Nowa synteza dziejów społecznych kościoła polskiego w średniowieczu : (Kościół w Polsce t. I: Średniowiecze, Kraków 1968)

D

Y

S

K

U

S

J

E

GERARD LABUDA

N o w a synteza dziejów społecznych kościoła polskiego w średniowieczu

C z y te ln ik , k tó ry b ie r z e tę k s ią ż k ę do r ę k i, o tr z y m u je je d n o d z ie ło p o d d w o m a ty tu ła m i. P ró c z p rz y to c z o n e g o w n a g łó w k u w y s t ę p u je n a b o czn e j k a r c ie ty tu ł p o ­ m o cn iczy , z k tó re g o d o w ia d u je m y się, że d zieło n in ie js z e je st p ie r w s z y m w s e rii to­ m e m „ S t u d ió w n a d h is to rią k o ś c io ła k a to lic k ie g o w P o l s c e ” p o d r e d a k c ją J e rze go K ł o c z o w s k i e g o . W tom ie ty m m ie s z c z ą się p ró c z re d a k to r s k ie g o w s t ę p u n a ­ s tę p u ją c e r o z p r a w y : 1. Z y g m u n t a S u ł o w s k i e g o , „ P o c z ą t k i k o ś c io ła p o ls k ie g o ” , 2. J ó z e fa S z y m a ń s k i e g o , „ B is k u p s t w a p o ls k ie w w ie k a c h ś re d n ic h — o r g a n i­ z a c ja i f u n k c je ”, 3. E u g e n iu s z a W i ś n i o w s k i e g o , „ R o z w ó j o rg a n iz a c ji p a r a ­ fia ln e j w P o ls c e do c z a s ó w r e f o r m a c ji ” , 4. J e rze go ' K ł o c z o w s k i e g o , „ Z a k o n y n a z ie m ia c h p o ls k ic h w w ie k a c h ś re d n ic h ” i 5. M . H . W i t к o w s k i e j, „ Z a g a d n ie ­ n ie m e n ta ln o ś c i r e lig ijn e j w ś w ie tle „ M ir a e u la ” z X I I I / X I V w i e k u ” . W r e z u lta c ie z g ro m a d z o n e w ty m to m ie r o z p r a w y n ie są w p r a w d z i e je szcze h is t o r ią k o ś c io ła k a ­ to lic k ie g o w P o ls c e ś re d n io w ie c z n e j, a le są czy m ś w ię c e j n iż ty lk o z b io re m s tu ­ d ió w .

Z e w s tę p u p ió r a J. K ło c z o w s k ie g o w y n ik a , że z a d a n ie m ich je st s tw o rz e n ie p o d ­ s t a w do h is to rii sp o łecz n o ści k a t o lic k ie j w P o lsc e , p o ję te j ja k o h is to ria lu d z i, m ie s z ­ czą cy ch s ię w ra m a c h c a łe g o s p o łe c z e ń s tw a , ze s zc z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m s tr u ­ k t u r y o g a n iz a c y jn e j tej sp ołeczn ości (s. 9). „ W y d a j e isię b o w ie m — p is ze K ło c z o w - s k i — że d o k ła d n e u c h w y c e n ie tej s tru k tu ry , je j f u n k c jo n o w a n ia w rz e c z y w is to ś c i sp o łe c z n e j i ro z m ie s z c z e n ia t e ry to r ia ln e g o s ta n o w i n a jle p s z ą i n a jp e w n ie js z ą d ro g ę , w p e w n y m p r z y n a jm n ie j z a k re s ie , do za s a d n ic z e j, n a jw a ż n ie js z e j i n a jb a r d z ie j in te ­ r e s u ją c e j s p r a w y ży c ia i ś w ia d o m o ś c i n a js z e rs z y c h k ó ł lu d z i p rz y n a le ż n y c h do k o ś ­ c io ła k a t o lic k ie g o ” (s. 9— 10).

W ja k im s to s u n k u p o z o s t a je ta k o k re ś lo n y p r z e d m io t b a d a ń do p rz e d m io tu b a ­ d a ń h is to rii k o ś c io ła w ogóle? Już od c z a s ó w M e la n c h t o n a d o k o n a n o w h is t o r io g r a ­ fi i p o d z ia łu d z ie jó w n a h is to rię k o ś c io ła (h isto ria sa cra ) i n a h is to rię ś w ie c k ą (h i ­

storia p ro fa n a ). C o je d n a k je st p r z e d m io t e m h is to rii k o ś c io ła , od d a w n a w y w o ł u j e

m n ó s tw o p r o p o z y c ji i k o n t ro w e r s ji. O s ta tn io P . M e i n h o l d p o ś w ię c ił te j s p r a ­ w i e o g ro m n e s tu d iu m К S p ó r k o n c e n t r u je się w o k ó ł z a g a d n ie n ia : czy h is to ria k o ś­ c io ła je st „ n a u k ą p o m o c n ic z ą ” te o lo g ii i d o g m a ty k i, czy też je st s a m o d z ie ln ą d y s ­ c y p lin ą h is to ry c z n ą z w ła s n y m p rz e d m io te m b a d a ń . P o d o b n a .d y sk u sja to c z y ła się s w e g o czasu n a g r u n c ie h is to rii .g o sp o d arcz e j, k t ó r ą n ie k t ó r z y t e o re ty c y b y li s k ło n ­ n i u w a ż a ć za „ n a u k ę p o m o c n ic z ą ” ek o n o m ii. J a k się w y d a je , o b ecn ie w z i ą ł g ó r ę p o ­ g l ą d s to ją c y n a s ta n o w is k u a u to n o m ii o b u tyc h d y sc y p lin . O d c ię c ie się o d k w e ­ s tio n a riu s z a p y t a ń te o lo g ii ozn acza p rz e s u n ię c ie h isto rii k o ścio ła w d z ie d z in ę m e to d i p r o b le m a t y k i b a d a w c z e j h is to rii „ ś w ie c k ie j” . H is t o r ia k o ś c io ła s t a je się czę śc ią h i­ s to rii p o w s z e c h n e j sp o łe c z e ń s tw a .

B y ł to m ię d z y in n y m i p o g lą d je d n e g o z n a jw y b it n ie js z y c h h is t o r y k ó w p r o t e

-1 P . M e i n h o l d , G esch ich te der k irc h lic h e n H is to rio g ra p h ie t. ,Ι—II, F r e ib u rg -M ü n - chen 1967; zob. m oją re ce n zję w „S tu d ia c h Z ró d ło z n a w c z y c h ” t. X I V , 1969.

sta n c k ic h k o ścio ła, K a r l a H e u s e i , k tó ry u jm o w a ł je g o d z ie je „ w ta k im z a k re ­ sie,

w

„c zy

'Więcej

w ięcej, jest

P recyzu jąc sw oje

stw o

rozpoczęły

K ło czo w sik i w e w s tę p ie n ie w y ja ś n i ł s w o je g o s to s u n k u do n in ję js z e j d y s k u s ji, le c z od r a z u w y s u n ą ł n a czoło z a g a d n ie n ie sp ołeczn ości lu d z k ie j t w o r z ą c e j k ośció ł, r o z u m ie ją c tu ta j z a r ó w n o h ie ra r c h ię k o ś c ie ln ą , ja k i w ie r n y c h . Z a s t r z e g a się on, że w o b e c n y m s ta n ie b a d a ń h is to ry c y p o ls c y ш е są p r z y g o t o w a n i do o k r e ś le n ia h i­ sto rii te j sp o łeczn o ści w u ję c iu r o z w o jo w y m i (dlatego p o trz e b n e są w s tę p n e s o n d a ­ że s k u p ia ją c e u w a g ę n a s tr u k t u r a c h o rg a n iz a c y jn y c h tej społeczn ości. N a w a r s z ta t w z ię t o trzy in s t y t u c je -g r u p y społeczn e, to je st: d iec ezję , p a r a fi ę i k la s z to r, k tó re o g n is k o w a ły od w c z e s n e g o ś re d n io w ie c z a życie sp ołeczn ości k a to lic k ie j w P o lsc e (s. 10). A u t o r z y z w r a c a li s zc z e g ó ln ą u w a g ę na „s o c jo lo g ic z n e a s p e k ty fu n k c jo n o w a n ia o w ý c h s tru k tu r, ich m ie js c e i z w ią z k i .ze s p o łe c z e ń s tw e m g l o b a ln y m ” (s. 11). R e ­ d a k to r „ S t u d ió w ” o b ie c u je s o b ie w ie le nie t y lk o po d a ls z y m p o stę p ie b a d a ń w o b ­ r ę b i e w y m ie n io n e j te m a ty k i, lecz ta k ż e p o p o stę p ie b a d a ń n a d in n y m i s tru k tu r a m i

i g r u p a m i sp ołeczn ym i.

C o n o w e g o w n o s i ten p r o g r a m do d o ty c h c z a so w e j p r o b le m a t y k i b a d a w c z e j d z ie ­ j ó w k o ś c io ła w P olsc e? P o d c h o d z ą c do k o ścio ła ja k o do in s ty tu c ji „ z ie m s k ie j” w y ł o ­ n ić m o żn a czte ry czło n y z a g a d n ie n ia : a ) p o d s t a w y go s p o d a rc ze , b ) o rg a n iz a c ja s p o ­ łe c z n o -p r a w n a , c) p o lit y k a i d ) id e o lo g ia . iK ażd y z w y ż e j w y m ie n io n y c h a s p e k tó w , s ta n o w ią c sam d la s ie b ie w a ż n y p r z e d m io t p o s z u k iw a ń , m o że b y ć p r a w i d ł o w o b a ­ d a n y ty lk o w u ję c iu k o m p le k s o w y m , s tr u k t u r a ln ie a a ś w u ję c iu s y n c h ro n ic z n y m i d iac h ro n icz n y m .

