Kryzys państwa rosyjskiego. Dymitriady i ich skutki. Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Kryzys państwa rosyjskiego. Dymitriady i ich skutki

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

(2)

Moskiewski car Iwan Groźny (1530–1584) słynął z wyjątkowo okrutnych rządów. Jeśli wierzyć relacjom cudzoziemców przebywających w ówczesnej Rosji, carewicz Dymitr wdał się w ojca. Chłopak podobno uwielbiał ścinać głowy śniegowym bałwanom. Miał przy tym mówić, że w przyszłości tak samo postępować będzie z moskiewskimi możnowładcami – bojarami. Czy były to jedynie czcze pogróżki? Tego się nigdy nie dowiemy. Po śmierci Iwana Groźnego carewicz zamieszkał z matką w Ugliczu, położonym ok. 200 km na północny zachód od stolicy. W 1591 r. na dziedzińcu tamtejszego zamku ośmioletniego Dymitra znaleziono martwego, leżącego w kałuży krwi. Szybko pojawiły się plotki, że być może śmierć carewicza nie była przypadkowa. Oﬁcjalne śledztwo wykazało jednak, że śmiertelną ranę Dymitr zadał sobie sam, kiedy podczas zabawy ostrym narzędziem przydarzył mu się nagły atak epilepsji. Nikt wówczas nie przypuszczał, że carewicz jeszcze „zmartwychwstanie”. I to nawet nie jeden raz.

Twoje cele

Wyjaśnisz, jak bardzo niebezpieczne dla przyszłości kraju mogą być zabawy nożem, zwłaszcza gdy bawi się nim carski syn.

Rozstrzygniesz, czy opłaciło się Rzeczpospolitej ingerować w wewnętrzne sprawy ogarniętej „wielką smutą” Moskwy.

Przedstawisz wydarzenia z czasów „dymitriad” z punktu widzenia polskiej żony Dymitra I Samozwańca, Maryny Mniszchówny.

Kryzys państwa rosyjskiego. Dymitriady i ich skutki

Ślub per procura Maryny Mniszchówny i Dymitra Samozwańca w Krakowie.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(3)

Przeczytaj

Wielka smuta

Iwan IV Groźny, umarłszy w 1584 r., zostawił po sobie państwo silne i scentralizowane. Terytoria carstwa rozciągały się od granic z Rzeczpospolitą Obojga Narodów aż po odległą Syberię. Jednakże niezwykle okrutne metody sprawowania rządów przez Iwana

spowodowały głęboki kryzys gospodarczy. W niektórych żyznych rejonach państwa nawet 90 proc. pól uprawnych leżało odłogiem. Ślepy terror zachwiał więzami społecznymi i doprowadził do upadku tradycyjnych autorytetów, chociaż nie naruszył głęboko zakorzenionej wiary w mądrość dobrego cara. Na kryzys gospodarczy i społeczny nałożył się jeszcze kryzys dynastyczny. Następca tronu Fiodor Iwanowicz (1557–1598) w opinii otoczenia nie był mądrym władcą. Do tego, oddany wierze, niemal w ogóle nie interesował się sprawami kraju. Ster rządów przejął brat Ireny (Iriny), żony cara Fiodora, Borys Godunow (ok. 1551–1605). Kiedy zginął carewicz Dymitr, niektórzy podejrzewali wpływowego i ambitnego Godunowa o zainspirowanie tej zbrodni, co miało mu ułatwić w przyszłości przejęcie moskiewskiego tronu. Wraz ze śmiercią Fiodora w 1598 r. wygasła dynastia Rurykowiczów, której początki sięgały IX w. Od tego momentu kraj pogrążył się w chaosie, zwanym wielką smutą (1598–1613). Bojarzy zaoferowali tron wdowie po Fiodorze Irenie Godunowej. Gdy ta odmówiła przyjęcia zaszczytu, Czapkę Monomacha zaproponowano jej bratu

Borysowi. Ten zaś, po długich i najpewniej udawanych wahaniach, zgodził się ostatecznie ją przyjąć. Odwlekanie przejęcia władzy przez Godunowa miało dać mu silny mandat do rządzenia pogrążonym w kryzysie krajem.

