowymi skałami plutonicznymi a wulkanicznymi. Podobieństwo do jednego rodzaju zależy od głębokości i warunków krzepnięcia magmy.

Skały metamorﬁczne

Magma może stygnąć w sąsiedztwie starszych skał. Warunki, w których dochodzi do stygnięcia magmy, wpływają również na sąsiednie skały. Do czynników tych zalicza się wysoką temperaturę oraz wysokie ciśnienie. Podobnie jak dla formowania się skał plutonicznych, istotna jest głębokość, na jakiej zachodzi cały proces. Temperatura odgrywa szczególnie dużą rolę w strefie bezpośredniego kontaktu magmy i starszych skał. Ciśnienie natomiast może powodować zmniejszenie objętości minerałów (ciśnienie statyczne) albo deformować kryształy (ciśnienie kierunkowe). Skały metamorficzne mają zróżnicowany skład, jest on efektem składu skały, która ulega przekształceniu, oraz siły oddziaływania ciśnienia i temperatury. Do składników skał metamorficznych zalicza się kwarc, mikę, skalenie, dolomity, hematyty, magnetyty i kalcyty. Do skład metamorficznych zalicza się: fyllit, gnejs, kwarcyt, łupek oraz marmur.

Nazwa

skały Cechy charakterystyczne i wygląd

kolor szary lub szarozielony, wyraźny podział na bardzo cienkie warstwy, struktura drobnoziarnista

(5)

Fyllit

Gnejs

kolor szary, różowy, złoty, czerwony, wyraźny układ pasm – pasma minerałów, struktura średnio lub gruboziarnista

Gnejs

Kwarcyt

kolor jasnoszary, niebieski, szaro‑różowy, brak wyraźnych pasm minerałów, skała bardzo zwięzła

Kwarcyt

(6)

Kwarcyt

Marmur

występowanie charakterystycznych żyłek o innej barwie niż minerały otaczające,

kryształy są słaborozwinięte, czasem niewidoczne, bardzo zróżnicowana kolorystyka – od jasnych barw po ciemne

Marmur

Znaczenie gospodarcze skał plutonicznych

Zjawiska plutoniczne nie mają bezpośredniego znaczenia dla gospodarki człowieka. Jednak biorąc pod uwagę skutki zjawisk plutonicznych, można uznać, że mają one dla człowieka znaczenie pośrednie.

Skutkami zjawisk plutonicznych – jak wskazano we wcześniejszej części materiału – jest powstanie skał magmowych i metamorﬁcznych. Skały te mają olbrzymie znaczenie w szeroko rozumianym

budownictwie.

Słownik

gabro

podobnie jak granit może być wykorzystany do budowy nagrobków, ale stosuje się go również w budownictwie (okładziny) i w budowie dróg (kruszywo); gabro jest także źródłem miedzi, niklu i platyny

gnejs

stosunkowo niewielkie wykorzystanie w budownictwie, czego powodem są słabe właściwości ﬁzyczne skał (niska wytrzymałość), mogą mieć znaczenie dekoracyjne (dekoracyjne wykończenie ścian czy części ogrodów)

granit

wykorzystywany do budowy nagrobków, elementów budynków, rzeźb kwarcyt

może być stosowany jako materiał ogniotrwały, a w budowie dróg służy jako kruszywo marmur

wykorzystywany w budownictwie jako element ozdobny, także jako materiał rzeźbiarski

(7)

Audiobook

Polecenie 1

Wysłuchaj audiobooka i omów pochodzenie sjenitu w Polsce, a także pochodzenie nazwy.

Polecenie 2

Wyjaśnij, do czego wykorzystywany był i jest sjenit.

(8)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Zaznacza prawidłową odpowiedź. Zjawiska plutoniczne to:">

Zaznacza prawidłową odpowiedź. Zjawiska plutoniczne to:

zjawiska zachodzące przy udziale magmy na powierzchni ziemi.

zjawiska zachodzące przy udziale magmy pod powierzchnią ziemi.

zjawiska zachodzące przy udziale magmy na obszarach klimatu polarnego.

inaczej zjawiska wulkaniczne.

輸

Ćwiczenie 2

Zaznacz prawidłową odpowiedź. Struktura skał magmowych plutonicznych:">

Zaznacz prawidłową odpowiedź. Struktura skał magmowych plutonicznych:

nie ma określonej nazwy.

nazywana jest jawnokrystaliczną.

nazywana jest zmiennokrystaliczną.

nazywana jest skrytokrystaliczną.

輸

Ćwiczenie 3

Zaznacz nieprawidłowe odpowiedzi. Intruzja magmowa to:">

Zaznacz nieprawidłowe odpowiedzi. Intruzja magmowa to:

lawa zastygająca w sąsiedztwie skał narzutowych.

magma zastygająca w sąsiedztwie innych warstw skalnych.

materiał wydostający się z kraterów wulkanicznych.

magma zastygająca pionowo w poprzek warstw skalnych.

輸

Ćwiczenie 4

Połącz w pary nazwę formy z jej opisem.">

Połącz w pary nazwę formy z jej opisem.

intruzja magmowa w kształcie poziomym ,,soczewki", intruzja magmowa o nieznanej podstawie, intruzja magmowa w postaci pionowej żyły, intruzja magmowa zgodna z warstwami starszych skał

batolit sill dajka lakkolit

醙

Ćwiczenie 5

Rysunek przedstawiający różne formy plutoniczne

Źródło: Jaworska E., Jaworski P., Malinowska M., Geograﬁa. Zadania, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa–Bielsko-Biała 2012.

醙

(9)

Ćwiczenie 6

Przy każdym opisie skały wpisz jej nazwę.">

Przy każdym opisie skały wpisz jej nazwę.

