A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S K SZTA ŁCEN IE PO LO N ISTY CZN E CU D ZO ZIEM C Ó W 7/8, 1996
1. OGÓLNE ZAGADNIENIA GLOTTODYDAKTYCZNE
Jan M azur
R O L A K S ZT A ŁC E N IA S P E C JA L IS T Y C Z N E G O W P R Z Y G O T O W A N IU M E R Y T O R Y C ZN Y M I K O M U N IK A C Y JN Y M C U D Z O Z IE M C Ó W
W prow adzon e do nauki przez N. C hom sky’eg o 1 pojęcie kom petencji językowej, rozum ianej ja k o znajom ość języka, charakteryzującą jego idealnego użytkow n ik a (idealnego użytkow nik a tegoż języka) oraz „dążenie d o p o -staw ienia znaku równości m iędzy kom petencją a »ścisłym«, tj. zm atem aty-zow anym lub dającym się zm atem atyaty-zow ać, opisem system u językow ego” 2 z jednej strony oraz pojęcia perform ancji z drugiej - zapoczątk ow ało nie tylko now ą m etodo lo gię badań w lingwistyce, lecz także m iało określone konsekw encje d la g lotto dyd aktyki. K ry tyk a podstaw ow ych pojęć N . C h om -sky’ego doprow adziła d o stopniowej ew oluqi rozumienia term inu kom petencja i u kształto w an ia się ko m un ikacyjnego podejścia w n auczaniu języków obcych. W spółczesna lingw istyka trak tu je język nie ty lko ja k o system znaków i reguł oraz w zajemnych ich kom binacji, lecz także ja k o „niezwykle sk om p liko w any zb ió r (system ) tych reguł op eracy jn ych, n a po dstaw ie k tó ry ch poszczególne osoby tw o rzą, n ad a ją (uzew nętrzniają), o d bierają (internalizują) i rozum ieją wypowiedzi jak o określone sygnały fizyczne (ang.
utterences), a także posługu ją się nim i” 3.
W ynika z tego, że nauk i języków obcych nie m ożna ograniczać do przysw ojenia sobie sam ego system u danego języka, a więc przyswojenia sobie kom petencji językow ej, lecz także do uzupełniania jej elem entam i pragm atyki i kształcenia kom petencji kom unikatywnej. Kom petencji językowej nie należy jed nak , tak jak to zrobił N. Chom sky, ograniczyć do op anow ania
' N. C h o m s k y , Aspects o f the Theory o f Syntax, Cambridge 1965.
K . Hejwowski, Kompetencja, jęz yk , komunikacja językowa, [w:] Język, kultura, kompetencja kulturowa, red. F. G rucza, W arszawa 1992, s. 71.
reguł tworzenia i analizowania zdań, czyli do przyswojenia sobie ograniczonego słownictwa i reguł generatywnej gram atyki zdaniowej, lecz trzeba ją koniecznie poszerzyć o płaszczyznę rzeczywistych wypowiedzi i umiejętności posługiwania się nim i4.
O gólne ram y ro zum ienia pojęcia „k om petencja ko m un ikacy jna” zostały nakreślo ne ju ż w latach siedem dziesiątych przez D. H ym esa, k tó ry d o jej najistotniejszych elem entów ko nstrukty w nych zaliczył p y tania kio? z kim?
kiedy? gdzie? ja k? i po co? (w ja kim celu'?) się ko m un iku je5. T ak ie podejście
rozszerzyło wyraźnie pojęcie kompetencji językowej z umiejętności posługiwania się językiem , rozum ianej jak o zdolność p ro du ko w ania i rozu m ienia zdań, d o „um iejętności posługiw ania się wypowiedziam i językow ym i, a następnie p op rzez zaró w no k ontekstow e, ja k i sytuacyjne ich użycie zrelatyw izow anie tej um iejętności” 6. Pojęcie kom petencji kom unikacyjnej w ujęciu D. H ym esa obejm uje także określony zasób wiedzy i um iejętności po sługiw ania się nią. W okresie o statnich lat pojęcie wiedzy, niezbędnej w procesie kom u nikacji zostało uszczegółowione w tym sensie, iż różni badacze w yró żn iają różne jej typy, pod kreślając ich znaczenie i rolę w interesującym nas zakresie7.