Pierwsze zmartwychwstanie

Jako samodzielny władca Borys Godunow dbał o rozwój kulturalny kraju. Kontynuował także kolonizację Syberii. W czasie nieurodzajów kazał wydawać zboże chłopom z dobrze zaopatrzonych spichlerzy państwowych. Pomimo stosunkowo sprawnych rządów Borysa wielka susza, jaka nawiedziła ziemie rosyjskie na początku XVII w., nadszarpnęła autorytet nowego władcy. Po kraju wałęsały się grupy zubożałych chłopów, którzy opuścili swoje majątki. Burzyli się – i tak zwykle niespokojni – mieszkańcy obszarów graniczących z państwem polsko‑litewskim.

Rozwój terytorialny państwa moskiewskiego.

Wskaż główne kierunki ekspansji państwa moskiewskiego przed Wielką Smutą.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dodatkowo na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej pojawił się tajemniczy młodzieniec podający się za cudem ocalałego od śmierci carewicza Dymitra. Chłopak musiał być zręcznym oszustem, gdyż jego opowieści o carskim pochodzeniu brzmiały wiarygodnie. W rzeczywistości jednak był to najpewniej zbiegły z klasztoru mnich Grisza (Griszka) Otriepiew. Samozwańca ochoczo wsparła grupa kresowych magnatów (np. Wiśniowieccy i Jerzy Mniszech). Polscy możnowładcy spodziewali się hojnych nadań, gdyby udało się osadzić „Dymitra” na tronie carów. Do poparcia Samozwańca przekonali nawet pobożnego króla Zygmunta III Wazę. Monarcha liczył na zwiększenie wpływów katolicyzmu na Wschodzie. Wśród historyków panuje przekonanie, że Zygmuntowi zależało także na podporządkowaniu sobie Moskwy, aby później wykorzystać jej potencjał do odzyskania tronu w Sztokholmie: pochodzący ze Szwecji książę od 1594 r. panował w dwóch krajach. Protestanccy poddani w Szwecji zdecydowali jednak w 1599 r.

o detronizacji króla - gorliwego katolika – z czym Zygmunt III nigdy się nie pogodził.

Czapka Monomacha – insygnium wielkich książąt moskiewskich i carów Rosji, pochodzi najprawdopodobniej z końca XIII lub początku XIV w. Według legendy została sprowadzona na Ruś z Konstantynopola przez wielkiego księcia Rusi Kijowskiej, Włodzimierza II Monomacha (1053–1125).

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

(4)

Dymitr Samozwaniec u Wiśniowieckiego. Obraz Nikołaja Niewriewa z 1876 r. To właśnie na „kresowym” dworze Wiśniowieckich w Brahiniu w 1603 r. pojawił się Dymitr Samozwaniec, rozpoczynając tym samym swoją niezwykłą, aczkolwiek krótkotrwałą karierę. Dwaj przedstawiciele możnej rodziny Wiśniowieckich, Adam oraz Konstanty, aktywnie wsparli Dymitra podczas wyprawy na Moskwę w 1605 r.

Wskaż po jednej korzyści, jaką mogły wiązać z udaną wyprawą na Moskwę ukazane na obrazie postaci: Dymitr Samozwaniec, Wiśniowiecki, katolicki kapłan.

Źródło: Николай Васильевич Неврев, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sejm natomiast, w przeciwieństwie do monarchy, zdecydowanie odciął się od „awantury” na wschodzie, chociaż niektórzy posłowie dostrzegali pewne korzyści z wyprawy na Moskwę. Sukces mógł doprowadzić do połączenia obu krajów sojuszem i tym samym zakończyć spory terytorialne o wschodnie ziemie Rzeczpospolitej. Można było nawet pokusić się o odzyskanie części ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego utraconych na rzecz Moskwy w XVI w. Jednakże ﬁasko przedsięwzięcia groziło otwartą wojną z caratem, dlatego ostatecznie sejm z 1605 r. odrzucił plany oﬁcjalnego wsparcia Dymitra Samozwańca.

