Henryk Andrulewicz
Pracownia Urbanistyki
Ochrona Zabytków 55/1 (216), 24-30
w ojew ództw o, pow iat, gm ina, miejscowość i w ra m ach miejscowości obiekty w edług rodzajów i alfabe tycznego spisu ulic obejm uje ok. 60 000 obiektów . W ojewódzkie wykazy, a także listy braków w ew iden cji rozesłano do W ojew ódzkich K onserw atorów Z a bytków. A ktualnie trw a w eryfikacja tych m ateriałów ze stanem faktycznym , polegająca głów nie na lu stra cjach terenow ych, gdyż w iele obiektów wpisanych n ie gdyś do rejestru zabytków fizycznie nie istnieje, część obiektów budow nictw a ludowego przeniesiono do skan senów, wreszcie liczne obiekty enigm atycznie określa
ne w decyzjach są tru d n e do identyfikacji. Do prac tych włączyły się Regionalne O środki Studiów i O ch ro n y Środow iska K ulturow ego.
M am y nadzieję, iż weryfikacja rejestru zabytków zakończy się w roku bieżącym, i że Dział A rchitektury zam knie jubileuszowy ro k 4 0 -lecia O D Z publikacją aktualnego spisu rejestru zabytków nieruchom ych w Pol sce, tym razem przeznaczonego już dla szerszego gro n a odbiorców , a nie tylko dla w ew nętrznego użytku służb konserw atorskich.
J u liu sz W e n d la n d t
Kierownik Działu Architektury i Urbanistyki
PRACOW N IA URBANISTYKI
Pow ołanie do życia w latach 1 9 6 1 -1 9 6 2 O środka D okum entacji Zabytków , jako instytucji prow adzącej centralną ewidencję zabytków, oznaczało integralne w łączenie do tw orzonych ówcześnie p rogram ów d o kum entacji i ochrony dóbr k u ltu ry 1 rów nież zagadnień związanych z zabytkow ą urbanistyką m iast polskich. U tw orzona w ów czas w O środku Pracow nia U rbanisty ki, której kierow nictw o od 1965 r. objął historyk-m e- diew ista, uczeń prof. dr. A leksandra G ieysztora, mgr H enryk A ndrulew icz, była częścią Działu Z abytków N ieruchom ych, w ydzielonego przede wszystkim w ce lu prow adzenia centralnego rejestru zabytków n ieru chom ych oraz opracow yw ania i grom adzenia ew iden cji obiektów architektury i budow nictw a, jak rów nież ewidencji i dokum entacji zabytkow ych zespołów m iej skich, a ponadto w celu grom adzenia i opracowywania obszernych zbiorów kartoteki fotograficznej zabytków (wyodrębnionych później w oddzielnej Fototece)2.
W połow ie lat siedem dziesiątych w w yniku postępu m etodologii badań zabytkoznaw czych oraz rozszerze nia zakresu zadań dokum entacji urbanistycznej — p o wiązanej wtedy ściśle z program am i rewaloryzacji miast — nastąpiło przekształcenie Pracow ni U rbanistyki w sam odzielny Dział Zabytkow ych U kładów Prze strzennych O D Z , zajmujący się obok ewidencji i d o kum entacji urbanistycznej rów nież zagadnieniam i ew i dencji ruralistycznej, a docelow o — zagadnieniam i d o kum entacji wszystkich innych zabytkow ych układów przestrzennych, mieszczących się w tradycyjnym poję ciu „środow iska k u ltu ro w eg o ” (zastępow anym w ó w czas now ym , szerszym pojęciem „przestrzeni h isto rycznej”). Dział ten istniał aż do reorganizacji służb konserw atorskich w latach 1 9 9 0 -1 9 9 1 . W now ych, tw orzonych wówczas realiach ustrojow ych i now ych strukturach organizacyjnych Państwowej Służby O c h
rony Z abytków oraz O środka D okum entacji Z a b y t ków i jego O śro d k ó w R egionalnych, Dział ten został w now ym statucie O D Z pom inięty (zlikw idow any), a szeroki d otąd zakres jego działań m erytorycznych ograniczono do zadań ściśle dokum entacyjnych, zw ią zanych w yłącznie z urbanistyką zabytkow ą. W jego miejsce „resty tu o w an o ” więc daw ną Pracow nię U rba nistyki, podporządkow ując ją nowej strukturze o rg a nizacyjnej, tj. wcielając ją do pow ołanego p o n o w n ie D ziału A rchitektury i U rbanistyki, w którym w ydzie lono p o n ad to rów norzędnie Pracow nię A rchitektury i B udow nictw a, oraz — istniejącą wcześniej — Pra cow nię Z abytków Techniki.
Podstaw ą zbiorów dokum entacji Pracow ni U rb an i styki po utw orzeniu O D Z były początkow o zbiory studiów historyczno-urbanistycznych m iast i in w e n ta ryzacje urbanistyczne przejęte z C entralnego Z arząd u M uzeów i O chrony Zabytków , następnie o p racow ana już w O środku w latach 1 9 6 2 -1 9 6 3 w łasna ew idencja urbanistyczna m iast zabytkow ych, sporządzona w fo r mie tzw. białych teczek miast. O bjęła ona 1264 m iasta, tj. wszystkie m iejscowości historyczne w Polsce (m ia sta, osady i wsie), k tó re posiadały kiedykolw iek praw a miejskie, i była pierw szą próbą skrótow ego, k o m p lek sowego ujęcia stanu zachow ania elem entów zab y tk o wych układów przestrzennych m iast polskich, a zara zem pierwszą próbą sform ułow ania ocen kw alifikacyj nych w stosunku do całości lub części zachow anych historycznych ośrodków miejskich.
