Triumf rozumu. Oświecenie. Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

Triumf rozumu. Oświecenie

Wprowadzenie Przeczytaj Audiobook Sprawdź się Dla nauczyciela

W 1784 r. niemiecki filozof Immanuel Kant opublikował artykuł Co to jest Oświecenie?, w którym wyjaśnił, że polega ono na wyjściu ze stanu zawinionej „niedojrzałości”, którego przyczyną jest strach człowieka przed posługiwaniem się rozumem. Człowiek oświecony nie boi się tego, dlatego Kant radzi każdemu:

Sapere aude („Odważ się być rozumnym”).

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Sprawdzisz, jaki rodzaj mroku miały rozświetlić „światła” oświecenia.

Poznasz poglądy przedstawicieli filozofii epoki oświecenia.

Zrozumiesz, dlaczego władze państwowe i kościelne obawiały się działalności filozofów.

Wskażesz oświeceniowe hasła, które do dziś nie straciły na aktualności.

Triumf rozumu. Oświecenie

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przeczytaj

Rozum, postęp i natura

Oświecenie to okres w dziejach kultury europejskiej od końca wieku XVII do pierwszych lat XIX stulecia.

Nazwa epoki nawiązuje do „światła” (lub „świateł”) rozpraszającego mrok, rozumiany jako niewiedza (ciemnota) i przesąd. Przedstawiciele tego nurtu – uczeni, filozofowie i ludzie pióra – wierzyli, że rozwój nauki i oświaty zapewni postęp cywilizacyjny, dlatego z nadzieją patrzyli w przyszłość ludzkości.

W swojej działalności głosili pochwałę rozumu i wnioskowania opartego na doświadczeniu (empiryzm). Byli przekonani, że tylko za pomocą rozumu można poznać świat, natomiast autorytety religijne (Kościół, duchowni), polityczne (państwo) i intelektualne (uniwersytety) celowo hamowały lud przed wyzbyciem się przesądów, żeby móc

sprawować nad nim kontrolę. Filozofowie epoki oświecenia potępiali Kościół katolicki za prześladowania wyznawców innych religii i nawoływali do tolerancji – uznania wszystkich wierzeń i systemów religijnych za równouprawnione. Podważali także sens sprawowania kultu religijnego. Część z nich uważała bowiem, że Bóg stworzył ziemię, ale nie ingeruje w życie na ziemi (deiści), a niektórzy całkowicie zaprzeczali istnieniu Boga (ateiści). W miejsce różnych religii proponowali wprowadzenie gwarancji praw naturalnych do wolności, szczęścia i posiadania dóbr (własności)

wszystkim ludziom, niezależnie od ich pochodzenia czy światopoglądu. Wraz z powrotem do natury ważne stało się pojęcie równości. Francuski filozof Jan Jakub Rousseau głosił, że tylko człowiek żyjący zgodnie z prawami naturalnymi, z dala od „skorumpowanej” cywilizacji, może cieszyć się wolnością i jest równy innym. Sprzeciwiał się w ten sposób ówczesnym podziałom społecznym, wynikającym

z funkcjonowania systemu stanowego.

Z Anglii do Francji i dalej

W 1690 r. Anglik John Locke wydał pracę Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, w której twierdził, że człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (łac. tabula rasa), a nie jak dotąd sądzono, z zestawem cech wrodzonych. Świat i nasze miejsce na nim poznajemy w ciągu całego życia, dlatego ważne, aby kierować się własnymi obserwacjami i rozumem – pisał. W innej pracy Locke odrzucił dominujący w Europie absolutyzm, dowodząc, że władza państwowa pochodzi od ludu, który na mocy umowy społecznej przekazał ją wąskiej grupie obywateli. W zamian rządzący zobowiązali się do zapewnienia ludziom bezpieczeństwa oraz praw do wolności osobistej i własności prywatnej. Jednocześnie lud może wystąpić przeciwko władzy i wybrać nową, jeżeli uzna, że rządzący przekraczają granice ustalone w umowie.

Pracami Locke’a i innych angielskich uczonych zainteresowali się często odwiedzający ten kraj Francuzi, którzy spopularyzowali i rozwinęli nowe idee na własnym gruncie. Szybko znaleźli też zwolenników wśród licznie odwiedzających Paryż cudzoziemców i ich dzieła stały się obowiązkowymi lekturami elit epoki oświecenia w większości europejskich krajów.