„Polski” car

Pogrzebanie planów otwartej interwencji Rzeczpospolitej w wewnętrzne sprawy wschodnich sąsiadów nie udaremniło wyprawy Dymitra Samozwańca na Moskwę. Rzekomy spadkobierca Rurykowiczów, wsparty przez prywatne wojska pogranicznych magnatów oraz

ochotników‑awanturników rozpoczął walkę o tron. Najpewniej

zakończyłaby się ona dotkliwą porażką, gdyby nie szczęśliwy dla Dymitra splot okoliczności. Wojska carskie bowiem pobiły oddziały Samozwańca, ale wkrótce po tym, w kwietniu 1605 r., zmarł Borys Godunow.

Zamieszanie, jakie wywołała śmierć cara, wykorzystał Dymitr. Zdołał wkroczyć do Moskwy i koronować się na nowego władcę. Jego rządy nie trwały jednak długo. Samozwaniec, oskarżany o uleganie polskim wpływom, pogardę dla miejscowych obyczajów i podejrzewany o chęć wprowadzenia katolicyzmu, zginął zamordowany przez spiskowców w maju 1606 r.

Car-puszka, potężna, XVI-wieczna armata, ustawiona na moskiewskim Kremlu jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli stolicy Rosji. Według legendy użyto jej tylko raz:

w 1605 r., kiedy załadowano do niej szczątki Dymitra Samozwańca, rozerwanego na strzępy przez rozjuszony tłum podburzony przez bojarów, i wystrzelono w kierunku Polski.

Wyjaśnij symbolikę zawartą w tej legendzie.

Źródło: Alvesgaspar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

„Tuszyński łotr”

Nikołaj Niewriew (1830–1904), Dymitr Samozwaniec I przysięga Zygmuntowi III Wazie wprowadzenie katolicyzmu w Rosji, 1874 r. Zwróć uwagę na elementy symboliczne:

obraz Matki Boskiej (reprezentuje religię katolicką, którą ślubuje przyjąć Dymitr), postaci sﬁnksów oznaczające tajemnicze pochodzenie lub niejasne zamiary Dymitra, a szabla u jego boku wskazuje na gotowość walki o carski tron.

Źródło: Nikolai Nevrev, Wikimedia Commons, domena publiczna.

(5)

Po tragicznej śmierci Samozwańca nowym carem został przywódca spisku przeciwko Dymitrowi I, bojar Wasyl Szujski (1552–1612). Zmiana na moskiewskim tronie nie zakończyła jednak wielkiej smuty. Wkrótce bowiem objawił się we wsi Tuszyno pod Moskwą nowy samozwaniec, podający się za cudem ocalałego z pogromu cara. Pretendent do tronu uzyskał poparcie nowo przybyłych ochotników, szukających łatwego zarobku i sławy, oraz Polaków i Litwinów wspierających wcześniej Dymitra I. Tym razem nie było już cienia wątpliwości, że chodzi o zwyczajne oszustwo, dlatego do nowego Samozwańca przylgnęło określenie „wor”, czyli łotr, a ponieważ przybył on ze wsi Tuszyno, stąd tuszyński. Ów Łże‑Dymitr nie zdołał wprawdzie powtórzyć sukcesu poprzednika i zająć stolicy, ale przez kilka lat skutecznie paraliżował poczynania Wasyla Szujskiego, stojąc obozem pod Moskwą. Szukając sprzymierzeńców, legalny car zawarł porozumienie ze Szwecją. To z kolei wywołało ostrą reakcję Rzeczpospolitej, znajdującej się wówczas w stanie wojny ze Szwedami. W 1609 r. doszło do nowej odsłony wielkiej smuty: prywatna awantura grupy magnatów kresowych przekształciła się w otwarty konﬂikt zbrojny pomiędzy Moskwą a Rzeczpospolitą.