O grom nie w ażne miejsce i znacząca rola ew idencji m iast zabytkow ych w systemie dokum entacji i o c h ro ny zabytków w Polsce, jak rów nież szczegółowa zaw ar tość zbioru tej dokum entacji, były już w ielokrotnie om aw iane i poddaw ane ró żn o ro d n y m ocenom w in nych m iejscach2. O dnotow ać tu jednak należy podjęcie
1. Por. uwagi w tej sprawie pierw szego dyrektora O DZ: K. M ali now ski, D ziesięciolecie U staw y o O chronie D ó b r K ultury i o M u
zeach, „Ochrona Zabytków ” (dalej: „O Z ”) 1 9 73, nr 2, s. 8 5 -8 8 .
2. Por.: M . Charytańska, Z działalności O środka D oku m en tacji
Z a b y tk ó w , „O Z ” 1 9 66, nr 4, s. 3 -8 . O m ów ienie działalności O D Z ,
w tym Działu Zabytków N ieruchom ych O D Z w pierwszym d ziesię cioleciu zob. P. Maliszewski, H. Andrulewicz, A. Łotysz, D zia ł Z a
b y tk ó w Architektury i U rbanistyki O D Z , „OZ” 1971, nr 4, s. 234—244.
3. Z obszernego zestawu publikacji dotyczących ewidencji miast zabytkow ych O D Z warto wskazać na: M . Charytańska, D o k u m en
-na przełom ie lat siedem dziesiątych i osiem dziesiątych prób jej weryfikacji, zm ierzających do aktualizacji, uzupełnienia i rozszerzenia skąpych, skrótow ych i nie pełnych, a często coraz bardziej niewystarczających danych ew idencyjnych.
Próby te zakładały rozszerzenie i przekształcenie przestarzałej już nieco ewidencji m iast zabytkow ych O D Z w now oczesny zbiór podstaw ow ych m ateriałów źródłow ych i zasadniczych inform acji n a u k o w o -h isto - rycznych i konserw atorskich dotyczących zagadnień ewolucji przestrzennej wszystkich zabytkow ych o śro d ków miejskich w Polsce. N atu raln e niejako włączenie do czynnej w spółpracy m erytorycznej w tym zakresie 49 w ojew ódzkich Biur Badań i D okum entacji Z aby tków — znajdujących się zresztą w innych strukturach organizacyjnych niż O środek D okum entacji Z abytków i zajętych głów nie bieżącą, terenow ą problem atyką konserw atorską — nie m ogło jednak przynieść spo dziew anych, szybkich rezultatów , zwłaszcza że nie to warzyszyły tem u niezbędne nakłady finansow e na ro z wój prac naukowych, dokumentacyjnych i badawczych w terenie, zw iązanych z zam ierzoną weryfikacją.
N iełatw a sytuacja kryzysowa lat osiem dziesiątych w kraju i szczupłość etatow a Działu (tylko jeden lub przejściow o dw a etaty), wreszcie coraz częstsze „w chłanianie” Biur Badań i D okum entacji Z abytków przez Urzędy W ojew ódzkich K onserw atorów Z aby tków sprawiły, że w spom niane próby weryfikacji ew i dencji m iast nie wyszły wówczas w zasadzie poza pier wszą fazę. W ykonano przeglądy i analizy stanu oraz potrzeb dokum entacji u rb an isty czn o -k o n serw ato r- skiej w poszczególnych w ojew ództw ach, a także prze gląd orzecznictw a konserw atorskiego dla m iast zaby tkow ych z jednoczesną próbą przeprow adzenia ak tu a lizacji stref ochrony konserw atorskiej. Towarzyszyła tem u weryfikacja i aktualizacja w ojew ódzkich spisów m iast historycznych objętych ew idencją (przeważnie weryfikacja terenow a, zwłaszcza objęcie ew idencją p o miniętej wcześniej urbanistyki XIX i XX w.) oraz prze kazanie Biurom Badań i D okum entacji Z abytków in strukcji i m ateriałów ewidencyjnych (nowe teczki i karty miast). W w yniku w zm iankow anego już p o w o łania w początkach lat dziew ięćdziesiątych now ych stru k tu r PSO Z oraz O środków Regionalnych O D Z , rezultaty terenow e prac w eryfikacyjnych pow inny były być przez nie przejęte i ew entualnie kontynuow ane, aczkolw iek w innej już perspektyw ie — koordynacji i w innym zakresie rzeczowym .