O m a w ia n y tu ta j tom „ S t u d i ó w ” p o ru s z a się g łó w n ie w d zie d z in ie z a g a d n ie ń o rg a n iz a c ji s p o łe c z n o -p r a w n y c h . N ie ja k o n a m a rg in e s ie tyc h z a g a d n ie ń p o zo s ta je r o z p r a w a М . H . W i t k o w s k ie j.

T r z e b a z n a c is k ie m p o d k re ś lić , że ta k m o d n e dziś w h is t o r io g r a fii z a c h o d n ie j z a in te re s o w a n ie m e n ta ln o ś c ią lu d z k ą , m a ją c ą n a m ja k o b y u ła t w ić z ro z u m ie n ie p o s t a w i d z i a ła ń lu d z k ic h w p rz e s z ło ś c i, n ie je st an i ró w n o z n a c z n e , a n i n ie m o że z astąp ić b a d a ń n a d id e o lo g ią k o n k re tn y c h sp o łecz n o ści; h is to ria m e n ta ln o ś c i s t a n o w i ty lk o je d e n czło n o g ó ln ie js z e j p r o b le m a t y k i b a d a w c z e j d z ie jó w id e o lo g ii w e w s z y s tk ic h j e j a s p e k ta c h po ,zn aw czych , ś w ia t o p o g lą d o w y c h , estety czn y ch i k la s o w y c h . K r ó t k o m ó w ią c h is to ria id e o lo g ii im p lik u je ro z p o z n a w a n ie m e n ta ln o ś c i, n a to m ia s t w h is to ­ r ii m e n ta ln o ś c i n ie m ie ś c i s ię c a ły z a k re s h is to rii id e o lo g ii. N i e g a n ią c b y n a jm n i e j p o m y s łu o g a rn ię c ia n in ie js z y m i „ S t u d ia m i” z a g a d n ie ń m e n ta ln o ś c i, nie s ą d z im y , a b y r o z p r a w a W it k o w s k ie j o g ra n ic z o n a tem a ty c z n ie i c h ro n o lo g ic z n ie z a ła t w ia ła p r o b le m u m y s ło w o ś c i k a t o lic k ie j w P o ls c e ś re d n io w ie c z n e j. R o z p r a w a ta s t a n o w i w ię c t y lk o „ z a m a r k o w a n ie ” z a g a d n ie n ia ; je j .treść n ie . p o z w a la n a m też z o rie n to w a ć się co do k i e r u n k u tych b a d a ń w o d n ie s ie n iu do n a stę p n y c h to m ó w . D l a z w a rto ś c i to m u o w i e ­ l e le p ie j b y ło b y r o z p r a w ę tę o p u b lik o w a ć osobno.

R ó w n ie ż r o a p r a w a iZygm um ta S u ło w s k ie g o o p o c z ą tk a c h k o ś c io ła p o ls k ie g o z a j ­ m u j e w k w e s t io n a r iu s z u p r o g r a m o w y m o so b n e m ie js c e , o d p o w ia d a ją c r a c z e j na k la ­ s y c z n y r e p e r t u a r p y ta ń .

2 K . H e u s s i, K o m p e n d iu m der K irch e n g e s ch ic h te , 12 w y d . W e im a r 1*960, s. III. 3 Tam że, s. 4.

D Z IE J E K O Ś C I O Ł A P O L S K I E G O W S H E D N IO W IE C Z U

₃₇₇

P o d w z g lę d e m p r z e d m io t o w y m i k o n s t r u k c y jn y m n in ie js z y c y k l n a w ią z u je do m o n o g r a f ii W ła d y s ła w a A b r a h a m a o o rg a n iz a c ji k o ś c io ła w P o ls c e do p o ło w y X I I w i e k u (w y d . 1 — 1890, w y d . 3 — 19Θ2). Jest to o c z y w iś c ie w z ó r d a le k i; w s k a z u ją c n a ń , p r a g n ie m y t y lk o p rz y p o m n ie ć , ja k a k t u a ln a je s t w c ią ż je szcze m y ś l b a d a w c z a A b r a h a m a . A u t o r z y ś re d n io w ie c z n e g o „ K o ś c io ła w P o ls c e ”, c z e rp ią c z d o r o b k u o sta ­ tn ich trzech ć w ie rć w ie c z y od cz a su u k a z a n ia się je g o d z ieła , a tak ż e s t a w ia ją c s o b ie n o w e z a d a n ia m e to d o lo g ic z n e , p o s z li n a p rz ó d n ie ty lk o p o d w z g lę d e m c h ro n o lo ­ g ic z n y m , lecz w szc zegó ln o ści rz e c z o w y m . J e d e n z r o z d z ia łó w s w e j k s ią ż k i p o ś w i ę ­ c ił A b r a h a m z b a d a n iu m a ją t k u k o ścio ła. T a s p r a w a w o m a w ia n y m t u ta j zary sie n ie z n a la z ła d o sta te czn e go u w z g lę d n ie n ia . Jest to p o m in ię c ie do p e w n e g o sto p n ia za s k a k u ją c e , g d y ż tru d n o s o b ie w y o b r a z ić f u n k c jo n o w a n ie i p r z e o b ra ż e n ia w o r ­ g a n iz a c ji s p o łe o z n o -p r a w n e g k o ś c io ła b e z p o w ią z a n ia z p o d ło ż e m ek o n o m ic z n y m . P o d s t a w y m a j ą t k o w e k o ś c io ła n a le ż ą o b e c n ie 'do je d n e j z n a jle p ie j z n a n y c h d z ie ­ d z in ży c ia g o s p o d a rc z e g o P o ls k i w ś re d n io w ie c z u . C e le m u n ik n ię c ia n ie p o ro z u m ie ń p o d k r e ś la m y , że a u to rz y sy n te zy w m ia r ę m o ż liw o ś c i o d w o ł y w a li się do p ła sz c zy z n y s to s u n k ó w ek o n o m iczn y d h , p r z e d s t a w ia ją c i in t e r p r e tu ją c o k re ślo n e z ja w i s k a n a p ła s z c z y ź n ie s to s u n k ó w s p o łe c z n o -o rg a n iz a c y jn y c h . Z g o d z im y się je d n a k , że in c y ­

d e n ta ln e o d w o ła n ia nie m o g ą z a s tą p ić s y s te m a ty c z n e g o w y k ła d u .

W ro z d z ia le o p o c zą tk a c h k o ś c io ła p o ls k ie g o Z y g m u n t S u ło w s k i p r z e d s t a w ił n a j ­ p i e r w w s z y s tk ie fa k t y z w ią z a n e z c h ry s tia n iz a c ją P o ls k i w d r u g ie j p o ło w ie X w i e ­ k u , n a stę p n ie p o c z ą tk i o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j n a z ie m ia c h p o ls k ic h a ż do m o m e n tu p o w o ła n ia m e tro p o lii g n ie ź n ie ń s k ie j w r. 1000, w r e s z c ie o rg a n iz a c ję s p o łecz n o ści k o ś ­ c ie ln e j w X I i X I I w i e k u (b is k u p i, niższe d u c h o w ie ń s tw o , ś w ie c c y ). P ie r w s z e ć w ie r ć - ty s ią c le c ie k o ś c io ła p o ls k ie g o ro i się o d k w e s t ii s p o rn y c h i n ie ja s n y c h . T r z e b a nie la d a sztu k i, a b y r e f e r u ją c fa k t y ró w n o c z e ś n ie o d d a ć s p r a w i e d liw o ś ć k a ż d e j h ip o tezie i u trz y m a ć 'się w ra m a c h z g ó r y p rz y ję te g o p la n u . O b a te ce le S u ło w s k i o sią g n ą ł, n ie r e z y g n u ją c b y n a jm n ie j z s a m o d z ie ln e g o s ta n o w is k a w s p r a w a c h sp o rn y c h . N ie s p o s ó b też w y m a g a ć , b y a u to r ro z d z ia łu m ó g ł z a d o w o lić lu b p rz e k o n a ć w s zy s tk ic h . Z o b o w ią z k u re c e n z e n ta w s k a ż ę na d r o b ia z g i m o g ą c e w z b u d z ić w ą t p liw o ś c i lu b z a ­ strzeżen ia. N a s. 19— '20 S u ło w s k i pisze, że nie k o r z y s t a ł z d o k u m e n tu z r. 1086 p r z y o m a w i a n iu z a s ię g u d ie c e z ji p r a s k ie j, g d y ż b a d a c z e n ie m o g ą się p o g o d z ić co do d a ty w y s t a w i e n ia ( I X , X c z y też X I w ie k ). O b e c n ie n ik t ju ż n ie p o d t r z y m u je h ip o ­ tezy, ja k o b y d o k u m e n t ó w p r z e k a z y w a ł g r a n ic e d ie c e z ji z X I w .; je st na to zgo da, że d o k u m e n t ten o d d a je g ra n ic e z I X lu b X w ie k u . A l e i h ip o te z a g r a n ic z I X w ie k u je s t ra c z e j p r ó b ą u c h y le n ia się od in te rp re ta c ji, w y ja ś n i a j ą c je d n ą n ie w ia d o m ą p rz e z d r u g ą je szcze b a r d z ie j n ie w ia d o m ą . Z a je d y n ie r e a ln ą m u s im y u zn ać h ipo tezę, że d o k u m e n t z r. 1086 p r ó b u j e o d tw o rz y ć g r a n ic e o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j C zec h i M o r a w z X w ie k u .

