Stanisław Napierała
Zadania Kościoła w Polsce w
dziedzinie uczelni kościelnych i
katolickich w świetle ustawodawstwa
kościelnego i cywilnego
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 1/2, 317-323
Bp STA N ISŁA W N A PIE R A Ł A
ZADANIA KOŚCIOŁA W POLSCE W DZIEDZINIE UCZELNI KOŚCIELNYCH I KATOLICKICH W ŚWIETLE
USTAWODAWSTWA KOŚCIELNEGO I CYWILNEGO
I
Dokumenty określające istnienie i działalność uczelni kościelnych i katolickich 1. Dokumenty kościelne
Istnienie i działalność uniwersytetów i fakultetów kościelnych ustalają w Kościele: K onstytucja A postolska Sapientia Christiana Jana Pawła II z 15 kwietnia 1979 r. oraz towarzyszące jej ,,Z a
rządzenia” Kongregacji d/s Nauczania Katolickiego.
Istnienie natom iast i działalność uniwersytetów katolickich i k a to lickich instytutów studiów wyższych określa K onstytucja A postols ka E x corde Ecclesiae Jan a Pawła II z 15 sierpnia 1990 r.
Różnica między uniwersytetami i fakultetam i kościelnymi, a uni wersytetami i instytutam i katolickim i wyraża się w uproszczony sposób w tym, że uniwersytety i fakultety kościelne, i tylko one, nadają stopnie naukow e w im ieniu Stolicy Świętej.
K onstytucja Sapientia Christiana i „Zarządzenia” polecają, aby w uczelniach kościelnych uwzględnić lokalne w arunki i zwyczaje uniwersytetów w poszczególnych krajach (Wstęp VI). Dotyczy to szczególnie:
- nazwy i obowiązków władz akademickich
- sposobu ich powoływania i czasu trw ania kadencji (K onst., art. 16
)
- rozm aitych kategorii wykładowców (K onst., art. 23; Z., art. 16 § 1)
- doboru, m ianow ania i awansowania wykładowców (K onst., art. 24 § 3 )
- nazwy stopni akadem ickich (K onst., a rt 48)
Przepisy prawne, dotyczące uniwersytetów i fakultetów kościel nych, podaje K odeks Praw a Kanonicznego w kanonach 815-821.
318 Bp STA N ISŁA W N A P IE R A Ł A
[ 2 ]
Tenże Kodeks w kanonach 807-814 podaje przepisy, dotyczące uniwer sytetów katolickich oraz katolickich instytutów studiów wyższych.
2. Dokumenty cywilno-kościelne
Status wyższych uczelni papieskich w Polsce: Papieskiej Akademii Teologicznej w K rakowie, Papieskich W ydziałów Teologicznych we W rocławiu, w Poznaniu i w W arszawie oraz W ydziału Filozoficz nego Towarzystwa’ Jezusowego w K rakow ie i Bobolanum w W ar szawie reguluje um ow a zaw arta 30 czerwca 1989 r. pomiędzy Rządem PR L a Konferencją Episkopatu Polski.
W ymienione uczelnie kościelne posiadają w Polsce osobowość praw ną i upraw nienia, które ich studentów i wykładowców oraz stopnie i tytuły naukow e w nich nadaw ane zrów nują z uczelniami państwowymi.
3. Dokumenty cywilne
1) U staw a o szkolnictwie wyższym z 12 września 1990 r. A rt. 1, ust. 3 tejże ustawy postanawia:
„U staw y nie stosuje się do szkół wyższych i wyższych seminariów duchownych, prow adzonych przez Kościół K atolicki, z wyłącze niem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a także do szkól wyższych i wyższych seminariów duchownych, prow adzonych przez inne Kościoły i związki wyznaniowe chyba że ustawy albo umowy między rządem a właściwymi władzami K ościoła K atolic kiego lub właściwymi władzami innych kościołów i związków wyznaniowych stanow ią inaczej” .