Drugim podstaw ow ym zbiorem dokum entacji u rb a nistycznej, grom adzonym obok ew idencji m iast zabyt-tacja naukowa m iast za b y tk o w ych . M ateriały z ogólnopolskiej k o n ferencji urbanistycznej w Bolesław cu, BM iO Z , t. XVIII, Warszawa
1 967, s. 4 1 - 5 1 ; M . W itw icki, Ew idencja m iast za b y tk o w y c h , „O Z ” 1 9 6 6 , nr 4, s. 3 3 -3 7 ; W. K alinowski, P roblem y ochrony i konser
w acji za b y tk o w ych u k ła d ó w przestrzennych m iast i osiedli, Toruń
1 9 7 1 , s. 13 i nast.; K. Paw łow ski, Z asady ochrony, o d b u d o w y i re
w aloryzacji h istorycznych ze sp o łó w urbanistycznych. Problem y d o kum entacji konserw atorskiej na p o trze b y ochrony i adaptacji
miej-Przed startem do w yk o n yw a n ia zd ję ć lotniczych: a — W iesław Stępień na lotnisku aeroklubu w Kielcach, latem 1992 r .;b — H enryk Andrulew icz na lotnisku aeroklubu w B iałym stoku, jesieniej 1993 r. Fot. H. A ndrulew icz (a), W. Stępień (b)
Prior to taking aerial photographs: a - W iesław Stępień in the aviation club airport in Kielce, su m m er 1992; b - H enryk A ndrulew icz in the aviation club airport in B iałystok, au tu m n 1993. Photo: H. A ndru lew icz (a), W. Stępień (b)
kowych od chwili pow stania O D Z , pozostał nadal zbiór studiów historyczno-urbanistycznych sporządza nych do planów ogólnych zagospodarow ania prze strzennego miast. M odel tej dokum entacji, kształtow a ny w Polsce od lat pięćdziesiątych XX w. i stanowiący przez pół w ieku niejednokrotnie w zorzec dla służb konserw atorskich innych krajów europejskich, był roz wijany i m odyfikow any w latach sześćdziesiątych ró w nież przy w spółudziale O D Z 4, będącego w ów czas jednym z najw ażniejszych in w esto ró w tych o p raco -skich ze sp o łó w za b y tk o w ych , (w:) Z a b y tk i urbanistyki i architektury w Polsce, t. 1, Warszawa 1 9 86, s. 4 8 - 7 2 ; zob. także: Instrukcja weryfikacji ew idencji m ia st za b y tk o w y c h , (w:) M e to d y ew idencji za b y tk ó w , BM iO Z , t. LXVII, Warszawa 1981, s. 4 7 -5 2 .
4. Układ i sposób opracowania studiów historyczno-urbanistycz nych został ustalony w instrukcji do okólnika Prezesa KUA nr 83 z 1956 r., jednak w toku w ieloletnich prac ulegał pewnym m odyfi kacjom. Por. w tej sprawie: M ateriały z ogólnopolskiej konferencji
W arszawa, Stare i N o w e M iasto o d stron y połu dn iow ej. Z djęcie lotnicze, O D Z neg nr 1 - 1 - 3 . Fot. W. Stępień, 1992 W arsaw, O ld and N e w T ow n from the south. Aerial photographs, O D Z negative no. 1 - 1 -3 . Photo: W. Stępień, 1992
w ań, w ykonyw anych g łów nie przez w yspecjalizow ane Pracow nie D o k u m en tacji N a u k o w o -H isto ry c z n ej PP Pracow nie K onserw acji Z abytków . Z b ió r ten obejm uje obecnie ok. 600 to m ó w s tu d ia ln o -n a u k o w y c h o p ra cowań monograficznych miast, zgromadzonych w Pra cow ni U rbanistyki, oraz p o n a d 1000 to m ó w p rzeję tych przez O śro d ek po likw idacji PK Z, znajdujących się obecnie w Z esp o le Badań R egionalnych W arsza wy i M azow sza przy ul. Szeroki D unaj w W arszaw ie. N ależy w tym miejscu przypom nieć, że jedna z cen niejszych wówczas inicjatyw stw orzenia now ego m o delu studiów historyczno-urbanistycznych, m odyfiku jąca sposób form ułow ania w ytycznych k o n serw ato r skich (obowiązujące i postulatyw ne) oraz określająca zróżnicow anie stref ochrony zabytkowej m iast i o b o w iązujących w nich rygorów konserw atorskich, w y szła w tam tych latach z O środka D okum entacji Zabyt- ków 5. O bok tego O środek rów norzędnie podjął nie zwykle w tedy w ażne i potrzebne zagadnienie o p raco w ania w aloryzacji miejskich zespołów zabytkow ych, przeprow adzone początkow o w form ie w stępnej kla syfikacji m iast, jako weryfikacja ich w artości zabytko w ych6. O pracow anie to, znane jako Waloryzacja histo rycznych ośrodków miejskich w Polsce7, zostało przy gotow ane szczegółow o w latach 1 9 7 1 -1 9 7 4 dla wszystkich m iast w Polsce na podstaw ie m ateriałów ew idencyjnych i studialnych Pracow ni Urbanistyki O D Z i dzięki naukow ym objazdom terenow ym , przez zespól specjalistów — historyków urbanistyki Polskiej Akadem ii N auk w składzie: A nna Berdecka, Krzysztof D um ała, Alicja Lutostańska, Krzysztof Pawłowski (przew odniczący), Teresa Zarębska. W kilka lat póź niej, po utw orzeniu M iędzyresortow ej Komisji d/s Re waloryzacji M iast i Zespołów Staromiejskich w 1978 r., rezultaty tych właśnie prac i analiz posłużyły do w y znaczenia p rio ry tetó w w zakresie odnow y i rewalory zacji zespołów staromiejskich'4, a jeszcze później do przygotow ania — w toku licznych, roboczych dyskusji
urbanistycznej O D Z w Bolesławcu. O chrona miejskich ze sp o łó w za b y tk o w y c h , BM iO Z , t. XVIII, Warszawa 1967, jak rów nież spra
w ozdanie z tej konferencji: H . Andrulewicz, „O Z ” 1 9 6 7 , nr 1, s. 65 —68. M odel studium p od staw ow ego do planów ogólnych za gospodarow ania przestrzennego miast om aw ia W . Kalinowski,
P roblem y ochrony..., s. 14 i nast.