Monteskiusz (1689–1755)

Ilustracja z książki Woltera „Elementy filozofii Newtona”

(1738). Które elementy graficzne nawiązują do misji oświecenia?

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jacques-Antoine Dassier, Monteskiusz, II poł. XVIII w.

Monteskiusz, O duchu praw (1748).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Urodził się w szlacheckiej rodzinie z Bordeaux. Po studiach prawniczych i humanistycznych został adwokatem, następnie radcą i przewodniczącym parlamentu (sądu) tego miasta. W 1726 r. sprzedał urząd i podróżował po Europie (dwa lata spędził w Anglii), po czym zamieszkał w Paryżu. W 1748 r. opublikował swoje najsłynniejsze dzieło O duchu praw, w którym skrytykował absolutyzm uzasadniając, że jego fundamenty - prawo Boskie, należy do porządku religijnego, innego niż prawa naturalne obowiązujące w stosunkach między ludźmi. Przedstawił słynną koncepcję trójpodziału władz. Według niej w państwie powinna panować równowaga, dlatego poszczególne władze (wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza) muszą być od siebie niezależne. Rozdział zapewnia ich wzajemną kontrolę i uniemożliwia koncentrację władzy w rękach jednej osoby lub grupy.

Wolter (1694–1778)

Quen n de La Tour, Wolter, 1736 r.

Wolter, Traktat o tolerancji, wydanie z 1763 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wolność to prawo czynienia wszystkiego, czego ustawy nie zabraniają.

“

Przypadek to słowo pozbawione sensu; nie ma niczego, co nie miałoby swoich

Właściwie nazywał się François‑Marie Arouet. Urodził się w Paryżu, w bogatej rodzinie mieszczańskiej (jego ojciec był notariuszem). Kształcił się w kolegium jezuickim. Uchodził za błyskotliwego i szybko zdobył protekcję wpływowych osób. W młodości dwukrotnie był więziony za swoje przekonania. Po 1750 r. w przebywał na emigracji w Prusach i Szwajcarii. Podobnie jak Monteskiusz podziwiał angielskie rozwiązania ustrojowe. Krytykował absolutyzm: ograniczanie wolności słowa, więzienie bez wyroku sądowego, stosowanie tortur, ucisk podatkowy. Walczył z przesądami ludu, nietolerancją Kościoła katolickiego i fanatyzmem religijnym. Sam był deistą. Lekkość i dowcip charakteryzujące styl Woltera przyniosły mu ogromną popularność w kręgach szlacheckich i mieszczańskich.

Denis Diderot (1713–1784)

Louis-Michel van Loo, Denis Diderot, 1767 r.

Karta tytułowa Encyklopedii albo słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł (1751).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Urodził się w rodzinie rzemieślniczej, w niewielkiej miejscowości Langres, niedaleko Paryża. Jego rodzina nie mogła zapewnić mu wykształcenia, więc uczył się sam. Był zdeklarowanym ateistą i naturalistą.

Według niego Bóg nie istnieje, gdyż nie można go dostrzec w przyrodzie, a ludzie zboczyli na złą drogę, ponieważ przestali być wierni prawom naturalnym. Diderot wspólnie z matematykiem d’Alembertem redagował Encyklopedię albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, nazywaną Wielką

encyklopedią francuską (1751–1780, 35 tomów). Autorzy haseł, w tym wielu znanych pisarzy, jak np.

Monteskiusz i Wolter, dążyli do całościowego ukazania dotychczasowej wiedzy, aby umożliwić dostęp do niej możliwie szerokiej grupie odbiorców. Ponadto ich teksty miewały stronniczy charakter –

krytykowały przywileje stanowe i Kościół. Chociaż Encyklopedia została objęta cenzurą we Francji i trafiła na papieski Indeks ksiąg zakazanych, okazała się wielkim sukcesem wydawniczym.

Jan Jakub Rousseau (1712–1778)

przyczyn.

“

Jest istotą dobrego słownika, aby zmieniać pospolity sposób myślenia.