W szyscy au to rz y zw racają m . in. uwagę na rolę wiedzy językow ej (o język u) i wiedzy ogólnej (wiedzy o świccie) w procesie kom unikacji, nie zawsze precyzując używane przez nich terminy. W spółczesna glottody daktyka, p od kreślając znaczenie kom unikacyjnego podejścia w nauczaniu języków obcych, w skazuje na konieczność op ano w ania zaró w no kod u k om u n ik acy j-nego, ja k też um iejętności pragm atycznego (w szerokim znaczeniu tego słow a) posługiw ania się nim. P odkreśla się konieczność nau czania języka w odm ianie ogólnej i w yspecjalizowanej8. O ile p o stulat n au czania język a
4 Por. tamże, s. 24.
5 Por. D . H y m e s, Competence and performance in linguistic theory, [w:] Language
acquisition: models and methods, eds. R. H uxley, E. Ingram , London 1971, s. 3-24; J. M a z u r , Językowe i kulturowe uwarunkowania kształcenia sprawności komunikacyjnej, [w:] Kształcenie sprawności kom unikacyjnej Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1995, s. 25—35.
6 G r u c z a , op. cit., s. 27.
1 Tak np. autorzy jednej z najnow szych syntez lingwistyki tekstu wyróżniają wiedzę językow ą (sprachliches Wissen), wiedzę encyklopedyczną (enzyklopädische bzw. Sachwissen), wiedzę illokucyjną (Illokutionswissen), wiedzę o norm ach kom unikacyjnych ( Wissen über
allgemeine kom munikative Normen), wiedzę m ctakomunikacyjną (m etakom m unikatives Wissen)
i wiedzę o globalnych stru k tu ra c h tek stu (W issen über globale T extstruktu ren). Por. W. H e i n e m a n n , D. V i e h w e g er , Textlinguistik. Eine Einführung, Tübingen 1991.
* Por. m. in. H. Z g ó ł k o w a , Param etry warunkujące nauczanie leksyki dialogowej.
Problem y m etodyczne, [w:] M e tod yka kształcenia językow ego, red. J. M azu r, s. 23-32;
W. M i o d u n k a , O koncepcję kształcenia w Polsce młodzieży polskiej ze Wschodu, [w:]
Problemy kształcenia Polaków ze Wschodu, red. J. Mazur, Lublin 1992, s. 11-18; W. M i o d u n -
k a, Koncepcja przygotowania merytorycznego do studiów i sposoby je j realizacji, [w:] M etodyka
kształcenia językowego..., s. 11-20; G . R u d z i ń s k i , Stopień znajomości podstawowej terminologii językozna wczej u Polaków ze Wschodu - studentów I roku polonistyki, [w:] M erytoryczne
w wersji ogólnej jest w zasadzie jednoznaczny, o tyle kształcenie w zakresie odm iany wyspecjalizowanej budzi wątpliwości zaró w n o co d o zakresu tego term inu, ja k i sposobu jego realizacji. Potwierdzają to organizatorzy dzisiejszej konferencji, którzy form ułu jąc jej tem at wskazują n a ak tu aln o ść tej p r o b -lem atyki, po d ając zaś katalog zagadnień szczegółowych zw racają uwagę na nasuw ające się w tej m ierze wątpliwości.
Pierwsze wątpliwości pojaw iają się ju ż przy interpretacji pojęcia kształcenie specjalistyczne. Z większości prac wynika, iż w zasadzie rozum ie się je ja k o nauczan ie term inologii fachowej, typowej dla określonych zaw od ów lub dziedzin wiedzy, ułatwiającej cudzoziem com rozum ienie określonych tekstów , zwłaszcza w czasie studiów lub przy gotow ania d o zaw odu. W ydaje się, iż takie rozum ienie kształcenia specjalistycznego jest zbyt wąskie. P oza obrębem jego zainteresowania pozostaje bowiem ogromny obszar sytuaq'i kom
unikacyj-nych, określonych różnym i param etram i socjologicznym i, m ieszczącymi się w zakresie p ytań kto? z kim ? gdzie? kiedy? ja k? w jak im celu?
D o param etrów tych należą zwłaszcza typ: k on tak tu (oficjalny, nieofiq’alny) o raz ran g a rozm ów ców , czyli ich zaw odow a bądź społeczna rów norzędn ość lu b n ieró w norzęd ność. W a ru n k u ją o ne użycie o kre ślony ch słów , fo rm (k onstrukcji) i zw rotów językow ych, z reguły pom ijanych w czasie n auczania języ ka obcego. N ajbardziej powszechnym przykładem m ogą tu być różnice w zakresie fo rm uł i zw rotów grzecznościowych, ja k : pożegnania, pow itania, pozdrow ienia9, czy sposoby w yrażania szeroko pojętej m odalności.