5. Por. opracow anie w ykonane na zlecenie O DZ: K. Pawłowski, M . W itw icki, Studia h istoryczno-u rban istyczn e, cz. I: O gólna a n a
liza dotych czasow ych opracow ań i ich przydatn ości, cz. II: W ytyczn e d o tyczą ce zakresu, trybu zlecania oraz w drażania do praktyki urba n istycznej, cz. III: Instrukcja o sposobie w y k o n y w a n ia stu diu m p o d sta w o w eg o , O D Z 1 967, mps pow ielany.
6. Problem waloryzacji zabytkow ych zesp ołów miejskich podejm o wał wcześniej: M . W itw icki, M e to d y ocen y w artości historycznych
o śro d k ó w m iejskich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1 9 6 0 ,
z. 1 -2 ; zob. tenże, Kryteria oceny w artości za b y tk o w e j ze sp o łó w
miejskich, BM iO Z, t. XVIII, Warszawa 1967. Z inicjatywy O D Z
w ykonano w 1967 r. projekt klasyfikacji historycznych zesp ołów miejskich, który po wstępnej analizie (por. om ów ienie: H. Andru lew icz, Konferencja urbanistyczna pośw ięcon a założen iom oraz k ry
teriom oceny w artości z a b y tk o w e j historycznych z e sp o łó w miejskich
— W arszawa 22 XI 1 9 6 7 , „ O Z ” 1968, nr 1, s. 5 5 - 5 8 ) został
w tej Komisji, rów nież przy udziale przedstaw icieli O D Z i Z M iO Z MKiS, ostatecznej redakcji ustaleń — obow iązujących do dziś w ytycznych, dotyczących sp o sobu w łączenia problem atyki ochrony i rewaloryzacji m iast oraz zabezpieczenia i w ykorzystania w artości kulturow ych przy sporządzaniu planów zagospodaro w ania przestrzennego różnych szczebli9.
W arto przy okazji rów nież w spom nieć o szerszej aktyw ności ówczesnego Działu Zabytkow ych U kła dó w Przestrzennych O D Z , przejawiającej się w latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych zorganizow a niem kilku specjalistycznych sesji naukow ych i ko n fe rencji problem ow ych, pośw ięconych now em u m ode lowi dokum entacji zabytkoznaw czej, służącej rozsze rzonym potrzebom rewaloryzacji miast. Dla przykładu należy szczególnie w yróżnić organizację dw óch ogól n opolskich Przeglądów O pracow ań Studialnych i Pla n ó w Z agospodarow ania Przestrzennego M iast H isto rycznych w kw ietniu i październiku 1977 r.: w Rze szow ie — dla m iast Polski Południow ej i w Toruniu — dla m iast Polski Północnej. O ba przeglądy miały cha ra k te r kilkudniow ych, ogólnopolskich sesji problem o- w o -m etodologicznych z szerokim udziałem zaproszo nych w ybitnych specjalistów -naukow ców , przedstaw i cieli kilku zainteresow anych resortów , w ojew ódzkich służb konserw atorskich oraz specjalistów -projektan- tó w ze służb planow ania przestrzennego; w każdej sesji b rało udział po ok. 350 osób. O ba przeglądy były p ołączone z dw iem a ogrom nym i wystawam i najlep szych opracow ań i planów realizacyjnych rew aloryza cji m iast, na które zw ieziono z terenu całego kraju i eksp o n o w an o w salach Filharm onii N arodow ej w Rzeszowie oraz w Auli UM K w T oruniu ok. 400 szt. plansz realizacyjnych, projektów i planów zabytko w ych o środków starom iejskich oraz ok. 100 zabytko- znaw czych opracow ań studialnych. N a obu sesjach przedstaw iono i w ygłoszono łącznie ok. 80 referatów , autorskich opracow ań projektow ych, w ystąpień i
ko-przedstaw iony szerzej w publikacji: K. Pawłowski, M . W itwicki,
P roblem y ocen y w artości za b y tk o w e j historycznych ze sp o łó w m iej skich, „ O Z ” 1 9 68, nr 4, s. 3 - 1 2 (wraz z projektem karty klasyfi
kacyjnej zabytkow ego zespołu miejskiego).