“

Quen n de La Tour, Jan Jakub Rousseau, II poł. XVIII w.

Jan Jakub Rousseau, O umowie społecznej (1762).

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Urodził się w Genewie, w rodzinie francuskich hugenotów (wyznawców kalwinizmu). Jego matka umarła, gdy był dzieckiem, a w wieku 10 lat został porzucony przez ojca. W 1728 r. wyruszył w podróż po Sabaudii, Francji i Włoszech, którą finansował, podejmując się różnych prac (był guwernerem, lokajem, strzelcem, kopistą i sekretarzem). Nie miał wystarczających środków, żeby zacząć studia, dlatego uczył się we własnym zakresie. Z czasem zyskał sławę zdolnego pisarza i filozofa. W 1762 r. ukazały się jego

najpopularniejsze dzieła: O umowie społecznej oraz Emil, czyli o wychowaniu. Rousseau idealizował życie na wsi i stawiał naturę ponad cywilizację (nauki i sztuki). Ówczesne społeczeństwo uważał za niemoralne i skorumpowane, a nierówności wynikające z systemu stanowego potępiał, uważając je za sprzeczne z prawami naturalnymi. Szczególnie ważne dla niego były równość wobec prawa i wolność osobista. Tak jak John Locke uważał że państwo powstało w wyniku umowy społecznej i jeżeli rządzący przekraczają granice w niej określone, lud może wystąpić przeciwko władzy (zgodnie z doktryną suwerenności ludu).

W przeciwieństwie do większości filozofów oświecenia Rousseau stawiał uczucia ponad rozum.

Słownik

ateizm

(z gr. atheos – bezbożny) nurt filozoficzny i postawa życiowa; ateiści negują istnienie boga (bogów) deizm

(z łac. deus – bóg) nurt filozoficzno‑religijny i postawa życiowa; deiści nie wykluczają istnienia boga, ale traktują go jak stwórcę‑konstruktora, który stworzył ziemię i ustalił panujące na niej prawa naturalne – na tym jego rola się kończy, nie ingeruje on w ludzkie sprawy ani nie ma wpływu na przyrodę

empiryzm

(z gr. empeiros – doświadczony) kierunek filozoficzny głoszący zdobywanie wiedzy opartej na doświadczaniu (obserwacji) zjawisk

prawa naturalne

podstawowe prawa człowieka (do szczęścia, wolności i własności), które powinny przysługiwać wszystkim ludziom bez względu na ich pozycję społeczną czy poglądy

Człowiek jest z natury dobry.

“

równość

stan panujący w społeczności lub określonej społeczności, w którym jednostka ma taki sam status w możliwie wszystkich dziedzinach życia społecznego oraz obowiązują ją te same prawa i zasady, co wszystkie inne osoby

teizm

(gr. theós - bóg) wiara w jednego Boga, będącego stwórcą świata i ludzi oraz ingerującego w życie na ziemi; pojęcie zostało spopularyzowane przez pisarzy chrześcijańskich w XVII w. w celu odróżnienia

„prawdziwej” wiary chrześcijańskiej od deizmu trójpodział władz

zasada ustrojowa w demokracji, której podwaliny stworzyli John Locke i Monteskiusz. W swoich pracach przekonywali oni do stworzenia trzech niezależnych rodzajów władz, wzajemnie się równoważących. Władza ustawodawcza ma stanowić prawa, wykonawcza - wprowadzać je w życie, a sądownicza - rozstrzygać kwestie zgodnie z obowiązującym prawem

Słowa kluczowe

oświecenie, ateizm, deizm, prawa naturalne, Wielka encyklopedia francuska, niewolnictwo

Bibliografia

J. Snopek, Oświecenie. Szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.

P. Chaunu, Cywilizacja wieku oświecenia, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1993.

E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.

Wielka Historia Świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. P. Franaszek, Kraków 2006.

Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się z treścią audiobooków, a następnie wykonaj polecenia.