Bolesne skutki

Dymitriady, chociaż nigdy nie uzyskały oﬁcjalnej aprobaty sejmu Rzeczypospolitej, stały się poważną zadrą w relacjach rosyjsko‑polskich. Nierzadko chciwi i okrutni Polacy towarzyszący obu Dymitrom postrzegani byli przez mieszkańców Moskwy jako bezlitośni najeźdźcy. Ten obraz na wieki ukształtował wśród Rosjan negatywne i często krzywdzące stereotypy wiarołomnych, wyniosłych i bezwzględnych Polaków. Korzyści z zaangażowania się po stronie samozwańców były dla Rzeczypospolitej niewielkie i krótkotrwałe. Niektórzy historycy mówią wręcz o „niepotrzebnej awanturze”. Wskazują przy tym, że plany podporządkowania sobie ogromnego państwa moskiewskiego od początku miały charakter utopijny: nie uwzględniały realnych możliwości Rzeczpospolitej ani potężnego potencjału Moskwy – zarówno ludzkiego, jak

i gospodarczego. Udział w dymitriadach na krótką metę podniósł prestiż Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej lecz w dłuższej perspektywie ogromnie obciążył późniejsze relacje obu krajów.

Słownik

bojarzy

(ros. bojarin; by może od istniejącego na Rusi określenia bojarin - wielmoża) najwyższa warstwa społeczna w dawnej Rosji Dymitriady

od imienia carewicza Dymitra, syna Iwana IV Groźnego, pod którego podszywali się pretendenci do moskiewskiego tronu w czasie wielkiej smuty w latach 1604‑1610 korzystając ze wsparcia części polskiej i litewskiej magnaterii. Dymitriady były jedną z przyczyn wybuchu wojny

polsko‑rosyjskiej (1609‑1618 r.) Duma

(ros. Дума - myśl; od думать - dumać, myśleć) nazwa rosyjskiego parlamentu, ludzie służebni

uprzywilejowane grupy społeczne w dawnej Rosji, do których zaliczano możnowładztwo (bojarzy), wyższą szlachtę (dworian) i niższą szlachtę (dzieci bojarskie)

monastyr (monaster)

(gr. monastērion; od monos - jedyny oraz przyrostka -terion - miejsce) prawosławny klasztor patriarcha

(z gr. patriárchis - praojciec) najwyższy dostojnik Kościoła prawosławnego strzelcy

(ros. cтрельцы - strielcy) moskiewska doborowa piechota zaopatrzona w broń palną, utworzona przez Iwana IV Groźnego; cieszyli się sporym autorytetem i często angażowali w polityczne spory

Słowa kluczowe

bojarzy, dymitriady, Moskwa, prawosławie, Rosja, Rurykowicze, samodzierżawie, Wazowie, wielka smuta

Bibliograﬁa

Bazylow L., Historia Rosji, T. I, Warszawa 1985.

Bohun T., Moskwa 1612, Bellona, Warszawa 2005.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oﬁcyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Dymitr II Samozwaniec na ilustracji z XIX w. Podobno Dymitr I Samozwaniec wyglądem przypominał zabitego carewicza, ale o Dymitrze II nie można już było tego powiedzieć.

Od poprzednika różnił się także (według świadectwa hetmana Stanisława Żółkiewskiego) grubiańskimi obyczajami. Kiedy dymitriady przerodziły się w otwartą wojnę polsko-rosyjską, Łże-Dymitr utracił poparcie polskich sojuszników. Opuszczony przez stronników został zamordowany w 1610 r. Wyjaśnij, skąd wziął się przydomek Łże-Dymitr.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(6)

Eskin J., przeł. Tomasz Bohun, Dymitr Wyzwoliciel, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 4/2012.

Grala H., Wielka smuta, „Mówią Wieki” 4/1996.

(7)

Audiobook

Polecenie 1

Narzędzie polityczne w rękach mężczyzn czy niezależna władczyni? Zapoznaj się z audiobookiem i opisz, które z określeń lepiej pasuje do Maryny Mniszchówny? Uzasadnij swoje stanowisko.

Polecenie 2

Współcześnie trudno obiektywnie ocenić działalność Maryny Mniszchówny. Brakuje na jej temat wyważonych opinii: źródła z epoki raczej nie odnoszą się do niej przychylnie. Jak sądzisz, dlaczego ich autorzy – Rosjanie i Polacy – na ogół negatywnie oceniają postać Maryny?

Źródło:

Polka na rosyjskim tronie, artykuł na stronie Polskiego Radia Dwójka (Polskieradio.pl).

Maryna Mniszchówna. Na historycznej wokandzie, audycja dostępna na portalu Ninateka.pl.