Ustawy o szkolnictwie wyższym nie stosuje się zatem do uczelni papieskich, wyliczonych w Umowie z 30 czerwca 1989 r., a więc: PA T, Papieskie W ydziały Teologiczne i W ydział Filozoficzny Tow arzystw a Jezusowego. Podlegają natom iast ustawie: K U L i ATK. K U L jest wymieniony wśród uczelni, które podlegają Ustawie, a A T K w Protokole końcowym, dołączonym do Umowy z 30 czerwca 1989 r., jest zaliczona do państw owych szkół wyższych, z tym, że równocześnie podlega władzom kościelnym. Jak w iadom o, uznanie kanonicznego charakteru A T K nastąpiło równocześnie z podpisaniem Umowy.
2) U staw a o tytule naukowym i stopniach naukow ych z 12 września 1990 r. A rt. 39 Ustawy mówi:
„Tryb i zakres uznaw ania przez państw o kościelnych stopni i tytułów naukowych nadaw anych przez wyższe uczelnie papies kie reguluje um ow a między Rządem Rzeczyposplitej Polskiej a K onferencją E piskopatu Polski” .
W art. 38 U staw a określa tryb nadaw ania tytułu naukowego profesora w K atolickim Uniwersytecie Lubelskim.
II Zadania
1. Weryfikacja Umowy z 30 czerwca 1989 r.?
N ależałoby chyba dążyć do weryfikacji Umowy, ponieważ wyłania się now a sytuacja, inna od tej, w której pertraktow ano Umowę i pojawiły się nowe cywilne dokum enty prawne, dotyczące uczelni wyższych.
2. Rejonizacja uczelni
Przez rejonizację w ścisłym znaczeniu rozumiemy takie rozmiesz czenie uczelni, aby gw arantow ać im zarówno utrzym anie i rozwój, jak też dostęp do nich nie utrudniony zbytnią odległością (Sap. Chr.,
art. 60 § 1).
wydaje się, że istniejące w Polsce wyższe uczelnie papieskie i katolickie zadośćczynią postulatom rejonizacji. Nie m ożna wy kluczyć w przyszłości, zwłaszcza po podziale administracyjnym diecezji w Polsce w m arcu 1992 r., potrzeby pow ołania nowej uczelni papieskiej. Kościół m a praw o do zakładania swoich uczelni wyższych i obecnie polskie ustaw odaw stw o to praw o uznaje.
Więcej uwagi należy poświęcić rejonizacji w szerszym znaczeniu. Rejonizacja ta powstaje w wyniku um ów o współpracę, zawieranych przez uczelnie papieskie i katolickie z seminariam i duchownymi diecezjalnymi i zakonnym i oraz rozm aitymi instytutam i. K onstytu cja Sapientia Christiana zaleca tę więź i widzi ją w potrójnej formie: jak o afiliację, jak o agregację i jako inkorporację. K ażda form a umożliwia uzyskiwanie stopni akadem ickich w uczelniach papieskich i w uczelniach katolickich.
W Polsce w miejsce afiliacji stosuje się zazwyczaj tzw. „Um owę o w spółpracę” .
N a mocy „um ow y o w spółpracę” alum nom seminariów duchow nych oraz słuchaczom instytutów przysługuje status studenta uczelni papieskich. Niesie on ze sobą możliwość uzyskania tytułu m agistra, uznanego na równi z tytułem m agistra uzyskiwanym w uczelniach państwowych, a nadto możliwość:
- świadczeń społecznej służby zdrowia
3 2 0 Bp STA N ISŁA W N A P IE R A Ł A [ 4 ]
- zasiłków rodzinnych
- zawieszenia pow ołania do odbycia zasadniczej służby wojs kowej (§ 10 i § 11).
W ydaje się, że trzeba zweryfikować istniejącą rejonizację umów 0 współpracę, jakim i sem inaria duchowne diecezjalne i zakonne są pow iązane z uczelniami kościelnymi. Z darza się, że seminarium duchow ne lub instytut są połączone um ow ą o współpracę z uczelnią oddaloną kilkaset kilom etrów, podczas gdy blisko lub nawet w tym samym mieście jest wydział papieski. U trudnia to ko n tak t studentów z profesoram i, jak też współpracę wykładowców sem inarium z wy kładowcam i wydziału.
Przy weryfikacji należałoby zwrócić uwagę na zalecenie zawarte w Zarządzeniach do K onst. Sap. Christiana iż „zazwyczaj wydział afiliujący i instytut afiliowany winny znajdow ać się w tym samym kraju lub regionie kulturow ym ” (Art. 47).