Oto jak pisał o niewolnictwie słynny filozof Monteskiusz:

„Gdyby mi trzeba było bronić prawa, mocą którego uczyniliśmy Murzynów niewolnikami, oto co bym rzekł: Skoro ludy Europy wytępiły mieszkańców Ameryki, trzeba im było obrócić w niewolę mieszkańców Afryki, aby posłużyć się nimi dla karczowania tak rozległego kraju. Cukier byłby za drogi, gdyby rośliny, która go wydaje, nie uprawiano przez niewolników. Owi ludzie są czarni od stóp do głów i mają nos tak spłaszczony, że prawie nie podobna jest ich żałować. Nie można sobie wyobrazić, aby Bóg w swej nieskończonej mądrości umieścił duszę, a zwłaszcza duszę dobrą, w czarnym ciele. […] Można sądzić o kolorze skóry z koloru włosów, które u Egipcjan, najtęższych filozofów świata, miały tak wielkie

znaczenie, iż uśmiercali wszystkich rudych, jacy im popadli w ręce.

Dowodem, iż Murzyni nie mają rozumu, jest to, że wyżej sobie cenią szklane paciorki niż złoto, które u cywilizowanych narodów posiada tak ogromną doniosłość.

Nie podobna jest, abyśmy przypuszczali, że są to ludzie; gdybyśmy bowiem przypuścili, że są to ludzie, zaczęto by mniemać, że my sami nie jesteśmy chrześcijanami. Ciasne umysły o wiele przesadzają krzywdę, jaką się wyrządza Afrykanom. Gdyby bowiem w istocie była ona taka, jak mówią, czyżby nie przyszło do głowy władcom Europy, którzy czynią między sobą tyle bezużytecznych układów, uczynić jeden powszechny na rzecz miłosierdzia i litości?"

Źródło: Monteskiusz, O duchu praw, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 21, Oświecenie, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 17.

Tekst Monteskiusza warto skonfrontować z Wielką encyklopedią francuską, w której pod hasłem

„Murzyni" czytamy:

Europejczycy od kilku wieków handlują Murzynami, których dostają z Gwinei i z innych wybrzeży Afryki, aby podtrzymać kolonie założone w kilku miejscach Ameryki i na Antylach. Są tacy, którzy próbują usprawiedliwić ohydną i przeciwną prawu naturalnemu stronę tego handlu mówiąc, że niewolnicy tracąc wolność znajdują zwykle zbawienie duszy; że wychowanie chrześcijańskie, jakie się im daje, połączone z konieczną pracą przy uprawie trzciny cukrowej, tytoniu, indygo itp. łagodzi to, co zdawałoby się nieludzkie w handlu polegającym na kupowaniu i sprzedawaniu ludzi jak bydła przeznaczonego do uprawiania roli. […]

Murzyni są głównym bogactwem mieszkańców wysp. Kto ich ma tuzin, może się uważać za zamożnego.

Ponieważ w ciepłym klimacie szybko się mnożą, o ile są traktowani z pewną łagodnością, panowie ich mogą zauważyć, jak nieznacznie rozrasta się ta wielka rodzina, w której niewolnictwo jest dziedziczne.

Ich tępota wymaga, ażeby nie okazywać im zbytniej wyrozumiałości, ani też zbytniej surowości; bo jeśli lekka kara zachęca ich i pobudza do pracy, zbytnia ostrość zraża i skłania do ucieczki i przyłączenia się do maronów albo dzikich Murzynów, którzy zamieszkują niedostępne miejsca wysp, woląc

najnędzniejsze życie niż niewolę.

Źródło: Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł: zebrany z najlepszych autorów a szczególnie ze słowników angielskich Chambers’a, d'Harris’a, de Dyche i in. przez stowarzyszenie ludzi nauki; uporządkowany i wydany przez pana Diderot, a jeśli chodzi o część matematyczną przez pana d’Alembert, tłum. i oprac. E. Rzadkowska, Wrocław 1952, s. 167, 169.

Polecenie 2

Zaznacz odpowiednią komórkę tabeli w zależności od tego, czy dane stwierdzenie dotyczy tekstu Monteskiusza („1”), Wielkiej encyklopedii francuskiej („2”), czy też obu tych źródeł („1 i 2”).

Polecenie 3

Zaznacz osoby, które najprawdopodobniej poparłyby zniesienie handlu niewolnikami.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia:輸醙難

Ćwiczenie 1

Przeciągnij do tabeli wartości promowane przez filozofów oświecenia. Wśród możliwych odpowiedzi znajdują się błędne stwierdzenia, a do niektórych cytatów pasuje więcej niż jedna odpowiedź.