Opis skały Nazwa skały

Skała bardzo atrakcyjna architektonicznie. Może być także wykorzystana

w rzeźbiarstwie. Istnieje bardzo wiele odmian tej skały, każda wygląda inaczej, dzięki czemu jest jeszcze bardziej atrakcyjnym materiałem budowlanym.

Może przyjmować różnorodne barwy.

Skała bardzo popularna w budownictwie, w rzeźbiarstwie.

Charakteryzuje się

występowaniem wyraźnych kryształów.

Cechą charakterystyczną tej skały jest występowanie równolegle ułożonych warstw minerałów o różnych barwach, co sprawia, że skała jest bardzo atrakcyjna wizualnie.

難

Ćwiczenie 7

Uzupełnij tabelkę na podstawie graﬁk poniżej.">

Uzupełnij tabelkę na podstawie graﬁk poniżej.

1, 2, 3

Numer graﬁki Nazwa formy plutonicznej Cechy charakterystyczne 1

2 3

難

(10)

Graﬁka nr 1

Graﬁka nr 2

Graﬁka nr 3

 



 



(11)

Ćwiczenie 8

Wskaż zdanie prawdziwe.">

Wskaż zdanie prawdziwe.

Zjawiska plutoniczne i wulkaniczne są niezależne od siebie.

Zjawiska wulkaniczne można uznać za zewnętrzne objawy zjawisk plutonicznych.

Zjawiska plutoniczne (ich zasięg i rozmiar) nie są zależne od rodzaju skał otaczających.

Batolity i lakolity ze względu na swoją izolację nie mogą stać się ogniskami wulkanicznymi.

難

(12)

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Magdalena Fuhrmann Przedmiot: geograﬁa

Temat lekcji: Skutki procesów plutonicznych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, techniku, zakres podstawowy, klasa I Podstawa programowa:

Cele kształcenia – wymagania ogólne.

I. Wiedza geograﬁczna.

1. Poznawanie terminologii geograﬁcznej.

3. Poznanie zróżnicowanie środowiska geograﬁcznego, głównych zjawisk i procesów geograﬁcznych oraz ich uwarunkowań i konsekwencji.

5. Rozumienie prawidłowości w zakresie funkcjonowania środowiska geograﬁcznego oraz wzajemnych zależności w systemie człowiek – przyroda.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

1. Korzystanie z planów, map fizycznogeograficznych i społeczno‑gospodarczych, fotografii, zdjęć lotniczych i satelitarnych, rysunków, wykresów, danych statystycznych, tekstów źródłowych, technologii informacyjno‑komunikacyjnych oraz geoinformacyjnych w celu zdobywania, przetwarzania

i prezentowania informacji geograﬁcznych.

3. Identyﬁkowanie relacji pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska geograﬁcznego (przyrodniczego, społeczno‑gospodarczego i kulturowego).

4. Formułowanie twierdzeń i podstawowych prawidłowościach dotyczących funkcjonowania środowiska geograﬁcznego.

9. Rozwijanie umiejętności komunikowania się i podejmowania konstruktywnej współpracy w grupie.

III. Kształtowanie postaw.

1. Rozwijanie zainteresowań geograﬁcznych, budzenie ciekawości świata.

2. Docenianie wiedzy geograﬁcznej w poznawaniu i kształtowaniu przestrzeni geograﬁcznej.

4. Podejmowanie reﬂeksji nad pięknem i harmonią świata przyrody, krajobrazów przyrodniczych i kulturowych oraz osiągnięciami cywilizacyjnymi ludzkości.

Treści nauczania:

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.

Uczeń:

2) wyjaśnia przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do urozmaicenia powierzchni Ziemi (ruchy epejrogeniczne, ruchy górotwórcze, wulkanizm, plutonizm, trzęsienia ziemi).

Kształtowane kompetencje kluczowe

(13)

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne Uczeń:

wyjaśnia istotę zjawisk plutonicznych, rozróżnia formy plutoniczne,

rozpoznaje skały metamorﬁczne i magmowe plutoniczne oraz potraﬁ wskazać ich cechy charakterystyczne,

wskazuje znaczenie gospodarcze skał plutonicznych.

Strategie nauczania: asocjacyjna

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE Forma zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: e‑materiał, komputer, projektor multimedialny, zeszyt

Materiały pomocnicze: Książkiewicz M., Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1979.

PRZEBIEG LEKCJI Faza wprowadzająca

Przedstawienie tematu i celu lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel kolejno omawia zagadnienia przedstawione w e‑materiale.

Po przedstawieniu i wyjaśnieniu e‑materiału, nauczyciel w formie ustnej weryﬁkuje zrozumienie materiału przez uczniów.

Nauczyciel dzieli uczniów na mniejsze grupy i każdej grupie rozdaje kilka skał metamorﬁcznych.

Zadaniem uczniów jest rozpoznanie skał plutonicznych.

Nauczyciel w formie ustnej weryﬁkuje poprawność rozpoznania skał przez uczniów.

Uczniowie odsłuchują audiobooka i indywidualnie przygotowują w zeszycie notatkę na temat skutków plutonizmu i znaczenia zjawiska dla człowieka.

Faza podsumowująca

Wykonanie ćwiczeń z części „Sprawdź się”.

Podsumowanie wiedzy zaprezentowanej na lekcji.

Utrwalenie najważniejszych pojęć, szczególnie tych, które sprawiały uczniom najwięcej problemów podczas zajęć.

Ocena pracy uczniów podczas lekcji.

Praca domowa

Dokończenie pracy pisemnej rozpoczętej na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

audiobook zawarty w e‑materiale może być wykorzystana podczas powtórzenia materiału całego działu „Litosfera”.