Tego typu rozum ienie kształcenia specjalistycznego w ym aga więc p o -szerzenia wiedzy ogólnej o o kreśloną wiedzę k u ltu ro w ą10, nato m iast wiedzy językowej o jakościow o odpowiednie do sytuacji słownictwo, form y i struk tu ry - języka i tekstu.
O prócz rozum ienia zakresu pojęcia kształcenie specjalistyczne kontrow ersje wywołuje nauczan ie specjalistycznej wiedzy językowej. Chodzi tu głównie o to, czy nauczaniem objęte powinny być wszystkie płaszczyzny systemu, czy tylko niektóre z nich, zwłaszcza słownictwo.
Pojęcie k om p eten cji k om u nik acyjn ej zdefiniow ane przez D . H ym esa im pliku je nie ty lk o znajo m o ść o dpow iedniej wiedzy języko w ej, um ożli-wiającej budow anie wypowiedzi, lecz tak że um iejętność posługiw an ia się
kształcenie Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1994, s. 69-73; J. M a z u r , M etodyka nauczania ję z y ka polskiego iv aspekcie specyfiki potrzeb Polaków ze Wschodu, [w:] M etodyka kształcenia językowego..., s. 13-21.
; Por. prace: E. T o m i c z e k , System adresatywny współczesnego ję z y ka polskiego i
niemiec-kiego, W rocław 1983; S. O ż ó g , Zwroty grzecznościowe w ję zy ku m ówionym mieszkańców Krakowa, K raków 1981.
Por. m. in. artykuły zaw arte w tomach: Język, kultura - kompetencja kulturowa, red. F. G rucza; S. G a j d a , J. N o c o ń , Kształcenie porozumiewania się, O pole 1994; J. A n u s z - k i e w i с z, Lingwistyka kulturowa, Wrocław 1994; Kształcenie sprawności kom unikacyjnej
n ią w określonych sytuacjach kom unikacyjnych , czyli zdolność d o p raw id-łowej oceny i realizacji tego kto? kom u? gdzie? i kiedy? ja k? (w ja k i sposób?) pow inien w określonym celu powiedzieć.
O prócz wspom nianych ju ż wyżej elementów , takich jak ranga rozm ów ców i typ k o n tak tu , niezwykle istotnym i chyba najważniejszym ko m p on entem jest cel kom un ik acji, a zwłaszcza realizacja intencji nadawcy. O siągnięciu tego celu p o dp o rz ąd ko w ana jest zaró w no form a językow a, jak i zastosow ana strategia ko m unikacyjna.
Osiągnięcie celu może być dok onane przy zachowaniu wszystkich głównych funkcji kom unikacyjnych (wyrażanie, ko n tak to w an ie się, sterow anie, o d -działywanie estetyczne)1' bądź też tylko jednej z nich, aktualnie najistotniejszej. W ym aga to od nadaw cy um iejętnego w yboru zarów no strategii ak tu k o -m unikacji, ja k też użycia określonych środ ków językow ych. W przy pad ku tek stó w specjalistycznych n adaw ca powinien w zasad zie zn ać elem enty odbiegające od język a ogólnego na wszystkich poziom ach (fonetycznym , m orfologicznym, składniowym, leksykalnym), chcąc osiągnąć swój cel i uzyskać w ysoką ocenę estetyczno -kulturow ą. Z drugiej zaś stro ny, nie wszystkie elem enty system u językow ego m ają tak ą sam ą w artość kom unikacyjną. Pew ne błędy artykulacy jn e czy użycie niepraw idłow ych końców ek nie m u szą (ale m og ą) m ieć wpływ na kom unikacyjną w artość wypowiedzi, m o gą być za to przyczyną jej bardzo ujemnej w artości estetyczno-kulturow ej. P o d ob nie jest z błędam i ortograficzn ym i12.
W ysoką w artość kom un ikacyjną m a natom iast słownictwo specjalistyczne, co pow oduje, że użycie niepraw idłowego określenia wiąże się z pow ażnym i zakłóceniam i w kom unikacji językowej. Czy m a to oznaczać, iż w procesie nau czan ia języka obcego pow inno się zaniedbyw ać nauczan ie fonetyki, m orfo lo gii i składni, a głów ną uwagę zw racać na słownictwo?