Źródła cytatów:

Markiz de Condorcet, Szkic historycznego obrazu postępu ludzkiego umysłu, w: Europa w wieku oświecenia (1715‑1789), oprac. Józef Feldman, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 41, s. 31.

Christoph Mar n Wieland, Tajemnica kosmopolitycznego porządku, w: Europa w wieku oświecenia (1715‑1789), oprac. Józef Feldman, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 41, s. 31.

Johann Joachim Winckelmann, Historia sztuki antycznej, w: Europa w wieku oświecenia (1715‑1789), oprac. Józef Feldman, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 41, s. 32.

Wolter, Traktat o tolerancji, w: Europa w wieku oświecenia (1715‑1789), oprac. Józef Feldman, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 41, s. 25‑26.

Wolter, Elementy filozofii Newtona, 1738 w: Oświecenie, oprac. Julian Bartyś, Jakub Goldberg, Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 21, Warszawa 1961, s. 3.

醙

Ćwiczenie 2

Własnymi słowami w jednym zdaniu napisz, jakie są przesłania obu źródeł. Co ich autorzy chcieli przekazać odbiorcom? Następnie wskaż podobieństwo w ich wymowie, a na koniec podaj co najmniej jedną różnicę, którą dostrzegasz między tymi tekstami.

Źródło A

Źródło B

John Locke

Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą, niezapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? […] Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam na to jednym słowem:

z doświadczenia: na nim oparta jest cała nasza wiedza. […] Jest tedy rzeczą wielkiej wagi, aby mieć jak największe staranie o to, iżby umiejętnie kierować rozumem w poszukiwaniu wiedzy i wydawaniu sądów.

Źródło: John Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J.

Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 7–8.

“

Immanuel Kant

Co to jest oświecenie?

Oświecenie jest wyjściem człowieka z jego samozawinionego niemowlęctwa.

Niemowlęctwo jest to niemożność posługiwania się swym rozumem, bez

przewodnictwa drugich. […] Sapere aude! Miej odwagę posługiwania się własnym rozumem! Oto hasło Oświecenia.

Źródło: Immanuel Kant, Co to jest oświecenie?, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej. Europa w wieku oświecenia (1715–1789), t. 41, oprac. J. Feldman, s. 30.

“

Ćwiczenie 3

Połącz nazwę epoki z językiem, w którym występuje.

Wskaż właściwe dokończenie zdania.

輸

輸

Ćwiczenie 4

W epoce oświecenia żyli pierwsi zdeklarowani deiści i ateiści. Rozstrzygnij, za kogo uważali się autorzy poniższych źródeł, wpisując przy fragmentach ich publikacji odpowiednio „deista” lub „ateista”.

Źródło A

Źródło B

David Hume

Naturalna historia religii

Wstrząsy w naturze, zaburzenia, cudowne przypadki i czyniący cuda ludzie, choć sprzeczne są z zamiarami mądrego nadzorcy, na rodzaju ludzkim robią wrażenie, które jest źródłem wszelkiej religijności.

Źródło: David Hume, Naturalna historia religii, 1757 r., dostępny w internecie:

pl.wikiquote.org.

“

Paul Thiry, baron d’Holbach

System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego

Właściwie pojęty […] opiera się na przyrodzie i rozumie, które w przeciwieństwie do religii nie usprawiedliwią i nie zmażą zbrodni niegodziwców. […] Niezależnie od tego, czy Bóg istnieje, czy też go nie ma wcale, obowiązki nasze będą zawsze takie same; i jeżeli zapytamy naszą naturę, to odpowie nam ona, że występek jest złem, a cnota rzeczywistym dobrem.

Źródło: Paul Thiry, baron d’Holbach, System przyrody czyli prawa świata fizycznego i moralnego, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s.

10–11.

“

Allan Ramsay, David Hume, ok. 1766 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Alexander Roslin, Paul Thiry d'Holbach, ok. 1785 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

輸

Ćwiczenie 5

Zaznacz wydarzenia z historii Kościoła katolickiego, które zasługują na potępienie w myśl poglądów wyrażonych w źródłach.