Polecenie 1 - Twoja odpowiedź

Polecenie 2 - Twoja odpowiedź

(8)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Ułóż wydarzenia opisane w źródle w kolejności chronologicznej. Najwcześniejsze umieść u góry.

Dmitr carowicz, sposobiwszy się nieco na rycerstwo, ruszył […] do granic moskiewskich […]. Tymczasem car Borys Hodunow [Godunow], zdesperowawszy [straciwszy nadzieję], w chorobę wpadł i umarł. Drudzy powiadają, że go struto.

Nie koniec już uspokojenia panowania swego Szujski miał, ale zgubę swoją większą, bo […] zjawił się […] car Dymitr, do czego sam się przyznał, „żem jest tym, jakom cudownie uszedł od zabiciaż i zamordowania Szujskiego”, któremu zaraz uwierzywszy Moskwa za tego prawdziwego Dmitra przyjęli go. Gdy się ten Dmitr rozsławił po zamkach naszych polskich pogranicznych i sam listy rozsyłał, zasiągając ludzi służałych, wiele się do niego kupiło.

Na stolicę moskiewską Dmitr wjechał, którego bojarowie dumni [bojarowie zasiadający w Dumie] […], do Moskwy z uczciwością [go]

prowadzili [i] na carstwo koronowali.

Carowi Dmitrowi żonę do Moskwy przywieziono, pannę Marynę Mniszkównę, wojewodziankę sendomirską [sandomierską], którą sam ojciec [Jerzy Mniszech] przywodził z niemałą panów senatorów i przyjaciół [liczbą] […]. Ale […] w dziesięć dni po koronacjej żony Dmitrowej, większa żałość była, gdy wziąwszy sobie Moskwa za krzywdę, iż z inszego narodu żonę wziął.

Zjawił się w Polsce [człowiek], który mienił się być synem Iwana Wasilewicza – Dmitr Iwanowicz, który naprzód bawił w Kijowie, w monasterze, w odzieniu czernieckim [mnisim], po tym zaś przy dworze pana wojewody kijowskiego, księcia Constantina Ostrowskiego [Konstantego Ostrogskiego]. Tam się wyjawić nie chciał, ale się udał do księcia Adama Wiśniowieckiego, powiadając mu […], iż jest własnym potomkiem cara Iwana Wasilewicza, księcia moskiewskiego wielkiego, wywodząc, jako Pan Bóg go cudownie, za pomocą doktora jego, od śmierci wybawił od Borysa Hodunowa [Godunowa].

Źródło: Fragmenty Historii Dmitra fałszywego autorstwa J. Budziły. Cyt. za: M. Kamiński, R. Śniegocki, Historia. Od renesansu do czasów napoleońskich. Podręcznik dla II klasy liceum ogólnokształcącego, liceum proﬁlowanego i technikum, cz. 1, Warszawa 2009, s. 144–145.

輸

Ćwiczenie 2

Na podstawie tekstu wyjaśnij, dlaczego rosyjscy historycy nie są zgodni co do przyczyn śmierci carewicza Dymitra.

Twoja odpowiedź

輸

Ludwik Bazylow

Historia Rosji

Wśród ludu szerzyła się głucha wieść, że tylko Godunow jest właściwym sprawcą śmierci carewicza [Dymitra].

Takie też przekonanie ugruntowało się […] w dziewiętnastowiecznej nauce […]. Bardzo rzadko natomiast oświadczali się historycy za wersją oﬁcjalną, tzn. za śmiercią z powodu ataku epileptycznego […]. Większość badaczy, którzy zajmowali się tym problemem, próbowała analizować wydarzenia całkiem bezstronnie, odrzucając wszelkie uprzedzenia, starając się uzupełnić luki źródłowe zdrowym rozsądkiem. Nie wierzy się komisji Szujskiego [powołanej do wyjaśnienia przyczyn śmierci Dymitra], który zresztą po owładnięciu tronem zaczął jawnie nazywać Godunowa winowajcą tragedii uglickiej. Nie są też zbyt wiarygodne różne późniejsze relacje, zwłaszcza że niektóre z nich po prostu inspirowano i redagowano w obozie Szujskich (oskarżano Borysa nie tylko o spowodowanie śmierci Dymitra, lecz także o otrucie córki cara Fiodora, a nawet także jego samego).