7. Uzyskane wyniki opracowania były w ykorzystywane tylko do użytku w ew nętrznego i nie były publikow ane z uwagi na ew entual ne zagrożenia, jakie m ogły stąd wyniknąć dla niżej sklasyfikowanych z esp o łó w miejskich. D opiero w 1 9 8 2 r. nakładem M iędzyresorto wej Komisji d/s Rewaloryzacji M iast ukazała się publikacja p o w ie lana w form ie książkowej, przedstawiająca tabele klasyfikacyjne w a loryzacji miast: W aloryzacja historycznych ośro d k ó w miejskich
w Polsce, Warszawa 1982 i 1983 (druk pow ielany tylko do użytku
słu żb ow ego), s. 120.
8. Por. K. Pawłowski, Zasady och ron y..., s. 5 8 - 6 0 i 6 9 -7 2 . Zob. rów nież: M iasta historyczne w Polsce. Podział na grupy dla p o trzeb
rew aloryzacji, W arszawa 1 9 84, s. 5 6 (wyd. M iędzyresortow a K o
misja d/s Rewaloryzacji M iast).
9. Ostateczna wersja w ytycznych była publikowana w form ie bro szury W y tyczn e d o opracowania pro b lem a tyk i ochrony w artości
ku ltu row ych w planach zagospodarow ania przestrzennego, Warsza
m unikatów , a obu przeglądom towarzyszyły objazdy terenow e oraz w ieczorne koncerty muzyki poważnej w Z am ku Łańcuckim i Ratuszu Toruńskim . Należy ubolew ać, że ogrom na liczba zgrom adzonych na oba przeglądy m ateriałów , tj. ponad 2 000 stron m aszyno pisu (tylko samych referatów i opracow ań) oraz kilka set barw nych ilustracji, plansz i zdjęć, z pow odu braku odpow iedniej bazy redakcyjnej i technicznej w O śro d ku nie m ogła być na bieżąco przygotow ana do druku. Pewną satysfakcję stanow i tylko fakt, że w późniejszej publikacji książkowej O D Z pośw ięconej zabytkom u r banistyki w Polsce częściowo w ykorzystano w ybór m a teriałów dla 23 m iast przedstaw ionych na obu w spo m nianych przeg ląd ach 10.
N ie m ożna rów nież nie odnotow ać w kilku przynaj mniej zdaniach blisko sześcioletnich prac p ro w a d z o nych w Pracow ni U rbanistyki w latach 1 9 6 8 -1 9 7 4 , zw iązanych z o p raco w an ie m i p rz y g o to w an iem do d ru k u n ieu k o ń czo n eg o , k ilk u to m o w e g o w y d aw n ic tw a pt. M iejskie zesp o ły za b y tk o w e w Polsce. A m bit ne założenia redakcyjne tego w yd aw n ictw a zak ła d a ły o p raco w an ie w ciągu 3 - 4 lat (przy w sp ó łp racy autorskiej w ybitnych specjalistów — h isto ry k ó w u r banistyki, sk u p io n y ch w kilku o śro d k ach ak ad em ic kich w kraju), pogłębionej analizy ew olucji h isto rycznej oraz istniejącego kształtu przestrzennego ok. 550 najw artościow szych, w ybranych m iast polskich, z jednoczesnym sprecyzow aniem i przedstaw ieniem najważniejszych zadań w zakresie ich ochrony k o n ser w atorskiej. S kondensow ane teksty autorskie m iały za tem uw zględniać nie tylko określony stan badań na ukow ych nad historią m iast polskich, co dla wielu m iast m usiało być pracą podejm ow aną w literaturze przedm iotu po raz pierwszy, ale miały one obejm ow ać rów nież om ów ienie i ocenę konserw atorską stanu za chow ania zabytkow ych elem entów planu m iasta i ważniejszych jego zespołów urbanistycznych i archi tektonicznych. W ydaw nictw o m iało p o n ad to zaw ie rać bogatą część ilustracyjną, m .in. plany w spółczesne m iast sprow adzone do jednolitej skali i przygotow ane w form ie przerysów z aktualnych p o d k ład ó w geode zyjnych uw zględniających podziały w łasnościow e, w yznaczone przez a u to ró w na w spom nianych planach i uzgodnione z w ojew ódzkim i konserw atoram i zabyt ków strefy och ro n y konserw atorskiej; oprócz tego w ażniejsze plany historyczne m iast oraz ew entualne realizacje konserw atorskie, w ybraną ikonografię hi storyczną oraz obszerny zestaw fotografii w spółczes
10. Zob. Z a b ytk i urbanistyki i architektury w Polsce. O db u d o w a
i konserwacja, t. 1: Miasta h istoryczne, pod. red. W . K alinowskiego,
Warszawa 1986, s. 6 4 5 , il. 9 5 6 .
11. N adzór naukowy nad w ydaw nictw em sprawowali początkow o W . Ostrowski i K. Wejchert, należy tu jednak odnotow ać przede wszystkim ogrom ny w kład pracy koncepcyjnej i naukowej pierwsze go redaktora i sekretarza naukow ego w ydaw nictw a, którym byl K. Pawłowski. O pracow aniem planów w spółczesnych miast kiero wał w tym okresie A. Fabierkiewicz. N a skutek decyzji dyrektora O D Z — M . Charytańskiej i rezygnacji K. Paw łow skiego, jego
fun-nych, ilustrujących całe układy i w n ętrza u rbanistycz ne, w tym bogaty zestaw zdjęć lotniczych miast.