Źródło A

Źródło B

Jean Meslier

Testament

W gruncie rzeczy lud nie ma żadnego pojęcia o swojej religii. To, co nazywają religią, jest tylko ślepym przywiązaniem do nieznanych mu przekonań i tajemniczych

praktyk. Odebrać ludowi religię, to właściwie nic mu nie odebrać. Gdyby się udało zachwiać jego przesądami lub go z nich uleczyć, doprowadziłoby się do

zmniejszenia lub unicestwienia niebezpiecznego zaufania, jakie pokłada

w interesownych przewodnikach i obudziłoby w nim nieufność do tych, którzy pod pozorem religii bardzo często podburzają lud do zgubnych dlań nadużyć.

Źródło: Jean Meslier, Testament, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 8–9.

“

Voltaire

Traktat o tolerancji

Mniemam, że nie oddaliłem się zbytnio od tematu […] zalecając ludziom religię, która jednoczy, a nie dzieli, religię, która nie jest własnością żadnego stronnictwa i która kształtuje swych wyznawców na cnotliwych obywateli, a nie bezrozumnych scholastyków [zwolenników dogmatów, prawdy objawionej], religię, która jest pobłażliwa, a nie prześladuje, która uczy, że cały zakon Boży sprowadza się do miłości Boga i bliźniego, a nie tę, która z Boga czyni tyrana, a z bliźnich ofiary przeznaczone na stos.

Źródło: Voltaire, Traktat o tolerancji, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 13–14.

“

醙

Ćwiczenie 6

Przeczytaj fragment źródła i dokończ zdanie.

Monteskiusz

O duchu praw

Gdzie w jednej osobie lub w jednym ciele urzędowym władza prawodawcza łączy się z władzą wykonawczą, tam nie masz wolności, albowiem istnieje obawa, że ten sam monarcha lub ten sam senat stanowić będzie prawa tyrańskie, by je

wykonywać po tyrańsku. Nie masz również wolności, skoro władza sądownicza nie jest oddzielną od władzy prawodawczej i wykonawczej. Jeśli złączona jest z władzą prawodawczą, powstaje samowolność w stosunku do życia i wolności obywatela, albowiem sędzia będzie zarazem prawodawcą. Jeśli jest złączona z władzą

wykonawczą, sędzia posiadać będzie siłę ujarzmiciela. Wszystko przepadnie, jeżeli ten sam człowiek lub to samo ciało, ciało najmożniejszych, szlachty lub ludu

wykonywać będzie wszystkie trzy władze: stanowienia praw, wykonywania uchwał publicznych i sądzenia zbrodni lub sporów prywatnych.

Źródło: Monteskiusz, O duchu praw, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole. Oświecenie, t. 21, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961, s. 16.

“

難

Ćwiczenie 7

Wykaż, że frontyspis (strona poprzedzająca kartę tytułową książki) Wielkiej encyklopedii francuskiej przedstawia cel, który przyświecał autorom przy jej tworzeniu. Odwołaj się do elementów graficznych.

Źródło A

Frontyspis Wielkiej encyklopedii francuskiej. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło B

Rozprawa wstępna wydawców

Dzieło, którego pierwszy tom wydajemy w tej chwili, ma spełnić dwa zadania. Jako Encyklopedia winno przedstawić, o ile to możliwe, układ i wzajemną zależność wiadomości ludzkich. Zaś jako Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł musi zawierać w dziedzinie każdej nauki i sztuki zarówno wyzwolonej, jak mechanicznej, zasady ogólne będące jej podstawą oraz najważniejsze wiadomości szczegółowe, składające się na jej treść i zręby. […] Jest to więc rodzaj mapy świata, której zadaniem jest pokazanie głównych krajów, ich położenia, wzajemnej zależności, oraz drogi wiodącej od jednych do drugich w prostej linii. Droga ta często jest najeżona trudnościami, które są znane tylko mieszkańcom danego kraju lub podróżnikom, a można by je pokazać jedynie na specjalnych mapach, niezmiernie szczegółowych. Tymi specjalnymi mapami będą poszczególne artykuły

Encyklopedii, a drzewo, czyli tablica wiadomości zastąpi mapę świata.