Źródło: Ludwik Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Warszawa 1985, s. 205–207.

“

(9)

Ćwiczenie 3

Na podstawie danych z drzewa genealogicznego wyjaśnij, dlaczego przedstawiciele szlachty zwrócili się z prośbą o przejęcie władzy po carze Fiodorze w pierwszej kolejności do Ireny Godunow.

Drzewo genealogiczne ostatnich Rurykowiczów, Godunowów oraz pierwszych Romanowów.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

醙

(10)

Ćwiczenie 4

Rozstrzygnij czy tekst autorstwa współczesnego historyka (źródło A) dotyczący okoliczności wyboru Borysa Godunowa na cara Rosji w 1598 r.

znajduje potwierdzenie w źródle B. W uzasadnieniu uwzględnij sposób ukazania postaci: Borysa Godunowa, Ireny Godunowej oraz patriarchy Hioba.

Źródło A

Źródło B

Borys Godunow dowiaduje się, że został obwołany carem.

Źródło: Boris Chorikov, Wikimedia Commons, domena publiczna.

醙

L. Bazylow

Historia Rosji

Mieszkańcy Moskwy, ludzie służebni i posadzcy, strzelcy i plebs, nieustannie przebywali na placu Czerwonym i w przyległych częściach miasta, czekając co z tego wszystkiego wyniknie – do nich trzeba było wtedy zwracać się o aprobatę każdej propozycji. Na Irenę zgodzono by się bodaj jednomyślnie […]. Po jej odmowie bojarzy wpadli na pomysł, ażeby dumie bojarskiej nadać kompetencje jak gdyby rządu tymczasowego, któremu lud złożyłby przysięgę na wierność. Propozycję taką rzeczywiście ogłoszono, ale spotkała się ze zdecydowaną odmową. Padło pośród tłumu nazwisko Borysa Godunowa […]; patriarcha w imieniu zgromadzonego ludu zwrócił się do Borysa – bezskutecznie. Proszono Irenę, ażeby wpłynęła na brata, przybywały do niego całe procesje, tłum […] „płakał, zawodził i nieustannie bił pokłony”. Nie było rady, postanowiono zwołać Sobór Ziemski i jemu powierzyć wybór nowego władcy. Prawdopodobnie uzyskano przedtem od Godunowa obietnicę, że nie będzie się opierał, gdyby go wybrano.

Źródło: L. Bazylow, Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985, s. 205–206.

“

(11)

Ćwiczenie 5

Zapoznaj się z tekstem źródłowym – oceną polskich zamierzeń podporządkowania sobie Moskwy w okresie wielkiej smuty dokonaną przez współczesnego historyka. Zinterpretuj sformułowania zaznaczone w tekście.

Wyjaśnij, co oznaczają poniższe wyrażenia.

Nowożytna krucjata

Nowe Indie, czekające na odważnych konkwistadorów

Nie nasze pole, nie nasz to zając

醙

Janusz Tazbir

Polska na zakrętach dziejów

Nie należy też dawać wiary twierdzeniom, jakoby jedynie gorliwość (czy nawet fanatyzm religijny) skłoniły Zygmunta III Wazę do interwencji na Wschodzie. Parli do niej niewątpliwie przebywający na dworze jezuici oraz dyplomacja rzymska, która w nawróceniu prawosławnych upatrywała częściową rekompensatę za szkody zadane katolicyzmowi przez reformację. Równocześnie jednak liczne źródła świadczą wymownie o tym, iż pod hasłem nowożytnej krucjaty król chciał ukryć swe stałe dążenie do odzyskania szwedzkiej korony. Podporządkowana Polsce Rosja […] miała stać się potężnym sprzymierzeńcem w walce o Sztokholm. Do zgoła świeckich, a nie misyjnych argumentów uciekała się też propaganda dworska, pragnąca zachęcić szlachtę, aby wzięła udział w pochodzie na Moskwę. Przedstawiała ona bowiem Wschód jako krainę niczym nieograniczonych możliwości, pełną ogromnych, a słabo strzeżonych bogactw, słowem, nowe Indie, czekające na odważnych

konkwistadorów […]. Hasła te znajdowały posłuch wśród licznie rozrodzonej a ubogiej szlachty; sceptycznie natomiast patrzyła na nie elita szlachecka, w obawie między innymi, że ewentualne opanowanie Moskwy przyniesie ogromny wzrost władzy królewskiej. „Nie nasze pole, nie nasz to zając” – pisano.