M a m w ą t p liw o ś c i, czy m o ż n a p r z e d s t a w ia ć r z e k o m ą m is ję św . M e to d e g o u W i ś - l a n ja k o fa k t ź r ó d ło w y ; czy stą fa n t a z ją je st p rz y p u s z c z e n ie , ja k o b y d z ia ła ł w ś r ó d nich b is k u p N it r y , W ic h in g .(s. 41). F a k te m r e a ln y m , ja k d o tąd , je st ty lk o m is ja cze sk a z X w ie k u ; z n ią r a c z e j t r z e b a w i ą z a ć fa k t y p r z y p is y w a n e n a o g ó ł tz w . o b ­ r z ą d k o w i s ło w ia ń s k ie m u , o k tó re g o ro z p rz e s t rz e n ie n iu w M a ło p o ls c e n ie w ie le w i e ­ m y . N i e w y d a j e się u z a s a d n io n y d o m y sł, ja k o b y w y s t ę p u ją c y w k a t a lo g u b i s k u p ó w k r a k o w s k ic h P r o h o r i P r o k u l f b y li b i s k u p a m i m is y jn y m i n a k r a k o w s k i m d w o r z e B o le s ła w a C h r o b r e g o (s. 45). D o te j p o r y c ią g le n a jle p ie j u z a s a d n io n a je st h ipo teza W ł. A b r a h a m a , że b y li oni b is k u p a m i m o ra w s k im i, do k tó ry c h d ie c e z ja k r a k o w s k a n a le ż a ła p r z e d ro k ie m 1000. K r y t y c z n ie o m a w ia S u ło w s k i d o ty c h c z a s o w e su g e s tie w s p r a w i e p r z y ję c ia c h rztu p rz e z M ie s z k a I: Ł o w m i a ń s k i e g o o p o ś re d n ic tw ie c e sa rza O tto n a I, D o w i a t a o ch rzc ie w R a ty z b o n ie , N o w a c k i e g o o p o w s t a ­ n iu d ie c e z ji p o z n a ń s k ie j ju ż w r. 968, B o g d a n o w i c z a o p r z y b y c iu b is k u p a J o r ­ d a n a do P o ls k i p r z e d 966 r. 'Z k r y t y k ą tą n a le ż y się zgo d zić. I n ic ja t y w ę ch rztu

p r z y p is u je S u ło w s k i s a m e m u M ie s z k o w i I (s. 51). Z ty m p o g lą d e m też w z a s a d z ie n a le ż y się zg o d zić ; w y d a j e się je d n a k , że e lim in u ją c w p ł y w y z e w n ę t rz n e a u t o r p o ­ sze d ł n a . t e j d ro d z e z b y t d a le k o . P o ś r e d n ic t w o i w p ł y w y cze sk ie w y d a j ą się n ie ­ zb ęd n e.

W s p r a w ie D a g o b e r t a ja k o o d p o w ie d n ik a z a g a d k o w e g o D a g o m e tr u d n o w y j ś ć p o z a d o m y s ły ; o d r z u c a ją c p o ś r e d n ic t w o O tto n a I, a w ś la d za ty m r ó w n ie ż p o w ią z a ­ n ia ze ś ro d o w is k ie m n a d r e ń s k im , nie z n a jd z ie m y u z a s a d n ie n ia d l a te j h ip o te z y . P o u ­ c z a ją c e je st z e s ta w ie n ie w a r u n k ó w c h ry s tia n iz a c ji P o ls k i ze s to s u n k a m i w k r a ­ ja c h z a c h o d n io e u ro p e js k ic h . N a le ż a ło je d n a k ż e w y k o r z y s t a ć też a n a lo g ie b u ł g a r ­ s k ie i s k a n d y n a w s k ie . T r a f n e w y d a j e m i się ro z ró ż n ie n ie d w u t y p ó w t w o r z e n ia o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j: a ) n a jp i e r w c h ry s tia n iz a c ja , a n a stę p n ie o rg a n iz a c ja , l u b b ) n a jp i e r w t w o rz e n ie d iec ezji, a n a stę p n ie c h ry s tia n iz a c ja . W P o ls c e z n a la z ła z a ­ s to s o w a n ie p ie r w s z a a lte r n a t y w a . In a c z e j b y ło w k r a ja c h S ło w ia ń s z c ż y z n y p o ł a b - s k ie j; ta m s a m i b is k u p i w o p a rc iu o n a rz u c o n ą o p ie k ę p o lit y c z n ą w ła d c ó w N ie m ie c m u s ie li się z a jm o w a ć d h ry s tia n iz a c ją . W r e z u lt a c ie p ro c e s c h r y s t ia n iz a c ji tam tych, t e r e n ó w o p ó ź n ił się o d w a w ie k i. P o d o b n ie ja k w P o ls c e p o t o c z y ła się c h ry s t ia n iz a c ja W ę g ie r . W o b u w y p a d k a c h p r z y ję c ie n o w e j r e lig ii d o k o n a ło się z in ic j a t y w y i p o d n a c is k ie m m ie js c o w e j w ła d z y p o lity c zn e j.

S u ło w s k i s ta n ą ł n a s ta n o w is k u , że d z ia ła ln o ś ć p ie r w s z e g o b is k u p a p o ls k ie g o J o rd a n a , a n a stę p n ie U n g e r a , ro z c ią g a ła s ię n a c a łe p a ń s tw o M ie s z k a I (s. 72). J a k a je d n a k b y ła s y t u a c ja ziem p ó ź n ie j w łą c z o n y c h , z w ła s z c z a tak ich , g d z ie ju ż w c z e ś ­ n ie j is tn ia ła o rg a n iz a c ja d ie c e z ja ln a (np. w .M a ło p o lsc e)? Z g o d n ie z Ł o w m ia ń s k i m p r z y jm u je , że w m o m e n c ie w y s t a w i a n ia z n a n e g o d o k u m e n tu D a g o m e iu d e x B o ­ le s ła w C h r o b r y z a w i a d y w a ł K r a k o w e m n a m o c y p o r o z u m ie n ia z o jc e m i w u j e m , tj. k s ię c ie m cz e sk im B o le s ła w e m I I . A k t o b la c ji k r a j u p a p ie ż o w i r o z p a t r u je on p r z e ­ d e w s z y s tk im w 'k o n tek ście s p r a w k o ś c ie ln y c h ju ż to ja k o d ą że n ie do u t w o r z e n ia r e g u la r n e j d ie c e zji, ju ż to ja k o k r o k p r z y g o t o w a w c z y do u t w o r z e n ia m e t r o p o lii (s. 77). W d a ls z y m c ią g u , m im o w s z e c h s t ro n n e j d y s k u s ji i a r g u m e n t a c ji, nie w id a ć z w ią z k u o b la c ji z p la n a m i k o ś c ie ln y m i M ie s z k a I z tego p ro ste g o w z g lę d u , że t a k ic h p la n ó w nie z n a m y . Z n a c z n ie ja ś n ie j r y s u je się k o n te k st p o lity c zn y . S w e g o c z a su k ła d łe m n a cisk n a k o n ie c zn o ś ć z a b e zp ie c z e n ia się p r z e d C z e c h a m i (m o t y w p o lit y k i z a g ra n ic z n e j); o b e c n ie w ię k s z y n a c isk p o ło ż y łb y m — z g o d n ie ze s ta rsz ą lit e r a t u r ą — ■na k o n fli k t w ro d z in ie sa m e g o M ie s z k a (m o t y w p o lit y k i w e w n ę t r z n e j). J e że li p r z y j ­ m ie m y , że K r a k ó w n ie b y ł o b ję t y g r a n ic a m i o b sz a ru o b la t o w a n e g o i że w K r a k o ­ w i e s ie d z ia ł B o le s ła w C h r o b r y , o sa d z o n y t a m p o z d o b y c iu M a ło p o ls k i n a C z e c h a c h , to w ta k im ra z ie n a r z u c a się m y ś l, że a k te m o b la c ji p a ń s t w a „ g n ie ź n ie ń s k ie g o ”· p r a g n ą ł M ie s z k o I zab e zp ie c zy ć s p a d e k d la s w o ic h d zieci z O d ą ; o b la c ja k i e r o w a ła się w ię c p r z e d e w s z y s t k im p r z e c iw p r a w d o p o d o b n y m d ą że n io m n a js ta r s z e g o s y n a , B o le s ła w a .

C z y je s t m o ż liw e , a b y n ik t n ie p y t a ł b is k u p a U n g e r a o w y r a ż e n ie z g o d y n a u t w o r z e n ie m e t ro p o lii w G n ieźn ie? (s. 80). Z g o d z im y się z S u ło w s k im , że in fo r m a c ja A n o n i m a - G a l l a o is tn ie n iu w P o ls c e za c z a s ó w B o le s ła w a C h r o b r e g o d w u m e t r o p o lii p o le g a n a n ie p o ro z u m ie n iu . R o z m a ite p r ó b y w y ja ś n ie n ia tej z a g a d k i nie d o p r o w a ­ d z iły do p r z e k o n y w a ją c y c h r e z u lt a t ó w . N ie z a ła t w ia też s p r a w y p rz y p u s z c z e n ie , że

je st ta w ia d o m o ś ć w y m y s łe m k r o n ik a rz a lu b je g o in f o r m a t o r ó w (s. 86). N a w e t w y ­ m y s ł m u s i m ie ć ja k ą ś r e a ln ą p o d s ta w ę . P r z y p u s z c z a m w ię c , że p rz y c z y n ą z a m ie ­ s za n ia b y ł ro c z n ik k a p it u ln y d a w n y , k t ó r y p ró c z lis t y g n ie ź n ie ń s k ic h m e t r o p o lit ó w p r z y t a c z a ł też p r z e z k r ó t k i o k re s cza su lis t ę m e t r o p o lit ó w m o g u n c k ic h ; A n o n im

ty c h d ru g ic h u z n a ł za p r z e d s t a w ic ie li d r u g ie j m e tro p o lii.