Źródło: Rozprawa wstępna wydawców, [w:] Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł: zebrany z najlepszych autorów a szczególnie ze słowników angielskich Chambers'a, d'Harris'a, de Dyche i in. przez stowarzyszenie ludzi nauki; uporządkowany i wydany przez pana Diderot, a jeśli chodzi o część matematyczną przez pana d’Alembert, oprac. E. Rzadkowska, tłum. E. Rzadkowska, Wrocław 1952, s. 5–10.

“

Ćwiczenie 8

Przeanalizuj wybrane hasła z Wielkiej encyklopedii francuskiej i wyjaśnij, dlaczego encyklopedyści spotykali

難

難

Przeanalizuj wybrane hasła z Wielkiej encyklopedii francuskiej i wyjaśnij, dlaczego encyklopedyści spotykali się z krytyką osób z kręgów władz państwowych i kościelnych.

Źródło A

Źródło B

Źródło C

WŁADZA

Zgoda ludzi żyjących w społeczności jest podstawą władzy. Kto zdobył władzę siłą, siłą się tylko przy niej utrzymuje, bez prawa przekazywania swego tytułu, ludom zaś wolno zawsze protestować przeciw podobnej władzy. Zakładając społeczeństwa ludzie tylko dlatego wyrzekli się części niezależności, która jest ich stanem

przyrodzonym, ażeby zapewnić sobie korzyści wynikające z podporządkowania się władzy prawnej i rozumnej. Nigdy nie zamierzali poddać się bez ograniczeń

samowolnym panom ani pogodzić się z tyranią i uciskiem, ani wreszcie dawać innym prawo unieszczęśliwiania podwładnych.

“

PRZEDSTAWICIELE

Pod rządami feudalnymi szlachta i kler przez długie wieki mieli wyłączne prawo przemawiania w imieniu całego narodu i występowania w roli jedynych jego reprezentantów. Lud składający się z rolników, mieszkańców miast i wsi

i z rękodzielników, jednym słowem: obejmujący najliczniejszą i najpotężniejszą część społeczeństwa, nie miał prawa zabierania głosu; musiał bez szemrania przyjmować postanowienia podsunięte przez kilku wielmożów i zatwierdzone przez władcę. Tak więc nie słuchano nigdy głosu ludu i uważano go za nikczemny tłum, godny

pogardy, niezdolny do przyłączenia się do szczupłego chóru dumnych

i niewdzięcznych panów, korzystających z jego trudów i nie poczuwających się do zwykłego stwierdzenia, że mu cokolwiek zawdzięczają.

“

LUD

Jeśli rzucimy okiem na kilka nowoczesnych państw, zobaczymy, że w Anglii lud wybiera swych reprezentantów do Izby Gmin i że Szwecja wzywa stan wieśniaczy do zgromadzeń narodowych.

Niegdyś we Francji lub był uważany za najpożyteczniejszą, najcenniejszą i – co za tym idzie – najbardziej godną szacunku część narodu. Sądzono wtedy, że lud może zajmować miejsce w Stanach Generalnych, a parlamenty królestwa uważały za jednoznaczną rację swoją i ludu. […] Henryk IV miał rację, kiedy pragnął, aby jego lud żył w dobrobycie, i gdy obiecywał, że będzie się starał zapewnić każdemu rolnikowi tłustą gęś w garnku. Przelejcie w ręce ludu dużo pieniędzy, a z pewnością odpłynie do skarbca publicznego część tak duża, że nikt tego nie pożałuje; ale wyrywać mu siła pieniądze, zarobione ciężko jego trudem i przemyślnością, to znaczy pozbawiać państwo dobrobytu i bogactw.

“

Źródło cytatów: Encyklopedia albo Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł..., tłum. i oprac. Ewa Rzadkowska, Wrocław 1952, s. 175–180, 223, 230–231.

Ćwiczenie 9

Przygotuj się do dyskusji na temat aktualności oświeceniowych haseł we współczesnym świecie. Wypisz trzy, najważniejsze twoim zdaniem, problemy naszych czasów, w rozwiązaniu których mogłoby pomóc odwołanie się do idei oświecenia. Uzasadnij krótko swoje wybory (1–2 zdania).