Źródło: Janusz Tazbir, Polska na zakrętach dziejów, Warszawa 1997, s. 48–49.

“

Ćwiczenie 6

Wypisz wartości i interesy króla oraz poszczególnych grup biorących udział w wydarzeniach, o których mowa w źródle z ćwiczenia 5.

Król

Jezuici

Drobna szlachta

Magnateria

難

(12)

Ćwiczenie 7

Przeczytaj tekst źródłowy, a następnie wskaż wydarzenia, które poprzedziły opisaną uroczystość.

koronacja carska Borysa Godunowa

rozpoznanie przez Marynę Mniszchównę w Dymitrze II cudem ocalałego męża – Dymitra I detronizacja Zygmunta III w Szwecji

powstanie obozu Dymitra II Samozwańca w Tuszynie pod Moskwą uroczysty ślub Maryny z Dymitrem I w Krakowie

醙

Koronacja Maryny Mniszchówny. Rozmowa z prof. Magdaleną Ujmą

W maju [1606 r Maryna Mniszchówna], młoda caryca wjechała do Moskwy, a 8 tego miesiąca – zgodnie z kalendarzem juliańskim – odbyła się najpierw jej uroczysta koronacja, a dopiero potem właściwe zaślubiny z carem. Taka kolejność ceremonii była naruszeniem dotychczasowych zwyczajów, ale zaspokajała wygórowane ambicje Maryny. Starano się jednak uśmierzyć niepokój zarówno katolików, jak i prawosławnych, usuwając Polaków z cerkwi przed ceremonią zaślubin pod zręcznym pretekstem i tworząc w ten sposób, trwającą zresztą do dzisiaj, niejasność co do obrządku, w którym Maryna przyjęła komunię. Kompromisem wobec moskiewskich zwyczajów był tego dnia jej strój.

Źródło: Koronacja Maryny Mniszchówny. Rozmowa z prof. Magdaleną Ujmą, Muzeum Historii Polski (muzhp.pl).

“

Ćwiczenie 8

Zapoznaj się z poniższym opisem obrazu, a następnie zaznacz, do której ilustracji pasuje.

難

Opis obrazu

Obraz przedstawia obóz Dymitra II Samozwańca, którego historia zapamiętała jako „Łże‑Dymitra” lub

„tuszyńskiego łotra (wora)”. Dymitr II podawał się za syna Iwana Groźnego – carewicza Dymitra oraz rzekomo uratowanego cudem od śmierci Dymitra I Samozwańca. W Starodubie, w pobliżu granicy z Rzeczpospolitą, nowy samozwaniec zaczął formować powstańczą armię. W jej skład wchodzili różnorodni ludzie: Kozacy, Tatarzy, Polacy, zbuntowani rosyjscy chłopi. Ostatecznie siedzibą obozu Dymitra II została podmoskiewska wieś Tuszyno, która stała się siedzibą odrębnej Dumy, mennicy oraz nieuznawanego przez legalne władze patriarchy.

Źródło: Opis obrazu, dostępny online na portalu pravmir.ru.

“

Ilustracja A. Autor: Grigorij Miasojedow, 1862 r.

Źródło: tylko do użytku edukacyjnego, [online], dostępny w internecie: www.pravmir.ru.

Ilustracja B. Autor: Siergiej Iwanow, 1908 r.

(13)

Wskaż literę, którą oznaczona jest ilustracja pasująca do podanego opisu obrazu.">

Wskaż literę, którą oznaczona jest ilustracja pasująca do podanego opisu obrazu.

A □ B □ C □ D □

Ilustracja C. Autor: Paweł Ryżenko, 2003 r.

Ilustracja D. Autor: Konstan n Makowski, 1862 r.