Tak am bitnie i szeroko zakreślony plan w ydawniczy, w dod atk u plan stale rozrastający się, m odyfikow any i doskonalony m .in. pod w pływ em w ew nętrznych re cenzji naukow ych, musiał prędzej lub później zderzyć się z przaśną rzeczywistością i m izerią ów czesnych re aliów w ydaw niczych, w tym technicznych i cenzural- nych oraz z bardziej niż skrom ną kondycją finansow ą i organizacyjną niew ielkiego przecież O środka D o k u mentacji Zabytków. W ymogi cenzury w ojskowej d o ty czące deform acji planów w spółczesnych m iast w w y daw nictw ie obejm ującym większość m iast w Polsce, wym ogi w obec obcojęzycznych legend i nazw, jak ró w nież „judaiców ” w ystępujących na planach historycz nych m iast, wreszcie liczne ingerencje cenzury w zdję cia lotnicze, pow odujące naw et przejściowe utajnienie znacznej ich liczby (brak zezw olenia na publikację), piętrzyły barierę obiektyw nych trudności, czyniąc ją niem ożliw ą do przekroczenia. W tych o koliczno ściach, m im o ogrom nej, trudnej, kilkuletniej p ra c y 11, k tó ra doprow adziła w rezultacie do skom pletow ania blisko 80% autorskich opracow ań tekstow ych i przy g otow ania ok. 75% przerysów planów w spółczesnych m iast z autorskim i propozycjam i stref ochrony k o n ser w atorskiej, a także do zgrom adzenia ok. 90% ilustra cji, w tym zdjęć lotniczych m iast, O środek D o k u m en tacji Z abytków zm uszony był w końcu tego niezwykle cennego w ydaw nictw a zaniechać. M onograficzne m a teriały tekstow e i plany m iast uzupełniły więc zbiory ewidencji m iast zabytkow ych O D Z , a ich kopie zostały przekazane do w ykorzystania w ojew ódzkim k o n ser w atorom zabytków.
O m aw iany tu skrótow o zarys historii zbiorów P ra cow ni U rbanistyki O D Z byłby niepełny bez zw rócenia uwagi na najobszerniejszy i bodajże najciekawszy ze spół dokum entacji urbanistycznej, jaki został w tej P ra cow ni w ytw orzony od podstaw. Jest nim — stale i k o n sekw entnie rozwijany, począwszy od 1966 r., u n ik a to wy liczebnie i przedm iotow o w skali u rb an isty czn o - -k onserw atorskiej w Polsce — zbiór dokum entacji lo t niczej m iast zabytkow ych. Jego geneza, historia, ro z wój oraz szczegółow a zaw artość i praktyczna p rzy d at ność do celów konserw atorskich, projektow ych, d o kum entacyjnych i badaw czych, a zwłaszcza do u chw y cenia procesów przem ian i stanu zagospodarow ania stru k tu r przestrzennych zabytkow ych ośrodków m iast polskich, była już p rzedm iotem innych publikacji
keje, a zarazem rolę głów n ego koordynatora w ydaw nictw a zm uszo ny był przejąć i pełnić „z urzędu” aż do końca H. A ndrulewicz. N ależy też wskazać na rów nie ogrom ny w kład twórczej w spółpracy redakcyjnej ze strony pow ołanych później redaktorów czterech re gionalnych tom ów : J. Stankiewicza, J. Bogdanow skiego, A. W ędz- kiego i J. R ozpędow skiego, oraz w ielu redaktorów kolejnej k on cep cji zeszytów w ojew ódzkich (m.in. E. Linette, M . W itw icki, W . Ka linow ski i inni). Z e szczególną sympatią i w dzięcznością należy też w spom nieć kilkuletnie, efektyw ne zaangażowanie autorskie całego, liczącego ok. 1 5 0 -2 0 0 osób zespołu autorskiego.
i o p raco w ań 12. D latego m oże w ystarczy tylko p rzy p o mnieć, że zbiór ten w edług stanu na 31 grudnia 2 0 0 0 r. liczy łącznie 21 372 szt. negatyw ów barw nych i czar no-białych w form acie 6 x 9, 6 x 6 i 6 x 4,5 cm oraz 24 X 36 m m , w tym 3638 diapozytyw ów barw nych 24 x 36 mm a także 14 154 szt. fotogram ów — p o większeń 18 x 24 i 13 x 18 cm, uporządkow anych alfabetycznie w w ojew ódzkich kartotekach przeglądo wych zdjęć lotniczych.
Interesujące m oże być także to, że w latach 1990 2000 program y dokum entacji lotniczej O środka D oku mentacji Zabytków zostały poszerzone o nieco bogatszą problematykę studiów przestrzennych i ochrony środo wiska kulturowego, np. program studyjny dla Łowickie go Parku Kulturowego i dorzecza Bzury zrealizowany w 1991 r., czy program monograficzny dla Kanału Au gustowskiego, zrealizowany w 1993 r., oraz dla Kanału Elbląskiego z 1994 r. W konstruow anych szerzej progra mach tej dokumentacji znalazły się więc, obok centralnie położonych starom iejskich u kładów urbanistycznych, rów nież peryferyjnie położone struktury osad n iczo - -p rzestrzen n e i architektoniczne krajobrazu zurbani zow anego m iast i osiedli oraz osadnicze struktury przestrzenne wsi i osad z elem entam i krajobrazu o t w artego, a także stru k tu ry m ieszane i w ielofunkcyjne krajobrazu zielonego12.