F. G rucza uw aża, że g lo tto dy da kty ka „w odniesieniu do pro g ram ow ania tzw. powszechnej nauki języków obcych” pow inna kierow ać się zasadą efektywności, kryterium poprawnościowe, a więc wartość estetyczno-kulturow ą wypow iedzi, trak to w ać jak o kryterium d o d a tk o w e13. Pogląd ten m o żn a ' podzielać tylko częściowo. Jeśli celem nauczan ia języ ka obcego jest p o ro -zum iew an ie się w określonych sytu acjach n a poziom ie p od staw o w ym , zwłaszcza przy zachow aniu rów norzędności rangi rozm ów ców i nieoficjalność wypowiedzi, takie stanow isko wydaje się mieć uzasadnienie. Jeśli jed n ak
11 Por. na ten tem at H e i n e m a n n , V i e h w e g e r , op. cit.
12 Szerzej n a ten tem at pisze G r u c z a , op. cit., zwłaszcza s. 57-60. W edług tego badacza Polacy np. nie tolerują błędów fonetycznych, tolerują za to błędy ortograficzne. O dwrotnie jest w niemieckojęzycznej części Szwajcarii, gdzie wskutek zderzenia się kilku języków na stosunkow o niewielkim terytorium , błędy fonetyczne są tolerow ane, nie toleruje się z a to błędów ortograficznych.
nauczanie języ ka obcego m a n a celu opanow anie jego wyższych poziom ów i używ anie go w bardziej skom plikow anych sytuacjach i funkcjach k o m u -n ik acyj-n ych, tak ie u kieru -n ko w a-n ie -n a efektyw -ność m oże spo w od ow ać utrw alenie się różnego rodzaju błędów , trudn ych do w yelim inow ania n a dalszych etap ach edukacji.
K ształcenie językow e n a poziom ic uniwersyteckim po w inno zm ierzać do o p an ow an ia zarów no system u język a ogólnego, reguł prod ukcji i użycia k o nstru ow an y ch w nim wypowiedzi, ja k i d o przysw ojenia podstaw ow ych elem entów jego o dm iany (odm ian) wyspecjalizowanej (-ych). M a to ogrom ne znaczenie d la właściwego m erytorycznego p rzygotow an ia stud entów , a także dla kształcenia ich wysokiej sprawności kom unikacyjnej. K ształcenie spe-cjalistyczne pow inno więc obejm ow ać zarów no słownictwo, stanow iące jego podstaw ow y człon, jak i inne elementy podsystem ów fachowych (zawodowych) o dm ian polszczyzny. Słow nictwo specjalistyczne ja k o ta w arstw a języka, odsy łająca bezpośrednio d o desygnatów i pojęć m a z kom unikacyjn ego p u n k tu w idzenia o grom ne znaczenie. B rak jego znajom ości oznacza duże trudn ości w kom unikacji zawodowej, środow iskow ej i kulturow ej. Jest to fak t tak oczywisty, iż nic wym aga on do datko w ej egzem plifikacji.
Z uwagi n a występujący w odm ianie wyspecjalizowanej większy stopień ab stra kcji i generalizacji, jak też specyfiki p rzed staw ian ia w łaściwości, stanów , procesów oraz czynności św iata rzeczywistego i fikcyjnego konieczna jest ta k że zn ajo m ość o kreślon ych stru k tu r gram aty czno -syn takty czny ch (por. np. użycie stron y biernej w stylu naukow ym i potocznym , try bu rozkazującego o ra z form bezosobow ych w stylu urzędowym i różnych sposo bó w w y rażania m odalno ści w stylu potocznym ).
N ajm niej istotny jest w zakresie kształcenia specjalistycznego system fonologiczny (fonetyczny) różny od system u ogólnej polszczyzny jedynie przy edukacji ak to ró w (tzw. w ym ow a sceniczna). Brak o pan ow an ia tego system u nie pro w ad zi jed n ak do zaburzeń w kom unikacji językow ej, m oże m ieć nato m iast b ard zo silny w alor oceniająco-kulturow y, a także stanow ić sygnał obcości w d anym śro do w isk u14.