Ilustracja E. Anonimowa litograﬁa z XIX w.

 



 



(14)

Dla nauczyciela

Autor: Marcin Sawicki Przedmiot: historia

Temat: Kryzys państwa rosyjskiego. Dymitriady i ich skutki.

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:

zakres podstawowy

XXII. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w.

Uczeń:

1) omawia konﬂikty wewnętrzne i zewnętrzne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie panowania Wazów;

4) wyjaśnia wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania XVII‑wiecznych konﬂiktów Rzeczypospolitej Obojga Narodów;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne (językiem ucznia):

Uczeń:

przedstawia dzieje dymitriad z punktu widzenia Maryny Mniszchówny;

wskazuje konsekwencje ingerencji Rzeczpospolitej w wewnętrzne sprawy Moskwy;

doskonali umiejętność tworzenia dłuższej wypowiedzi pisemnej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm, lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

opowiadanie nauczyciela, praca ze źródłami,

tworzenie dłuższej wypowiedzi pisemnej.

Formy zajęć:

praca w grupach,

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery/tablety z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki, zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale,

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda, ﬂipcharty i markery.

Przebieg zajęć Przed lekcją:

Przed lekcją nauczyciel poleca uczniom zapoznać się z tekstem wprowadzenia do tematu.

Faza wstępna

1. Nauczyciel przedstawia temat i cel zajęć. Wspólnie z uczniami określa kryteria sukcesu.

2. Nauczyciel poleca, by uczniowie pracowali w parach i opracowali swoje mapy myśli związane z tematem. Wybrana osoba z danej pary przedstawia swoje propozycje, ochotnik zapisuje je propozycje na tablicy. Pozostali uczniowie odnoszą się do tych sugestii, uzupełniając je o swoje propozycje

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel poleca by uczniowie scharakteryzowali przyczyny wielkiej smuty. Wskazana osoba / ochotnik odpowiada, pozostali uczniowie mogą dopowiadać ważne informacje, a nauczyciel weryﬁkuje odpowiedzi i udziela uczniom informacji zwrotnej.

2. Praca z multimedium. Prowadzący dzieli uczniów na kilka grup i zapowiada, że uczniowie w oparciu o audiobook będą doskonalić umiejętność tworzenia dłuższej wypowiedzi pisemnej. Przybliża zadanie dla grup: Przedstawicie wydarzenia dymitriad z punktu widzenia Maryny Mniszchówny w formie opowiadania / komiksu/ listu/ pamiętnika/ diariusza. Nauczyciel określa czas na przygotowanie uczniów.

3. Uczniowie opracowują swoje propozycje, wyłaniają też przedstawicieli, którzy będą je prezentowali na forum klasy.

(15)

4. Wskazani przez grupy uczniowie przedstawiają wyniki swojej pracy. Po zakończeniu prezentacji następuje ocena i omówienie prac uczniowskich przez nauczyciela.

5. Nauczyciel poleca uczniom, by wykonanali wybrane ćwiczenia. Uczniowie przedstawiają odpowiedzi, nauczyciel udziela im informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel w ramach podsumowania poleca wybranej osobie, aby przedstawiła swoją samodzielną ocenę zaangażowania Rzeczpospolitej w dymitriady.

2. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy. Pyta o samoocenę uczniów dotyczącą współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Dokonuje oceny pracy wybranych uczniów.

Praca domowa

Rozstrzygnij, czy opłacało się Rzeczpospolitej ingerować w wewnętrzne sprawy ogarniętej wielką smutą Moskwy. Przedstaw przynajmniej trzy argumenty, biorąc pod uwagę polski, a następnie rosyjski punkt widzenia.

Materiały pomocnicze:

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oﬁcyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Bohun T., Moskwa 1612, Bellona, Warszawa 2005.

Polka na rosyjskim tronie, artykuł na stronie Polskiego Radia Dwójka (Polskieradio.pl).

Maryna Mniszchówna. Na historycznej wokandzie, audycja dostępna na portalu Ninateka.pl.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Audiobook może być wykorzystany w dyskusji podczas lekcji o roli Maryny Mniszchówny i roli Rzeczypospolitej w wielkiej smucie.