W s p r a w ie u t w o r z e n ia b is k u p s t w a k u ja w s k ie g o p rz e z M ie s z k a I I w K r u s z w ic y - w y p o w ie d z ia łe m się n a in n y m m i e j s c u 4; n a w ia s e m n a le ż y z w r ó c ić u w a g ę , że K r o

D Z IE J E K O Ś C I O Ł A P O L S K I E G O W Ś R E D N IO W IE C Z U

₃₇₉

n ik a W ie lk o p o ls k a m ó w i o u t w o r z e n iu p rz e z M ie s z k a I I b i s k u p s t w a w ło c ła w s k ie g o , a n ie k r u s z w ic k ie g o . N ie p o t r z e b n ie w z n a w ia S u ło w s k i m it o istn ie n iu b is k u p s t w a b ia ło g a r d z k ie g o n a P o m o r z u k o ło r. 1075 (s . 93). W p r a w d z i e n o w y , a le też n a js ła ­ b ie j u z a s a d n io n y je st d o m y sł, ja k o b y ard h i d ia k o n a t c z e rs k i p r z e s z e d ł w z a r z ą d d ie ­ c e z ji p o z n a ń s k ie j r ó w n ie ż k o ło r. 1075. Z g o d n ie z d a w n ie js z y m i z a p a t r y w a n ia m i n a ­ le ż y ten z w ią z e k C z e rs k a z d ie c e z ją p o z n a ń s k ą d a t o w a ć na r. 1000 lu b 1123— 4, p r z y czy m ty lk o ta d r u g a e w e n t u a ln o ś ć w y d a je m i się p r a w d o p o d o b n a . A n a l o g ia z a c z e r ­ p n ię ta z d z i e jó w b is k u p a b r e ń s k ie g o (p rz e n ie s ie n ie s ie d z ib y b is k u p s t w a z L is z k i do B r e n n y ) je st z u p e łn ie c h y b io n a , a l b o w ie m L is z k a b y ła t y lk o p r z e jś c io w y m m ie j­ scem p o b y t u b i s k u p ó w b r e ń s k ic h -na d ro d z e z M a g d e b u r g a do B r e n n y i je j w y ­ b ó r z o stał p o d y k t o w a n y n ie m o żn o ś c ią d o t a r c ia do B r e n n y p rz e d r . 1157.

B a r d z o in t e r e s u ją c e są o b lic z e n ia d o ty c zą ce sieci „ p a r a f i a ln e j” i lic z b y p a r a fia n i k le r u (s. 108). P r z y jm u ją c k o ło 1200 r. 1,5 m in . m ie s z k a ń c ó w i k o ło 1 500 d u c h o w ­ n y ch , o tr z y m u je m y sto s u n e k 1 :1000. N a w e t g o d z ą c się n a b ł ą d w s k a li 30%, t ru d n o ten sto s u n e k u z n a ć za t y p o w y . W d u ż y c h o śro d k a c h istn ia ło o w i e le w ię k s z e z m a s o ­ w a n i e o só b d u c h o w n y c h , i tam p r o p o r c ja b y ła o w ie le m n ie js z a (n p . d la K r a k o w a sto s u n e k ten w y r a ż a ł s ię lic z b ą 1 : 200). iNie w ia d o m o też, ilu z ó w c z e s n y c h d u c h o w ­ n y c h z a jm o w a ło s ię d u s z p a s te rs tw e m . O ich p o w ią z a n iu z g ó r n y m i w a r s t w a m i s p o ­ łe c z e ń s tw a ś w ia d c z ą w y p o w i e d z i 'k a ta lo g u b is k u p ó w w r o c ła w s k ic h z d r u g ie j p o ło w y X I I I w ie k u na tle w a l k i o p r z e p r o w a d z e n ie z a s a d y c e lib a tu i(s. 113). O p o s tę p ie c h ry s tia n iz a c ji m ó w i fa k t , że d o p ie ro u s c h y łk u X I I w i e k u m o żn a ten p ro c e s u z n a ć za zak o ń czo n y . O p o g lą d a c h r e lig ijn y c h i o b y c z a jo w o ś c i ó w c z e s n y c h 'g ó r n y c h w a r s t w s p o łe c z e ń s tw a m ó w i fa k t, że W ł a d y s ł a w L a s k o n o g i b r a ł ze s o b ą n a w y p r a w ę w o ­ je n n ą c z a ro w n ic ę , k t ó r a „site m z a c z e r p n ą w s z y z r z e k i w o d y ... p o p r z e d z a ła w o js k o i ty m d z iw n y m z n a k ie m z a p o w ia d a ła im z w y c ię s t w o ” 5. O śladacih p r a k t y k p o g a ń ­ sk ic h n a Ś lą s k u m ó w i też G r ü n h a g e n 6, a le są to w ia d o m o ś c i n ie w ia r y g o d n e .

B a r d z o m a ło u w a g i p o ś w ię c ił S u ło w s k i z ja z d o w i łę c z y c k ie m u k o ło r. 1180; z b y t la p id a r n ie p r z e d s t a w ia on o m a w ia n ą tam s p r a w ę z a b o r u m ie n ia z m a r łe g o b is k u p a p rz e z k s ią ż ą t i(s. 110). Z a g a d n ie n ie to o d e g ra w a ż n ą r o lę w p ie r w s z y m s p o rze k o ś c ie l- n o -p o lity c z n y m n a p o c z ą tk u X I I I w ie k u .

W s u m ie z a r y s p o c z ą t k ó w o rg a n iz a c ji k o ś c io ła w 'P o lsce p r z e d s t a w io n y p rz e z S u ło w s k ie g o n a le ż y u z n a ć za u d a tn e p o d s u m o w a n ie o b e c n e g o stan u b a d a ń . W i e l e z a g a d n ie ń w y m a g a ło r o z w in ię c ia ; do b r a k ó w n a jw a ż n ie js z y c h z a lic z y łb y m b r a k o s o b ­ n e go r o z d z ia łu o k la s z to ra c h . W p r a w d z ie m ó w i n a te n te m a t o so bn o J. K ło c z o w s k i (s. 383 o n ), a le n ie je st to r o z w ią z a n ie z p u n k t u w id z e n ia k o n s t r u k c y jn e g o w ł a ś ­ c iw e . P o n ie w a ż w o g ó ln y m p la n ie „ S t u d i ó w ” S u ło w s k ie m u p r z y p a d ło z a d a n ie o g a r ­ n ię c ia c a ło śc i d z ie jó w k o ś c io ła w X — X I I w ie k u , n a stę p n e s tu d ia o b is k u p s tw a c h , p a r a fia c h i z a k o n a c h w i n n y b y ł y przesitrzegać tej c e z u ry nie t y lk o p o d w z g lę d e m rz e c z o w y m , le cz tak ż e c h ro n o lo g ic zn y m . T e j z a s a d y k o n s e k w e n tn ie p r z e s t rz e g a w s w o je j r o z p r a w ie o b is k u p a c h p o l­ sk ic h w w ie k a c h śre d n ic h J. S z y m a ń s k i. /Zakład a jąc zn a jo m o ś ć w y w o d ó w p o ś w i ę ­ co n y ch p o c z ą tk o m o rg a n iz a c ji d ie c e z ja ln e j w s tu d iu m S u ło w s k ie g o , o g a r n ą ł on s w o im w y k ła d e m o k re s X I I I — X V I w ie k u , o m a w ia ją c k o le jn o p r o g r a m r e f o r m y g r e ­ g o r ia ń s k ie j i je j r e c e p c ji w P o ls c e , d z ia ła ln o ś ć m e t ro p o lity , s y n o d y le g a e k ie i p r o ­ w in c jo n a ln e , b is k u p s t w a te ry to ria ln e , o rg a n iz a c ję k a p it u ł, k u r ię b is k u p ią i w r e s z c ie a p a r a t k o n t ro ln y i n a d z o rc z y (a r c h id ia k o n i i d zie k a n i).

W e w s tę p ie z w r ó c ił on u w a g ę n a d o n io sło ść ro z p o z n a n ia s t r u k t u r y o r g a n iz a c y j­ n e j k o ś c io ła p o ls k i ego, p r z e s t rz e g a ją c d y s k re tn ie p r z e d p rz e r o s te m s o c jo lo g iz o w a n ia w b a d a n ia c h (s. 127). P o d z ie la ją c te o b a w y , o p o w ia d a łb y m się za d y s k u s ją , k tó ra

5 W y b ó r źródeł do h is to rii P o ls k i śred n iow ieczn e j t. I, орг. G. L a b u d a i B . M i ś- k i e w i с z, s. 235.

b y z a k r e ś liła g r a n ic e s o c jo lo g iz o w a n ia w d z ie d z in ie b a d a ń h isto ry czn y ch . D o ś w ia d ­ czen ia s o c jo lo g ii p rz e n ie s io n e na g r u n t h isto rii p r z y n io s ą t y lk o w t e d y p o m y ś ln e r e ­ z u lta ty , je ż e li z o stan ą s k o n fr o n to w a n e i p o d d a n e r y g o r o m zało żeń m e to d o lo g ic z n y c h n a u k i h istorii. S o c jo lo g iz u ją c y h is to ry c y p r z e w a ż n ie z a p o ż y c z a ją z s o c jo lo g ii s ze ro ­ k ie m o ż liw o ś c i in te rp re ta c ji, nie b io r ą c p o d u w a g ę t r u d u , ja k i sa m i s o c jo lo g o w ie p o ś w ię c a ją n a fa k to g r a fię , s ta n o w ią c ą p o d s ta w ę ich in te rp re ta c ji. H is t o r y c y m u szą dziś s o c jo lo g iz o w a ć w r ó w n y m sto p n iu , co s o c jo lo g o w ie h is to ry z o w a ć . N a jle p s z e d y ­ r e k t y w y in t e r p r e ta c ji n ie m o g ą b a d a c z a u w o ln ić od g ro m a d z e n ia i u s ta la n ia fa k tó w . W te j d zie d z in ie b a d a n i a h is t o r y c z n o -p r a w n e z a p o c z ą tk o w a n e p r z e z W ł . A b r a h a m a m a ją n ie p r z e m ija ją c e zn aczen ie, co S z y m a ń s k i t r a fn ie p o d k re ś la .