Niezwykle istotn e jest specjalistyczne kształcenie w zakresie strategii i form budow y różnych rodzajów tekstów , zwłaszcza użytkowych. N auczanie wzorców tekstow ych listu, p od ania, życiorysu, recenzji, sp raw ozdania itp. łącznie z u m iejętn ością strateg ii ich p ro duk cji (skracanie, rozszerzanie, arg um ento w an ie itp.), spo sobu rozczło nkow ania i sygnałów podziału, stereo-typow ym i form ułam i p oczątku i zakończenia staje się koniecznym elementem naby w an ia określonych spraw ności, zwłaszcza w kom unikacji pisemnej. P ro b lem aty k a ta, niezw ykle w ażna, zaczyna być d o p iero d o strze gan a,
14 Terminu tego używam za R. L e w i c k i m , Konotacja obcości w przekładzie, Lublin 1993; por. też M a z u r , Językow e i kulturowe uwarunkowania..., s. 25-35.
o czym św iadczy stosunkow o niedaw ne w ydanie p odręcznika Piszę więc
jeste m M . W ójcikiew icza15.
Jest rzeczą oczywistą, iż w kształceniu specjalistycznym nic m oże być ignorow an y aspekt popraw nościow y. Z powyższych uw ag w ynika, że k ształ-cenie specjalistyczne pow inno m ieć ch arak ter kom pleksow y i nie m oże być ogran iczone ty lko do nauczan ia słownictwa specjalistycznego, m ająceg o co p raw da w tym zakresie duże znaczenie, ale spełniającego sw oją funkcję d op iero w połączeniu z innym i językow ym i (lub pozajęzykow ym i) środ kam i kom u nikacji.
K om pleksow e i prawidłow e nauczanie specjalistycznych od m ian języka jest niezwykle ważne nie tylko z p u n k tu w idzenia nadaw cy, ale i odb iorcy, k tó ry , oczekując w określonej sytuacji użycia odpow iednich słów i stru k tu r, m oże mieć kłopoty ze zrozumieniem poszczególnych wypowiedzi. W zależności od sto pnia o p an ow ania specjalistycznej od m ian y język a przez nadaw cę m oże ze strony odbiorcy dojść do system atycznego (pełnego), ku rsoryczncgo (pobieżnego), lub punktow ego (wycinkowego) zrozumienia tekstu (wypowiedzi), a naw et do całkow itego niepow odzenia aktu ko m u nikacji16. K on sekw encją tego jest, zwłaszcza w w ypadku funkcji k o ntakto w an ia się, in form o w an ia, a w szczególności sterow ania (rozkazy, apele, polecenia, prośby), niem ożność sp o w o d ow an ia zgodnego z intencją nadaw cy zach o w an ia się od b io rcy . Oczywiście, taki sam efekt otrzym ujem y w przypad ku w ynikającego z b rak u ko m p eten cji językow ej (ko m un ikacyjnej) n iezrozu m ienia przez o db io rcę praw idłow ego tek stu nadawcy.
Jak więc na tym tle przed staw iają się zad an ia stojące przed g lo tto d yd ak - ty ką w zakresie kształcenia specjalistycznego?
1. N auczanie języka obcego musi być rozum iane jako proces w yposażenia uczącego się w spraw ne narzędzie ko m u nikacji fu n kc jo n u jące zgo dnie z intencją nadaw cy w różnych sytuacjach. W ym aga to o p an ow an ia od m ian y ogólnej i wyspecjalizowanej w zakresie um iejętności produ kcji i percepcji tekstów oraz pop raw n eg o posługiw ania się nimi w aspekcie illokucji, lokucji i perlokucji.
2. Pojęcie od m ian y wyspecjalizowanej nie m oże ograniczać się do słow -nictw a, lecz tak że obejm o w ać typo w e d la niej stru k tu ry gram aty czn e i tekstowe.
3. M ając na celu efektywność aktu kom unikacji kształcenie specjalistyczne nie pow inno pozostaw ać poza naw iasem elem entów popraw nościow ych, szczególnie ważnych na poziom ie edukacji ponadp odstaw ow ej, zw łaszcza zaś uniw ersyteckiej.
15 Por. W. W ó j c i k i e w i c z , Piszę więc jestem: podręcznik kom pozycji i redakcji tekstów, K raków 1993.
4. K ierując się koniecznością kształcenia kom petencji językow ej i k o m u -nikacyjnej g lo tto d y d a k ty k a p o w inn a uw zględniać w większym sto p n iu u w arun ko w anie k ulturow e. I ylko w ten sposób użytkow nik języ ka obcego m oże być przygotow any do pełnego uczestnictwa w życiu nowego środow iska.