W spom niane wyżej przew artościow anie perspekty wicznych potrzeb i zadań konserw atorskiego
progra-12. Zob. w tej sprawie: H . A ndrulewicz, D oku m en tacja fotograficz
na z lotu ptaka dla m iast historycznych w Polsce, „ O Z ” 1 9 73, nr 2,
s. 1 0 8 -1 1 6 . Rezultatem szerszych analiz zw iązanych z dokum entac ją lotniczą zabytków podjętych w O D Z w latach 1 9 8 8 -1 9 9 0 , w ra mach programu naukow ego Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu jako zadanie B .2.6, stało się studium analityczne H . An- drulewicza, Zagadnienia m etodologiczn e w y k o n y w a n ia d o k u m en ta
cji aerofotograficznej za b y tk o w y c h u k ła d ó w przestrzennych m iast i za b y tk ó w architektury oraz w y k o rzy styw a n ia interpretacji konser watorskiej zd ję ć lotn iczych ku ltu row ych stru ktur przestrzennych o b jętych ochroną, c l. I-III, Warszawa 1 9 8 8 -1 9 9 0 , s. 3 0 4 , il. 120, mapa, mps O D Z . Studium to u m ożliw iło opracow anie zasad pro gramowania i w ykonyw ania konserwatorskiej dokumentacji lotni czej oraz przedstawiło spectrum m ożliw ości jej zastosow ań w e współczesnych procesach ochrony zabytkow ych układów i struktur przestrzennych. Rezultaty tej analizy zostały opublikow ane przez autora w formie obligatoryjnych w niosków : H. Andrulewicz, W nio
ski z analizy w y n ik ó w zd ję ć lotniczych, w ykonan ych przez O D Z w latach 1 9 6 6 -1 9 9 0 , oraz w n ioski do tyczą ce zadań i p o trzeb kon serwatorskiego program u doku m en tacji lotn iczej dla za b y tk o w ych struktur i u k ła d ó w przestrzeni historycznej w Polsce (synteza), (w:) Synteza kulturow ych w artości przestrzeni p a ń stw a polskiego, „Z e
szyty Problemu Badawczego M KiS”, z. 4, Gdańsk 1991, s. 5 0 -5 8 (wyd. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kultu row ego w Gdańsku).
13. D o struktur m ieszanych i wielofunkcyjnych krajobrazu zielon e go zalicza się, obok np. parków i ogrod ów historycznych, rezerwa tó w kulturowych i pom n ik ów przyrody, także m .in. założenia prze- strzenno-krajobrazowe uzdrowisk, ośrodki rekreacyjno-turystycz ne, zespoły krajobrazowo-urbanistyczne założeń kalwaryjnych, kompleksy krajobrazowe kaplic pielgrzym kow ych, cm entarze, ze społy architektoniczno-krajobrazow e, np. założenia fortów i forty fikacji ziem nych, założenia k rajobrazow o-w odne, komunikacyjne itp. Por. szerzej klasyczną typologię środow iska kulturow ego
przy-mu dokum entacji lotniczej dla zabytkow ych stru k tu r i układów przestrzeni historycznej w Polsce14 w płynę ło rów nież na dalsze doskonalenie stosow anych tech nik fotograficznych, w w yniku czego nastąpiło trw ałe przejście do stosow ania w praktyce realizacyjnej zdjęć lotniczych O środka technik i m ateriałów barw nych, w prow adzanych obok utrzym anej nadal techniki czar no-białej 1 \ W łączenie — w w yniku tych zm ian — do zbiorów dokum entacji lotniczej O środka m ałoobraz kow ych negatyw ów barw nych i diapozytyw ów spo w odow ało, że poprzedni system inw entaryzacji nega tyw ów czarno-białych katalogu głów nego zdjęć lo tn i czych (SIN) przestał być wystarczający i konieczne sta ło się już w początkach lat dziewięćdziesiątych przyję cie i w prow adzenie now ego systemu inw entaryzacji negatyw ów barw nych (SINB)16.
W prow adzenie systemu SINB opartego na kodach cyfrow ych, um ożliw iającego docelow o w chłonięcie go przez każdy system inform atyczny, otw orzyło drogę do dalszych prac i poszukiw ań związanych z opracow a niem i w drożeniem inform atycznego systemu w yszu kiw ania i wizualizacji żądanych obrazów zdjęć lo tn i czych znajdujących się w zbiorze O D Z , odnoszących się m erytorycznie do określonych elem entów stru k tu r przestrzennych środow iska kulturow ego, w tym ró w nież stru k tu r m iejskich, na obszarze całego kraju. W związku z tym w 2 000 r. zostały sform ułow ane podstaw y m erytoryczne (w tym podstaw ow e zakresy
jętą m.in. przez krakowską szkołę ochrony architektury krajobrazu. Zob. E. M ałachow icz, O chrona środow iska kulturow ego, t. I-III, W rocław 19 8 2 (tamże obszerna bibliografia), oraz J. Bogdanowski,
Architektura krajobrazu, Kraków 1979.