P o n ie w a ż je d n a k S u ło w s k i sko ń c zy ł, a 'S z y m a ń s k i r o z p o c z ą ł od X I I I w ie k u , w ich u ję c ia c h nie z n a la z ł do sta te cz n e go u w z g lę d n ie n ia f a k t u s t a b iliz o w a n ia się oso­ b o w o ś c i p r a w n e j ( w e d łu g w y r a ż e n ia V e t u l a n i e g o ) b is k u p s t w . D r u g i z b a d a c z y s łu sz n ie z a u w a ż y ł, że z a s a d n ic z e p r z e m ia n y w s tr u k tu r z e o rg a n iz a c y jn e j k o ścio ła p o ls k ie g o z a c zę ły się z a r y s o w y w a ć ju ż w p ie r w s z e j p o ło w ie X I I w ie k u i w ią z a ły się z u z y s k a n ie m s a m o d z ie ln o ś c i g o s p o d a rc z e j p rz e z in s ty tu c je k o ś c ie ln e (s. 129). Z d a ­ n ie m A b r a h a m a do u z n a n ia o sd b o w o śc i p r a w n e j b is k u p s t w do szło nieco w c z e śn ie j, m ia n o w ic ie na p rz e ło m ie X I — X I I w ie k u , to je st o d k ą d b is k u p s t w a z y s k iw a ły d o ta ­ c je w n ie ru c h o m o ś c ia c h . W y o d r ę b n ie n ie m a ją t k u b is k u p ie g o i k a p it u ł b y ło k r o ­ k ie m w s tę p n y m do z rzu c e n ia k s ią ż ę c e j in w e s ty tu ry . S z y m a ń s k i z a ją ł się w s w o im s tu d iu m tą d r u g ą s p r a w ą . J e d n a k ż e b e z p r z e d s t a w ie n ia w c z e ś n ie js z y c h u w a r u n k o ­ w a ń e k o n o m ic z n o -p r a w n y c h s a m a r e f o r m a p r a w n o -p o lit y c z n a z a w is ła w p o w ie t rz u . W s p r a w ie g e n e z y tej r e f o r m y S z y m a ń s k i w y s t ą p ił z w ła s n y m o św ie tle n ie m . Z d a n ie m je g o p ie r w s z y s p o r k o ś c ie ln o -p o lity c z n y z p o c z ą tk u X I I I w ie k u , to nie ty le w a l k a p a ń s tw a z k o ś c io łe m , co r a c z e j z d e rz e n ie te n d e n c ji c e n tra lis ty c zn y c h i d e c e n - tra lis ty c z n y c h (s. 136, 139). Jest to je d n a k p r z e c iw s t a w ie n ie sztuczn e, g d y ż w r z e ­ c z y w isto śc i są to d w a o b lic z a je d n e j i tej s a m e j s p r a w y . S ia d e m T a z b ir o w e j S z y ­ m a ń s k i s ta ra się o s ła b ić zn a cz en ie p ie r w s z y c h e le k c ji k a n o n ic z n y c h w P o ls c e (1207, 1211 r.), w s k a z u ją c na w c z e ś n ie js z e w y p a d k i u z g a d n ia n ia p rz e z k się c ia z k a p itu łą k a n d y d a t a n a b is k u p a . W ty m p o s t a w ie n iu s p r a w y r o z w o d n io n o je d n a k fa k t z a s a d ­ nic zy , że e le k c ja p rz e s z ła n a k a p it u łę i że g ło s k s ię c ia w w y b o r z e k a n d y d a t a lic z y ł się c o ra z m n ie j. T e g o w ła ś n ie ż ą d a ł p a p ie ż In n o c e n ty I I I w s w e j b u lli z r. 1207. N ic tu n ie m a do rz e c z y fa k ty c z n ie p rz e s trz e g a n a z a s a d a , a b y e le k t b y ł r ó w n ie ż m iły p a n u ją c e m u . E le k c ji k r a k o w s k ie j z r. 1207 w y p a d a p r z y z n a ć zn a czen ie p r e c e d e n s o ­ w e . M o ż n a się ta k ż e n ie z g a d z a ć w p e łn i ż p o g lą d e m A b r a h a m a , iż p r z y w i le j z r. 12il0 „ w y t r ą c ił z r ą k p a ń s t w a w ła d z ę n a d k o ś c io łe m ” , b e z s p rz e c z n e je d n a k jest, że p o s t a n o w ie n ia z r. 1180, 1210 i 1215 w y t y c z y ły k ie r u n e k s to s u n k ó w p o lity c zn y c h m ię d z y p a ń s tw e m i k o ś c io łe m n a p o lu e k o n o m ic z n y m i p r a w n o -o r g a n iz a c y jn y m . P r o ­ g r a m r e f o r m y zo s ta ł p r z e p r o w a d z o n y p rz e z w y s o k ą h ie ra rc h ię k o ś c ie ln ą P o ls k i w o p a rc iu o p a p ie s tw o . N i e m o że też b y ć w ą t p liw o ś c i, że r o z d r o b n ie n ie fe u d a ln e s tw o r z y ło w ła ś c iw e w a r u n k i do z r e a liz o w a n ia p r o g r a m u . B y ło b y je d n a k s k r z y w ie ­ n ie m p e r s p e k t y w y , g d y b y ś m y c h c ie li n a d z ia ła ln o ś ć a r c y b is k u p a H e n r y k a K ie tlic z a p a trz e ć g łó w n ie z p u n k t u w id z e n ia dą że ń d e c e n tra listy c z n y c h ó w c z e s n y c h fe u d a łó w . T e n d e n c je te b o w ie m w je g o p r o g r a m ie b y ły ś ro d k ie m , a nie ce lem .

Z g o d z im y się je d n a k z S z y m a ń s k im , g d y w zgo d zie z z a s a d n ic z y m n u rt e m r e ­ f o r m y z n a cz n ie w ię k s z y n iż d o tą d k ła d z ie n a c isk n a z a g a d n ie n ie r e f o r m y w e w n ę t r z ­ n e j w 'sam y m k o ście le, a tak że g d y w z w ią z k u z tym w y d o b y w a n a w ie r z c h d z ia ­ ła ln o ś ć b is k u p a k r a k o w s k ie g o Iw o n a O d r o w ą ż a i u d z ia ł w a r s t w p le b e js k ic h i m ie s z ­ c z a ń s k ic h w u p o w s z e c h n ia n iu m y ś li p r a w n e j i s p o łe c z n e j w X I V i X V w ie k u .

W s p r a w ie s to s u n k u k sią żą t p o ls k ic h do p a p ie s t w a a u t o r p rz y t o c z y ł in e x ten so o p in ię Ł o d y ń s k i e g o , p o d k r e ś la ją c ą c a łk o w it ą ich zależn o ść od R z y m u , a n a ­ stę p n ie s tw ie rd z ił, że P o ls k a s t a w a ła się w X I I I w ie k u „c zę śc ią d o m in ii s. P e t r i "

D Z IE J E K O Ś C I O Ł A P O L S K I E G O W Ś R E D N IO W IE C Z U

₃₈₁

(s. 155). Z a k r e s tego d o m in iu m w p r a k t y c e nie je s t ja s n y ; z c a łą p e w n o ś c ią n a to ­ m ia s t f a łs z y w y je st z a k re s n a d a n y m u p r z e z Ł o d y ń s k ie g o . W p r a k t y c e in g e r e n c ja p a p ie s k a w s p r a w y p o lity c z n e k r a ju b y ła s ła b a i n ie m ia ła w p ł y w u n a p ro c e s a l ie ­

n a c ji ziem p o ls k ic h w Х Ш — X I V w i e k u ; w w i e k u zaś X V z r e g u ł y s ta ła w s p rze c z ­ n ości z p r o g r a m e m r e k u p e r a c ji tyc h ziem .

O w i e l e d o b itn ie j niż d o ty c h c z a s o w i b a d a c z e z w r ó c ił S z y m a ń s k i u w a g ę na k la ­ s o w y w y d ź w ię k p o lit y k i k o ś c io ła ja k o in s ty tu c ji w ią ż ą c e j się co raz b a r d z ie j „z je d ­ n ą szc ze g ó ln ie g r u p ą s p o łe c z n ą ”, tj. m o ż n o w ła d z t w e m (s. 157). Jest on z d a n ia , że ten k ie r u n e k r o z w o ju b y ł d y k to w a n y p o trz e b ą w y z w o le n ia się sp o d p r z e w a g i p a ń s tw a . P o n ie w a ż p a ń s t w o r e p r e z e n t o w a ła w ła d z a m o n a rc h ic z n a , k o ś c ió ł m u s ia ł się s p r z y ­ m ie r z y ć z m o ż n o w ła d z t w e m . Z a r a z d a le j je d n a k p isze , że „p ro ce s w y z w a la n i a się ...spod w ła d z y p a ń s t w a by ł... ró w n o c z e ś n ie p ro c e s e m w y z w a la n ia się s p o d p r z e w a g i m o ż n o w ła d z t w a , k tó re s y s te m a ty c z n ie p r z e jm o w a ło f u n k c je tegoż p a ń s t w a ” (s. 15:8). J a k ro z u m ie ć to zd a n ie , s k o ro o c z y w is te jest, że c z y n n ik i d e c y d u ją c e w k o ś c ie le r ó w n ie ż w c h o d z iły w s k ła d tej p a n u ją c e j g r u p y m o ż n o w ła d c z e j?