醙

Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska Przedmiot: Historia

Temat: Triumf rozumu. Oświecenie Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe Zakres podstawowy

XXIV. Europa w dobie oświecenia. Uczeń:

2) wyjaśnia główne idee oświecenia i rozpoznaje dokonania epoki w dziedzinie kultury;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje najważniejsze postaci oświecenia europejskiego;

omawia oświeceniowe hasła, które do dziś nie straciły na aktualności;

wyjaśnia, dlaczego działalność oświeceniowych myślicieli była odbierana przez władze państwowe i kościelne jako zagrożenie;

tłumaczy znaczenie haseł: empiryzm, deizm, ateizm, prawa naturalne, trójpodział władzy.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;

konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);

dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;

praca w parach;

praca w grupach;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji Przed lekcją:

Na zajęciach poprzedzających lekcję nauczyciel poleca uczniom, aby odliczyli do pięciu; osoby o poszczególnych numerach przygotują krótkie prezentacje dotyczące jednego z ważnych myślicieli oświeceniowych:

numer 1 – Johna Locke’a, numer 2 – Monteskiusza, numer 3 – Woltera,

numer 4 – Denisa Diderota, numer 5 – Jana Jakuba Rousseau.

Faza wstępna:

1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu. Przedstawia kryteria sukcesu oraz wyświetla na tablicy temat lekcji.

2. Nauczyciel poleca uczniom przygotować w parach pytania. Czego uczniowie chcą się dowiedzieć?

Co ich interesuje w związku z tematem lekcji?

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel omawia genezę filozofii oświeceniowej i wyjaśnia, dlaczego nazywano ją „epoką świateł”.

Przywołuje najważniejsze zagadnienia podejmowane przez ówczesnych myślicieli i wyjaśnia, w jaki sposób rozprzestrzeniały się one w Europie.

2. Nauczyciel wskazuje osoby, które przedstawiają prezentacje dotyczące poszczególnych myślicieli.

Uczniowie przedstawiają swoje prace, w tym czasie pozostałe osoby z innych grup notują najważniejsze informacje. Na zakończenie nauczyciel prosi, aby jedna osoba zapisała na tablicy najważniejsze hasła związane z prezentowanymi postaciami.

3. Uczniowie pracują w parach z multimedium („Audiobook”). Słuchają nagrania, a następnie wykonują oba polecenia odnoszące się do tekstów ukazujących stosunek oświeceniowych pisarzy do kwestii niewolnictwa. Nauczyciel prosi, aby wskazana para (albo ochotnicy) omówiła odpowiedzi i wskazała powody, jakie według niej wiązałyby się z poparciem niewolnictwa przez określone osoby.

4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie dzielą się na trzy-, czteroosobowe grupy i wykonują ćwiczenie 5 oraz, jeśli starczy czasu, 6 (pierwszą część tego ćwiczenia) sekcji „Sprawdź się”.

Nauczyciel sprawdza poprawność wykonywanych zadań wraz z uczniami.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel poleca wybranemu uczniowi albo uczennicy (może być także ochotnik) podsumowanie lekcji „Triumf rozumu. Oświecenie”. Pyta, który element był dla uczniów trudny i dlaczego.

Uczniowie sprawdzają, czy uzyskali odpowiedzi na zadane na początku zajęć pytania. Jeśli nie, wspólnie z nauczycielem szukają rozwiązania.

2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 9: „Przygotuj się do dyskusji na temat aktualności oświeceniowych haseł we współczesnym świecie. Wypisz trzy, najważniejsze twoim zdaniem, problemy naszych czasów,

w rozwiązaniu których mogłoby pomóc odwołanie się do idei oświecenia. Uzasadnij krótko swoje wybory (1–2 zdania).

Materiały pomocnicze:

J. Snopek, Oświecenie. Szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.

P. Chaunu, Cywilizacja wieku Oświecenia, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1993.

E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.

Wielka Historia Świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. P. Franaszek, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne:

Audiobook może zostać wykorzystany jako praca domowa. Uczniowie w trakcie zajęć wykonują zestaw ćwiczeń, natomiast multimedium i dołączone do niego polecenia stanowią zadanie domowe.