3. Współpraca między uczelniami
D okum enty Stolicy Apostolskiej zalecają potrójny rodzaj współ pracy między uczelniami:
- W spółpracę pomiędzy wydziałami kościelnymi w ram ach tego samego uniwersytetu, czy też na obszarze tego samego regionu, czy nawet w szerszym zakresie (Sap. Chr. art. 64).
- W spółpracę z uczelniami kościelnymi i katolickimi położonymi za granicą (Sap. Chr. art. 64).
- W spółpracę z uniwersytetam i i instytutam i badań naukowych 1 szkolnictwa wyższego zarów no prywatnym i jak i państwowym i (Ex
corde Eccłesiae, przepisy ogólne art. 7).
„W spółpraca ta przyczynia się do spotęgow ania badań n au k o wych wykładowców oraz do lepszej formacji studentów; sprzyja metodzie interdyscyplinardnej, k tó ra z każdym dniem wydaje się bardziej konieczna: sprzyja też wzajemnemu uzupełnianiu działalno ści poszczególnych wydziałów; pom aga do przenikania m ądrości chrześcijańskiej w całą kulturę” (Sap. Chr., art. 64).
Od lat poszczególne uczelnie kościelne i katolickie w Polsce pozostają w rozm aitych relacjach z kościelnymi i katolickimi uczel- naimi za granicą. T a form a w spółpracy pow inna rozwijać się coraz bardziej z racji nieskrępowanej możliwości wyjazdów za granicę. O twarły się nowe, ogrom ne możliwości współpracy z ośrodkam i w Europie W schodniej i Środkowej.
Od początku lat osiemdziesiątych pojaw iła się możliwość za- . praszania wykładowców uczelni kościelnych z wykładami w uczel niach państwowych. T aką możliwość mieli już wcześniej w ykładow cy uczelni katolickich. Z odzyskaniem wolności uczelnie państwowe
zwracają się do uczelni kościelnych z prośbam i o wykładowców i chętnie nawiązują z nimi dialog oraz współpracę. Jest to znak czasu, który trzeba zauważyć i odpowiedzieć jego wyzwaniu.
Jednak w spółpraca, o której mówią dokum enty Stolicy A postols kiej, dotyczy przede wszystkim uczelni kościelnych i katolickich pomiędzy sobą. K onkretnie w Polsce chodzi o współpracę pom iędzy K U L , A TK , PA T oraz pięciu W ydziałami kościelnymi, ich sekcjami, a także seminariami duchownymi i instytutam i, związanymi um ow a mi o współpracę. Uaktywnienie tej współpracy oznacza olbrzymi potencjał, który zadecyduje o wielkości rodzimej teologii i o jej wkładzie w teologię ogólnokościelną.
Trzeba stwierdzić, że ta w spółpraca w pewnej mierze istnieje już od daw na i ma swoje struktury. Jej przejawem są kongresy teologiczne, odbywające się w określonych odstępach czasu; są działające sekcje, skupiające wykładowców poszczególnych dyscyplin i specjalizacji z wszystkich uczelni; są zbiorowe publikacje.
W spółpraca ta pow inna obejmować trzy dziedziny działalności uczelni:
- badania naukowe - kształcenie
- usługi świadczone Kościołowi i społeczeństwu
1) Badania naukowe
Byłby wskazany program wspólnych badań naukowych, uwzględ niający pracę i możliwości wykładowców poszczególnych dyscyplin, program inspirujący i koordynujący współpracę wykładowców w określonym kierunku, mobilizujący ich do poszukiw ań i ter minowej pracy.
Obok program u ważne znaczenie m iałoby stworzenie warunków dla publikow ania prac, owocu wspólnych badań.
Duże znaczenie dla współpracy między uczelniami kościelnymi i katolickimi w Polsce miałby łatwy dostęp do zasobów bibliotecz nych tych uczelni. M oże dałoby się sporządzić jakiś centralny katalog? (por. Sap. Chr., Zarządzenia, art. 42).