W i e l e t r a fn y c h u w a g p o ś w ię c ił a u to r s c h a r a k t e r y z o w a n iu r o li m e t ro p o lii ja k o c z y n n ik a n ie ty lk o u n ifik u ją c e g o k o ś c ió ł p o ls k i, lecz tak że w z m a g a ją c e g o d ą żn o ści in t e g r a c y jn e m o n a rc h ii. N>a p o d k r e ś le n ie z a s łu g u je fa k t, że u s tr z e g ł się od p rz e c e ­ n ie n ia w te j s p r a w ie r o li tz w . d e n a ra ś w . P io t r a , n a co z p r z e s a d ą w s a m y m ty t u le z w r ó c ił s w e g o czasu u w a g ę J. P t a ś n i к <1908). O m a w ia ją c s y n o d y le g a c k ie i p r o ­ w in c jo n a ln e a u to r s tw ie rd z a , że p o c z ą tk o w o s y n o d y o d b y w a ły się „ w p o w ią z a n iu ” z w ie c a m i p a ń s t w o w y m i. T a k s fo r m u ło w a n e z d a n ie m o że p r o w a d z ić do n ie p o r o z u ­ m ień . Z w ła s z c z a je ż e li n ieco d a le j p is ze on, że od p r z e ło m u X I I i X I I I w . n a s t ę p u je r o z d z ia ł w ie c u od s y n o d u . N i e sąd z ę, a b y p o p r z e d n io b y ło in a c ze j. P o w i ą z a n i e p r z e ­ s trze n n e i c z a so w e o b r a d nie ozn acza z w ią z k u rz e c z o w e g o o b u z g ro m a d z e ń . J e że li u d z ia ł m o ż n o w ła d c z e g o k le r u w w ie c u p a ń s t w o w y m je st o c z y w is ty i z g o d n y z p e ł­ n io n ą fu n k c ją , to s y n o d y b y ł y in s ty tu c ją k o ś c ie ln ą i u d z ia ł m o ż n o w ła d c ó w ś w ie c ­ k ich u cz estn iczą cy ch w w ie c u — n ie p r a w d o p o d o b n y . R a c z e j n a le ż y m ó w ić o b r a - iku ro z g ra n ic z e n ia k o m p e te n c ji i z a k re s u o b ra d m ię d z y n im i. F a k t e m n a to m ia s t je st, ż e ju ż w X I I I w i e k u k le r s ta ra ł się o d g ro d z ić od z ja z d ó w ś w ie c k ic h r ó w n ie ż c z a ­ s o w o i p rz e s trz e n n ie .

W r o z d z ia le o b is k u p a c h a u to r r a z je szcze o b s z e rn ie o m a w ia s p r a w ę ich w y ­ b o r u ; p o d k r e ś la on t ra fn ie , że u n ie z a le ż n ie n ie się od d e s y g n a c ji k sią ż ę c e j p r z y c z y ­ n iło s ię ido w z r o s t u zn a cz en ia b i s k u p ó w w ż y c iu p o lity c z n y m k r a j u ; ju ż w X I V w . p o p rz e z w y c ię ż e n iu k r y z y s u m o n a rc h ii s y t u a c ja d o jr z a ła do p o ja w i e n ia się o t w a r t y c h k o n flik t ó w , z w ła s z c z a za K a z im ie r z a W ie lk ie g o . D o p ie r o w d r u g ie j p o ło w ie X V w i e ­

k u w ła d z a p a ń s t w o w a z n o w u z y s k a ła d e c y d u ją c y w p ł y w n a w y b o r y bisk u pov/, co z czasem w je szcze w ię k s z y m s to p n iu z ro b iło z nich d y g n it a rz y p a ń s tw o w y c h .

M im o , że u stró j k a p it u ł o m ó w ił s w e g o czasu St. Z a c h o r o w s k i (1912), w ł a ś ­ nie w o statn im cz a sie k a n o n ik o m i k a p itu ło m p o ś w ię c o n o b o d a j n a jw ię c e j u w a g i; W r e f o r m a c h p r z o d o w a ł K r a k ó w ; ja'ko ich in ic ja t o r z n o w u p o ja w ia się I w o O d r o ­ w ą ż . N a u w a g ę z a s łu g u je m o ż n o w ła d c z y c h a r a k t e r d o b o r u k a n o n ik ó w , co z c z a se m p r o w a d z i ło do s w o is te g o „ u p o lit y c z n ie n ia ” tej in s ty t u c ji i o d e r w a n ia się od z a d a ń ściśle d u c h o w n y c h . N a czoło w y s u w a się o so b a a rc h id ia k o n a , a w n e t p o ty m o f k > ja ła , ja k o s zc z egó ln y c h p r z e d s t a w ic ie li g r u p y k a n o n ic z e j w tw o r z e n iu n o w y c h fo r m z a r z ą d u d iec ezją . D o p ie r o w X V w ie k u w m ia r ę w z r o s t u w y m a g a ń in t e le k tu a ln y c h w « k ła d z i e k a n o n ik ó w z a c zę ły się p o ja w i a ć n a z w is k a m ie s z c z a ń sk ie i p le b e js k ie . W ja k im s to p n iu b y ł to p r ą d sa m o rz u tn y , a w ja k im s t a n o w ił on w y r a z p o lit y k i n ie k tó ry c h b is k u p ó w ? P r z y o m a w ia n iu o rg a n iz a c ji t e r y to r ia ln e j b is k u p s t w a u to r p ró c z d o b rz e z n a n y c h fo r m o rg a n iz a c ji t e r e n o w e j (a rc h id ia k o n a ty , d e k a n a ty i p a ra -- fi e ) w y d o b y ł r o lę p re p o z y tu r , k tó re s k ło n n y je st o n u w a ż a ć za fo r m ę r e lik t o w ą

W s u m ie z a ry s u s t r o ju p o ls k ie j o rg a n iz a c ji d ie c e z ja ln e j w u ję c iu S z y m a ń s k ie g o n a le ż y u z n a ć za p o w a ż n e o sią g n ię c ie n a u k o w e . O s c y lu ją c m ię d z y t r a d y c y jn y m i u j ę - c ie m i p r a w n o -h is t o r y c z n y m i i n o w a t o r s k im i s t r u k t u r a ln o -s o c jo lo g ie z n y m i, n a d a l s w e m u u ję c iu k ie r u n e k h isto ry czn y , k ła d ą c y n a c isk <na e w o lu c j ę tej o rg a n iz a c ji. D z ię k i ta k ie m u p o d e jś c iu le p ie j r y s u ją się n a m p r z e o b ra ż e n ia , ja k ie w s k a li k r a ­ j o w e j p rz e s z ła m e tro p o lia g n ie ź n ie ń s k a i p o w s t a ła o b o k n ie j w X I V w i e k u n a t e r e ­ n a c h w s c h o d n ic h p a ń s t w a m e t r o p o lia lw o w s k a . M n ie j ja sn o r y s u je s ię r o la p o li­ ty c z n a b is k u p ó w , a l e je st to o so b n e z a g a d n ie n ie , k tó re w id o c z n ie n ie m ie ś c iło się w z a m ie rz o n y m p r o g r a m ie b a d a ń .