14. Por. H . Andrulewicz, W nioski z an alizy zd ję ć lo tn iczych ..., s. 55 i nast.
15. Tam że, s. 53 i nast. A erofototekę barwną O D Z zapoczątkował w latach siedem dziesiątych H . Andrulewicz przekazując wykonane przez siebie na barwnych materiałach odwracalnych 2 4 x 3 6 mm zdjęcia lotnicze miast i obiektów architektury. Jednak dopiero od połow y lat osiem dziesiątych materiały barwne, w tym negatyw ow e, stop n iow o stawały się w dokumentacji lotniczej O D Z rów noupraw nione z czarno-białym i. Przyczyniła się do tego wspom niana wyżej realizacja lotniczych program ów studyjnych O D Z. N ie bez zna czenia była tu rów nież w ieloletnia, pełna zaangażowania, profesjo nalna w spółpraca z O środkiem ze strony autora zdjęć lotniczych, w tym i późniejszym okresie, mgr. W iesław a Stępnia (Regionalny Ośrodek Studiów i O chrony Środowiska K ulturowego w Łodzi). 16. System SINB, w prow adzony w O D Z przez H . Andrulewicza i W . Stępnia, polega — w największym skrócie — na tym, że każdy negatyw i diapozytyw barwny, czyli cięta z filmu m ałoobrazkow ego 2 4 x 36 mm klatka zdjęcia, otrzymuje — wynikającą z przyjętej w tym systemie platformy cyfrowej — własną informację cyfrową (kod cyfrowy). Informacja kodu cyfrow ego SINB zawiera kolejno: 1. skrócony sym bol literow y w ojew ództw a (duże litery); 2. cyfrę kolejnego alfabetycznie tom u w ojew ódzkiego; 3. cyfrę strony w to mie w ojew ódzkim ; 4. cyfrę miejsca (pozycji własnej) na stronie; 5. nazwę własną m iejscow ości (duże litery). Dla przykładu: kod cyfrowy SCZ 4 1 - 2 - 1 5 GRYFICE oznacza, że negatyw barwny miasta GRYFICE znajduje się w tom ie (tece w ojewódzkiej) nr 4 1 , w ojew ód ztw o szczecińskie, strona 2, miejsce (pozycja na stronie) 15. O czyw iście nadal utrzymano w systemie SINB zasadę opisu katalogow ego zdjęć w metryczce zdjęcia i na karcie katalogu g łó w nego. Por. przyp. 17.
informacji baz danych) do opracow ania katalogu in form atycznego archiw alnych obrazów środow iska kul turow ego w postaci zdjęć lotniczych na płytach CD lub DVD, zgodnie z kom patybilnością system ów kata
logowych SIN i SINB w O środku D okum entacji Z a b y tk ó w 17. Prace te obecnie trw ają i są um iejscow ione w Regionalnym O środku Studiów i O chrony Ś rodo wiska K ulturow ego w Łodzi.
H en ry k A n d ru le w ic z
Kierownik Pracowni Urbanistyki w Dziale Architektury i Urbanistyki
17. Z ob. opracowanie: H. Andrulewicz, P odstaw y m erytoryczn e z kom patybiln ością sy ste m ó w SIN i SINB w O środku D oku m en tacji opracow ania katalogu archiwalnego o b ra zó w środow iska k ulturow e- Z a b y tk ó w , O D Z , W arszawa 2 0 0 0 , ss. 3 1 , mps pow ielany. go w postaci zd ję ć lotn iczych na płytach C D lub DVD, zgodnie
PRACOW N IA ZABYTKÓW TECH N IK I
Pracow nia istnieje od 1990 r., od m om entu nadania now ego statutu O środkow i D okum entacji Z abytków i utw orzenia w obecnym kształcie Działu A rchitektury i Urbanistyki. Połączono w nim daw ny Dział Z abyt ków N ieruchom ych, Dział U rbanistyki i Sam odzielne Stanow isko do spraw Z abytków Techniki, jednocze śnie w yodrębniając Pracow nię Z abytków Techniki.
Pracow nia Z abytków Techniki prow adzi prace związane z:
1. dokum entacją praw ną zarejestrow anych zabyt ków nieruchom ych z zakresu dziedzictw a przem ysłu i techniki (w yodrębnioną w bazach danych ze w spól nego rejestru obejm ującego wszystkie nieruchom e za bytki architektury i urbanistyki),
2. dokum entacją praw ną zarejestrow anych zabyt ków ruchom ych techniki — rejestr ruchom ych zabyt ków techniki (decyzje w ydzielone ze w spólnego reje stru obejm ującego zabytki ruchom e),
P ilchow ice — zapora i elektrow nia w odn a w zniesiona w latach 1 9 0 3 -1 9 1 2 . Fot. M. Barszcz P ilchow ice — w a te r -p o w e r p la n t an d dam bu ilt in 1 9 0 3 -1 9 1 2 . Photo: M. Barszcz