2) Współpraca w dziedzinie kształcenia
W yraża się przede wszystkim w wymianie wykładowców. Trzeba ubolewać, że coraz mniej zdolnych m łodych ludzi przejawia prag nienie poświęcenia się pracy naukowej. Jest to tym bardziej niepoko jące, kiedy obecnie jawi się zapotrzebow anie na wykładowców z uczelni kościelnych i katolickich na uczelniach państwowych.
322 Bp STA NISŁA W N A P IER A ŁA
[ 6 ]
3) Uczelnie kościelne powinny świadczyć usługi Kościołowi i spo łeczeństwu. „Uniwersytety bowiem i wydziały kościelne zostały pow ołane dla budow ania i postępu wiernych” . (Sap. Chr., IV). W przeszłości uczelnie kościelne i katolickie w Polsce w spółpracow a ły w świadczeniu usług Ludowi Bożemu. Przykładem może być tłumaczenie Pisma Świętego na język polski, Encyklopedia K atolic ka, publikacje teologów na tem at Eucharystii w związku z zamówie niem Krajow ego Kongresu Eucharystycznego.
Pojawiają się nowe zamówienia, jak:
- zagadnienia związane z przygotowaniem II Plenarnego Synodu Krajowego
- podręczniki teologiczne
- dokum enty Soboru W atykańskiego II i kom entarze do doku m entów
4. Formacja w uczelniach
K onstytucja Ex corde Ecclesaie zobowiązuje, aby w uniwer sytetach katolickich kształceniu towarzyszyła formacja. Celem for macji m a być:
- samodzielność w życiu wewnętrznym - integracja życia z wiarą
- styl życia autentycznie chrześcijańskiego - życie aktywne w Kościele i w świecie
Uniwersytety katolickie m ają form ować laikat i przygotowywać, jak pisze Papież, „liderów i świadków C hrystusa” (Ex corde, 23).
Zalecenia dotyczące formacji w uniwersytetach katolickich odnoszą się „a fortiori” do uczelni i wydziałów kościelnych. Stu denci, również świeccy, uczelni i wydziałów kościelnych muszą otrzymywać staranną formację. Jest to zadanie ogrom nie ważne. Czy absolwenci świeccy uczelni i wydziałów kościelnych w Polsce przedstaw iają laikat uform ow any, świadomy swego pow ołania i umiejący je realizować w Kościele i w świecie? W ydaje się, że w naszych uczelniach zadomowił się pewien intelektualizm , który koncentruje się na kształceniu, a formację tratuje jak o dodatek. W ykładowcy jakby nie zawsze pamiętali, że wykład powinien być także formacją.
5. Sprawy ekonomiczne
„K ażdy uniwersytet lub wydział winien posiadać odpowiednią bazę m aterialną konieczną do właściwego osiągnięcia swojego celu”
(Sap. Chr., art. 56).
które kształcą nie tylko dla potrzeb swoich diecezji, lecz także dla potrzeb kraju, przynamniej jakiegoś określonego regionu.
Jak przedstaw ia się aktualnie sytuacja m aterialna naszych uczelni w świetle ustaw i przepisów prawnych?
ATK jest finansowana przez państwo.
K U L może starać się o dotacje z budżetu państw a na podstaw ie Ustawy o szkolnictwie wyższym (art. 25, ust. 1).
PA T oraz wydziały kościelne są utrzym uw ane w całości przez diecezje, a W ydział Filozoficzny Tow arzystw a Jezusowego w K ra k o wie i „B obolanum ” w W arszawie przez Z akon Jezuitów. Diecezje, z którym i została pow iązana m aterialna egzystencja wydziałów, znalazły się w trudnej sytuacji. Czy są w stanie zabezpieczyć minimum konieczne do życia i rozwoju wydziałów? W ydaje się, że Konferencja Episkopatu, której „zadaniem jest troskliwe popieranie życia oraz rozwoju kościelnych uniwersytetów i wydziałów” {Sap.
Chr., art. 4), powinna zweryfikować dotychczasowe zasady świad
czenia pom ocy finansowej przez Kościół w Polsce dla uczelni katolickich i kościelnych.
6. Stopnie i tytuły naukowe
Stopnie i tytuły naukow e oraz stanow iska akademickie, o których m ówią dwie Ustawy z 12 września 1990 r., stawiają zagadnienie adaptacji ich w uczelniach kościelnych, chociaż nie m ają dla nich mocy wiążącej.