N a jw i ę k s z ą r e w e l a c j ą „ S t u d ió w ” je s t r o z p r a w a E u g e n iu s z a W iś n io w s k i e g o o r o z ­ w o j u o rg a n iz a c ji p a r a f ia l n e j w 'Polsce. N a le ż y do d o b ry c h o b y c z a jó w h is t o r io g r a - fic z n y c h p o s k a rż y ć się, że ze w z g lę d u n a ta k ie lu b in n e lu k i w b a d a n ia c h n ie u d ało s ię ja k ie jś k w e s t ii p r z e d s t a w ić p e łn ie j. Z n a jd z ie m y ta k ie n a r z e k a n ia u o b u co d o ­ p ie ro w s p o m n ia n y c h a u t o ró w . T y m c z a s e m n a p r a w d ę u z a s a d n io n a w p o r ó w n a n iu z d w o m a p o p r z e d n im i s tu d ia m i b y ł a b y ta s k a r g a w r o z p r a w ie W iś n io w s k ie g o . W d o ­ ty c h c z a s o w e j lit e r a t u r z e w s k a z a p m o ż n a je d y n ie n a p a rę p r a c i a r t y k u łó w o ge n e zie p a r a f i i w P o ls c e i n a p a r ę s y s te m a ty c z n y c h r o z p r a w o sieci p a r a f i a l n e j k ilk u w y b r a ­ n y c h o k r ę g ó w ; ró ż n a je s t też ich w a r t o ś ć i p rz y d a tn o ść . C zas p o w s t a n ia i gę stość sie ci p a r a f i a l n e j są z a g a d n ie n ie m w a ż n y m . W iś n io w s k ie g o in t e r e s o w a ł je d n a k ż e zn a c zn ie sze rsz y k o m p le k s s p r a w , ja k kośció ł, k a p ła n , d u s z p a s te r s t w o , ju r y s d y k c ja k o ś c ie ln a , o k r ę g p a r a fia ln y , p r z y m u s p a r a f i a l n y , w ie r n i, m a ją t e k k o ś c ie ln y , u s łu g i s p o łe c z n e (sz k o ła , s z p ita le ) itp. N a te n te m a t p o w ie d z ia n o p r z y g o d n ie b a r d z o w i e ­ le , sy ste m a ty c z n ie p r a w i e nic. W ty m sen sie s tu d iu m W iś n io w s k ie g o je st p r a c ą p o d k a ż d y m w z g lę d e m p io n ie r s k ą ; je st też p r a w d z i w ą k o p a ln ią fa k t ó w , k t ó r y c h w ie le z o sta ło w y d o b y t y c h w p r o s t ze źró d e ł. N a szczęście m ó g ł się on też o p rze ć n a w ł a s ­ n y c h b a d a n ia c h a n a lity c z n y c h . N a p o d k r e ś le n ie z a s łu g u je fa k t, że z g o d n ie ze w s k a ­ z a n y m w a c h la r z e m z a in t e re s o w a ń z o s ta ły w m ia r ę m o żn ości s c h a r a k t e r y z o w a n e w s z y s tk ie k ie r u n k i d z ia ła ln o ś c i p a r a fii. P o d j ą ł on w i ę c iraz je szcze s p r a w ę ge n e zy p a r a fii , o m a w ia n ą j u ż c z ę śc io w o p rz e z S u ło w s k ie g o , k w e s t io n u ją c w szczegó ln ości n ie k tó re u s ta le n ia p o m n ik o w e j m o n o g r a f ii H .- F . S c h m i d a (Ί938). N i e zg a d z a się on z je g o z d a n ie m , ja k o b y b r a k w ia d o m o ś c i o k o ś c io ła c h p a r a fia ln y c h w ź ró d ła c h X I i X I I w i e k u b y ł o d b ic ie m r z e c z y w is t e j s y tu a c ji (is. 247). S c h m id o p a r ł też s w ó j w n io s e k n a p o b o c z n y m u sta le n iu , iż m o ż n o w ła d c y p o ls c y n ie p o s ia d a li w tam ty ch cz a sa c h do sta te czn e j p o d s t a w y m a j ą t k o w e j d la z a ło ż e n ia k o ś c io ła ; to u s ta le n ie z o ­ sta ło o b ecn ie p o d w a ż o n e . T e n a js ta r s z e fu n d a c je m o ż n o w ła d c z e — w p r z e c iw ie ń s t w ie do g r o d o w y c h , k s ią ż ę c y c h — lo k a liz u je się p r z e w a ż n ie n a w s i. C z y je d n a k b y ł y to k o ś c io ły w ie js k ie ? iZ go d n ie z a k t u a ln y m i w c ią ż u s ta le n ia m i T y m i e n i e c k i e g o w in n iś m y w X I i X I I w ie k u s zu k a ć s ie d z ib m o ż n o w ła d c z y c h g łó w n ie n a p o d g r o ­ d ziac h ; ich e x o d u s „n a w i e ś ” d o k o n a ł się d o p ie r o w X I I I w ie k u . T a k b y ło n a P o ­ m o rz u Z a c h o d n im , ta k też b y ło n a Ś lą s k u ; o k o ś c io ła c h w ie js k ic h w y p a d n ie ■ w ię c m ó w ić ra c z e j d o p ie ro od X I I I w ie k u p o c z ą w s z y .

A u t o r p o le m iz u je z t w ie r d z e n ia m i b a d a c z y n ie m ie c k ic h o d n o śn ie do lic ze b n o śc i k o ś c io łó w p a r a fi a ln y c h n a Ś lą s k u p r z e d o k re s e m k o lo n iz a c ji n ie m ie c k ie j; z d a n ie m ich n ie p r z e k r a c z a ły o ne lic z b y 30. J e d y n ie i P a n z r a m p o d w y ż s z y ł ic h lic z b ę do 152 p r z e d 1250 r. Z d a n ie m W iś n io w s k ie g o co n a jm n ie j 100 sp o ś ró d n ic h is t n ia ło ju ż •w X I I w ie k u . Jak b y ło w in n y c h d zieln icac h ? N a p o c z ą t k u X I V w . na te re n ie ЙТаІо- p o ls k i b y ło p o n a d 450 k o ś c io łó w ; p o n ie w a ż p ro c e s p r z y r o s t u p a r a f i i m u s ia ł o d p o ­ w i a d a ć d y n a m ic e ż y c ia g o s p o d a rc z e g o i d e m o g ra fic z n e g o , w y p a d ł o b y p r z y j ą ć d la M a ło p o ls k i n a s c h y łe k X I I w . co n a jm n ie j 2;50 k o ś c io łó w . S k o r o je d n a k Ś lą s k b y ł b a r d z i e j z a a w a n s o w a n y w r o z w o ju , w y d a j e się, że o b lic z e n ia iP a n z ra m a są z byt s k ro m n e . Z d r u g ie j s tro n y d la iP o m o rza G d a ń s k ie g o i z ie m i c h e łm iń s k ie j W iś n io w s k i o p a r ł się n a u s ta le n ia c h K u j o t a i(za je g o w y n ik a m i p o s z e d ł też o statn io L i b r o w

-D Z IE J E K O Ś C I O Ł A P O L S K I E G O W Ś R E -D N IO W IE C Z U

₃₈₃

s k i ) ; K u j o t je d n a k z r e g u ły d a ł się p o w o d o w a ć z r o z u m ia łe j te n d e n c ji p r z e s u w a n ia d a ty p o w s t a n ia j a k n a jd a le j w s te c z ; o b lic z e n ia je g o są o p a rte n a k r u c h y c h p o d s ta ­ w a c h . W su m ie , je ż e li p r z y ję t a o stateczn ie p rz e z W iś n io w s k ie g o lic z b a k o ło 800— 1000 p a r a f i i u s c h y łk u X I I w ie k u w c a ły m k r a j u je st p r a w d z iw a , to n a jg ę sts z a m u s ia ła o n a b y ć n a Ś lą s k u , w M a ło p o ls c e i W ie lk o p o ls c e . S ą d z ę , że te r m in o b lic z e ń k oło r. 1200 je st w a d l i w y ; ja k o d a tę g r a n ic z n ą w in n o się p r z y ją ć r o k 1·250, d z ie lą c k o ś ­ c i o ły n a p o w s t a łe p r z e d i w o k re sie k o lo n iz a c ji. 'P o w in n o s ię też w tej w c z e s n e j f a z ie za rz u c ić m y lą c ą te r m in o lo g ię : k o ś c ió ł g r o d o w y lu b w i e js k i ; o w i e le p o p r a w - n ie js z y je st tu ta j p u n k t w id z e n ia w ła s n o ś c io w y : k o śc ió ł k sią żę c y lu b m o ż n o w ła d c z y . R o z g ra n ic z e n ie ś r o d o w is k o w e s ta je się a k t u a ln e d o p ie ro u s c h y łk u ś re d n io w ie c z a , g d y w y r a ź n ie z a z n a c z y ła się ró ż n ic a m ię d z y w s ią i m iastem .

Z n a c z e n ie o g ó ln ie js z e m a teza, że gę sto ść sieci p a r a f ia l n e j z a le ż a ła ściśle od gę sto śc i o s a d n ic tw a (s. 2f77), o ra z u sta le n ie , że u s c h y łk u ś re d n io w ie c z a na teren ie m e t r o p o lii g n ie ź n ie ń s k ie j b y ło k o ło 6000 p a r a f ii (s. 2i72).

W ro z d z ia le o d u c h o w ie ń s tw ie o m ó w ił W iś n io w s k i ró ż n e s z c z e g ó ło w e z a g a d ­ n ie n ia , ja k s p r a w y n a r o d o w o ś c io w e , o r g a n iz a c ję s łu ż b y p le b a ń s k ie j, p a tro n a t ś w ie c ­ k i i k o ś c ie ln y , u p o sa że n ie, in s ty tu c ję w i'k a ria tu , fiu nk cje a lta r ii, lic z e b n o ść sta n u d u c h o w n e g o w s k a li k r a jo w e j. S a m o w y lic z e n ie te m a ty k i d o w o d z i r o z m ia r ó w p o d ­ ję ty c h b a d a ń .

N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę b a d a c z y z a s łu g u je r o z d z ia ł p o ś w ię c o n y s z k o ln ic tw u i s z p i­ t a ln ic t w u . S p r a w i e s z k o ln ic tw a p a r a fia ln e g o p o ś w ię c ił W iś n io w s k i o so b n e s tu d iu m

(1967); w p r a w d z i e o m ó w ił on tam t y lk o stan rz e c z y w W ie lk o p o ls c e i M a ło p o ls c e w X V I w ie k u , to je d n a k b y ły to d z ie ln ic e re p r e z e n t a t y w n e , co p o z w o liło m u n a n ie ­ k t ó r e u o g ó ln ie n ia . D o n a jw a ż n ie js z y c h n a le ż y z a k w e s t io n o w a n ie p o g lą d u K a r b o ­ w i а к a o s ła b e j sie ci s zk ó ł w P o ls c e ś re d n io w ie c z n e j ; d la o k re su n a p r z e ło m ie X I V i X V w . u s t a lił ó w u czo n y o k o ło 200 s zk ó ł p a r a fia ln y c h i k o le g ia c k ic h , d la p r z e ło m u X V — X V I w . o k o ło 600 ta k ic h szk ó ł. N a te j s am ej p o d s t a w ie ź r ó d ło w e j, k t ó r ą r o z ­ p o r z ą d z a ł K a r b o w i a k , W iś n io w s k i w y k a z a ł w X V I w . d la d ie c e zji g n ie ź n ie ń s k ie j

546 s zk ó ł, g d y p o p r z e d n ik t y lk o o k o ło 270. W W ie lk o p o ls c e is t n ia ły s z k o ły p r z y 90°/o p a r a fi i, w M a ło p o ls c e p r z y 77,5°/o p a r a fii. T r u d n o się w tej s p r a w i e w y p o w ia d a ć b e z p r z e p r o w a d z e n ia s zc z e g ó ło w e j k o n tro li. M o ż n a t y lk o w y r a z ić w ą t p liw o ś ć , czy k a ż d a in f o r m a c ja w lu s tr a c ji, w s k a z u ją c a b e z p o ś re d n io lu b p o ś re d n io n a istn ie n ie szk o ły , o zn ac za fa k ty c z n e je j fu n k c jo n o w a n ie . W a ż n y je st z a k re s n a u c z a n ia i lic z b a d z ie ­ ci p o b ie r a ją c y c h n a u k ę . N ie p o k o ją c y je st fa k t, że w ię k s z o ś ć tych s zk ó ł u p a d ła ju ż w X V I I w ie k u ; ś w ia d c z y to o ich e fe m e ry c z n o ś c i. P o n ie w a ż o b o w ią z e k u t rz y m a n ia n a u c z y c ie la i s z k o ły s p o c z y w a ł n a p le b a n ie , m o żn a p r z y ją ć , że w zale żn o śc i od c h a r a ­ k t e r u lu s t r a c ji p le b a n m ó g ł do n ie j w p r o w a d z a ć in fo rm a c je n ie z u p e łn ie ścisłe.

B a r d z o p o k a ź n e m a t e ria ły z o s ta ły też z e b ra n e na tem a t s z p ita ln ic tw a . W ja k im .stopniu b y ły one w ie lk o ś c ia m i s ta ty sty c zn y m i, a w ja k im rz e c z y w iś c ie s p e łn ia ły .s w o je fu n k c je , n a le ż y do b a d a ń a n a lity c z n y c h .

B io r ą c p o d u w a g ę m e to d o lo g ic z n e z a ło ż e n ia s y n te z y m o żn a się b y ło s p o d z ie w a ć , że po czesn e m ie js c e w w y w o d a c h W iś n io w s k ie g o z a jm ie r o z d z ia ł o „ w ie r n y c h ” . T y m ­ c z a s e m treść te g o r o z d z ia łu w y p a d ł a nie ty lk o u b o g o , le cz tak że tra d y c jo n a lis t y c z n ie

(b r a c t w a r e lig ijn e , u t rz y m a n ie k o ścio ła, w it r y c y ja k o lu d z ie o d p o w ie d z ia ln i za u t r z y m a n ie b u d o w l i k o ś c ie ln y c h , s p o w ie d ź i in n e p r a k t y k i r e lig ijn e ). N a s. 370 z n a j­ d u je m y k r ó t k ą w z m ia n k ę o ś w ię to p ie trz u ; ta s p r a w a ra c z e j n a le ż y do r o z d z ia łó w o b is k u p s t w ie . W s u m ie w id a ć , że ro z d z ia ł o w ie r n y c h w P o ls c e je szcze n ie d o jr z a ł d o s y n te ty c z n e g o o p r a c o w a n ia w e d łu g z ało żeń s o c jo lo g ic z n y c h s z k o ły L e B r a s а. T e n m a n k a m e n t w n ic zy m n ie u sz c zu p la z a s łu g i W iś n io w s k ie g o w całości p o d ję t e ­ g o o p r a c o w a n ia . J e go za ry s p o k a z u je , ile je szcze je st do z ro b ie n ia w d zie d z in ie ś w ia ­ d o m o ś c i r e lig ij n e j i fo r m je j o r g a n iz a c ji w P o ls c e ś re d n io w ie c z n e j.

i a r t y k u łó w о p o sz c ze g ó ln y c h k la s z to ra c h , a n a w e t zak o n a c h w P o ls c e , nie m ie liś m y je d n a k d o tą d z a ry s u h is to rii w s z y s tk ic h z a k o n ó w , nie liczą c k ilk u p o b ie ż n y c h i p r z e ­ s ta rza ły c h p o d k a ż d y m w z g lę d e m s z k ic ó w o c h a ra k t e rz e in w e n t a r y z a c y jn y m lu b p o ­ p u la r n o n a u k o w y m

(IM

Z a r y s s w ó j p o d z ie lił K ło c z o w s k i n a d w ie części. W p ie r w s z e j o m ó w ił p o c z ą tk i o rg a n iz a c ji za k o n n y c h w P o lsc e , k ła d ą c g łó w n y n a c isk na o k re s w ie lk ie g o ich r o z ­ w o j u ilo ś c io w e g o i r o d z a jo w e g o w X I I I s tu le ciu , w d r u g i e j zaś p r z e o b r a ż e n ia w ż y ­ c iu z a k o n n y m n a b a z ie u s t a b iliz o w a n e j ju ż w z a s a d z ie lic z e b n o śc i z a k o n ó w w X I V і X V w ie k u . T e n s c h e m a ty c z n y p o d z ia ł nie m o że z a d o w o lić . R o k 1300 nie je st ż a d n ą c e z u rą w d z ie ja c h k la s z t o r ó w p o lsk ic h . D l a celć*w p r z y s z łe j sy n te zy t rz e b a s zu k ać p o d s t a w i k r y t e r i ó w p e rio d y z a c ji. N ie s p o r n y je st te rm in k o ń c o w y : p o c z ą te k — p o ­ ło w a X V I w ie k u (re fo r m a c ja , k o n t r r e fo rm a c ja , p o w s t a n ie z a k o n u je z u it ó w na z ie ­ m iac h p o ls k ic h ), a tak że p u n k t w y jś c ia — cz a sy B o l e s ł a w a C h ro b re g o .

L e p i e j d y n a m ic e r o z w o ju p o ls k ic h k la s z t o r ó w o d p o w ia d a p o d z ia ł n a trz y o k r e ­ sy. P ie r w s z y w i ą ż e się b e z re s z ty z m e c e n a te m m o n a rs z y m i d o ty c zy p r z e w a ż n ie e r e m it ó w i b e n e d y k t y n ó w ; w P o ls c e m e c e n a t m o n a r s z y o b e jm u je tak że je szcze cy s­ tersó w , ja k k o lw i e k u d z ia ł m o ż n o w ła d c ó w w r o z b u d o w ie k la s z t o r ó w c y s te rsk ic h jest c o ra z z n a c z n ie jsz y . C e z u r ę w y z n a c z a m o m e n t k ry z y s u za k o n u b e n e d y k t y n ó w (1190) i m o m e n t p o ja w i e n ia się k la s z t o r ó w ż e b ra c z y c h , k t ó r e w i ą ż ą się p rz e d e w s z y s tk im z p o w s t a ją c y m i w P o ls c e c e n tra m i ż y c ia m ie js k ie g o i z m e c e n a te m b is k u p im . D l a tego p ie r w s z e g o o k re s u m o żn a w ię c n a jo g ó ln ie j z a p r o p o n o w a ć la ta 1000— 1190— 1230. 0 ż y w o tn o śc i k la s z t o r ó w w P o ls c e w d r u g im o k re sie ś w ia d c z y w d a lsz y m c ią g u m e ­ ce n a t ek o n o m icz n y . K la s z t o r y w ty m czasie je szcze c ią g le k o r z y s t a ją z d a r o w iz n 1 ren t, a le p o w o li to ź ró d ło d o c h o d ó w w y s y c h a ; ju ż w d r u g ie j p o ło w ie X I V w ie k u m a ją t e k k la s z to rn y u le g a zm ia n ie t y lk o d r o g ą z b y c ia i n a b y c ia . Jest to n i e w ą t p liw y p r z e j a w z o b o ję tn ie n ia s p o łe c z e ń s tw a w s to s u n k u do k la s z t o ró w . Z d r u g ie j stro n y p r z y k ła d fu n d a c ji k la s z t o r ó w r e g u ł y k a r t u z ja ń s k ie j d o w o d z i, że p e w ie n ty p życia za k o n n e g o , o p a rte g o n a s u r o w e j r e g u le , n a d a l z n a jd o w a ł u z n a n ie w s p o łe c z e ń s tw ie . K r e s u d r u g ie g o o k re s u h is to rii z a k o n ó w w P o ls c e n a le ż y w ię c s zu k a ć n a p rz e s trz e ­ ni la t 1350— 1400. P e w n y m p o p a rc ie m d la tej p r o p o z y c ji b y ła b y też a k tu a ln o ś ć m ir a -

cula, t r w a ją c a r ó w n ie ż do p o ło w y X I V w ie k u . O w i e le le p ie j k r y z y s ży c ia r e l i g i j ­

n e g o w d r u g ie j p o ło w ie X I V w ie k u r y s u je się w s ą s ie d n ic h C z e c h a c h . U s t a le n ie d o k ła d n ie js z y c h r a m c z a s o w y c h trze b a z o s ta w ić z n a w c o m p r o b le m a t y k i za k o n n e j w P o lsc e .

S p o ro z a in t e re s o w a n ia w y w o ł a ł y p o c z ą tk i życia k la s z to rn e g o w P o lsc e . N i e w ia d o m o , n a ja k ie j p o d s t a w ie p r z y p is u je isię za ło że n ie p ie r w s z e g o k la s z t o r u b e n e ­ d y k ty ń s k ie g o w P o ls c e ś w . W o jc i e c h o w i; w szc zegó ln ości p r z y p is u je m u się ta k ą in ic ja t y w ę w o d n ie s ie n iu do T rz e m e s z n a . L e g e n d a o k la s z to rz e b e n e d y k t y ń s k im w T rz e m e s z n ie , p o w t a r z a n a i w n in ie js z y m d z ie le (s. 87, 39il, 393), s ta n o w i k la s y c z n y p r z y k ła d w s p ó łd z ia ła n ia d w u fik c ji, w k tó ry c h fik c ja z a p is u ź r ó d ło w e g o (a d m e s t r ) p o m a g a do' w y t w o r z e n ia fi k c j i ź r ó d ła m a t e ria ln e g o (z a b y te k a rc h ite k to n ic z n y ), a ta