Zabawy przyiemne czyli Wybór zagadek naynowszych

■em B A W Y

PRZYJEMNE _z

CZYLI

WYBÓR

ZAGADEK NAYNOWSZYCli

I

w WROCŁAWIU, i3o3.

>RUKIE^äX WILHELMA BOGUMIŁA KOILNA«

RS DE PROPOS .

NOVI SUB SOLE» 1X1611 UC

&ous le soleil; chatjue chose rev Lent success ivetnent . si pres

ours, l es enigm es, l es charades griphes: la, transition esc natu - przf airne la variete, et ne pent

>s s’appesantir sur le menie ob jet,

de V unifor mit 1. nit naquit un jour

2 un an que la manie a es cu~

s’etait emparee de tout es les i parlait moins pour se faire

que pour jouer sur les mots, qui tr

er ait un sens oppose aturel de tous les mots de la et si cette fureur de point Hier e dure quel que temps > on cut

\ouveler tous les qulproquo de

'/'Si f ł s«j • , U y< 4«4"ł A L -•

PRZEDRZECZ.

Nikü novi sub solo. Nic nowegt pod słońcem; każda rzecz iawi si<

i przemiła* Umysł ludzki lubi odmiany rzadko zdolny zgłębiać iedenźe przed­

miot.

Nudy poczęły sie z iednostaynosci.

Niedawno zapał do zawiłych mowy obrotów (ccilembour) opanował był wszy­

stkie głowy ; gadano (mianowicie we Francyi) mniey aby się dadź zrozumieć, iak aby igrać z słowami. Wyścigrano się o lepszą kto wynaydzie za wikła ńszy

obrót mowy, zasadzony na dwuznacznych

wyrazach, a gdyby ten szał potrwał był

co ko wiek dłuźey we Francyi, ta stawi-

I la tour de Babel . Heurt*fW&hi\mt que

! \\tout suit en France la versatilile des y modes; on s’est enfin lasse de tourmen -

|ker son esprit d'une faęon, pour Ic tor -

innrer d’une autre moniere . On fait et

l on devine aujourd'hui des enigmes, des

\pharades et des logogriphes; et il est

L du plus mauvais ton de se presenter en

LI \ociete j, sans avoir trouve le mot de

p Venigme du jour: toutes les feuilles pe-

p' fiudinL-es* dzpyis leternel Mercure de ['prance jusqu’aux veridiques Petites Af- t iclif'S, riarrivent jamais le matin chez

I [to- abonnes, sans porter le pain quoti- des Oedipes. Pour amuser ces der - ilm iers, nous allons etablir une petite

IlL'wjerrtiZzo/z curieusc et interessante sur

|[j lenigme, sauf d rectifier nos erreurs,

lorsqu on prendra la peine de nous les

[firi HORS DE PRIOR

I

aire apercevoir .

Z/Emgme remonte d la plus haute anliquite: sans vouloir penetrer dans

■ la nuic des temps, les e'rudits savent

, yw'CW/pc, ro; zfe Ze

; rojaume de ce nom. pour avoir devine

RZEDRZECZ

łaby obraz mocno zbliżony do sławney wieży Babel. Szczęściem, że tam wszy­

stko idzie za modći; nakoniec znużono się takim ciągnieniem umysłu na tortu­

ry, ale rzucono się natychmiast do in­

nych trudnostek dowcipnych. Dziś

* tam moda zagadki wszelkiego rodzaiu,

a wielkim iest wstydem nie módz zga­

dnąć zawiłości biesaiacv navświożev

rm HORS DE PROP\

roposa le

:

Venigme suivante, que Sphinx:

Que! est Tanimal qui a quatre pieds le matin, deux a midi, et trois le soir?

<

Le fils de Laino et de To caste eut le bonheur de dev hier que Le mot de Ve'nigme e'tait /’hornme, et le xoilä roh II est vrai qiCaujourd'hui on ne gagne plus des royaufnes en trouvant la solu­

tion de ccs especes de problemes; mais cela ne change rien ä Tetat de la ques­

tion.

Lcs anciens, que nous reconnaissons pour nos modeles dans to us les genres, avaient wie sorte de veneration pour }es enigmas et un grand respect pour ceux qui les expliquaient. Les phlioso- plies , les sages de la Grece, et me me les oracles s enonęaient mystcrieusement

et par des enigrnes . Dans des temps moim anciens, les rois de Torient s'en­

voy a Lent par defi ces sortes de próbie-

PRZEDRZECZ. ix puifLC^L zagadkę, którę mu mgdry Sfinx zadał:

Które iest zwierze, co chodzi rano na czterech nogach, w po­

łudnie na dwóch / wieczór na trzech?

Syn Laiasa i Iokasty miał szczęście zgadnąć, ze to znaczyło człowieka, i iuźci iest królem. Prawda, że dziś nie nabywai§

się królestwa tak tanio;

to atoli nie zmniejsza powagi, zaga­

dek.

Starożytni, których mamy w nieia- kiey czci we wszystkich rodzajach, ceni­

li wysoce zagadki i dowcipnych ich wy­

łoży cieli, Mędrcy, a nawet same bogi wydawali wyrocznie pod kształtem zaga­

dek. W poźnieyszych czasach królowie

Azyatyccy wyzywali się na poiedynki

zagadkowe. Wielka części parabol ów

ewanielicznych iest w sposobie zagadek,

których znaczenie w prawdzie latwiey-

mes ä resoudre, La plupatälffrdes para -

boles de l' e van gile sont des espesces d enigmesß dont le mot ou le sens est d la verite plus facile dsaisir, rnais dont la solution n est pas mo ins impor­

tante .

D'apres ces autorite's incontestables, que penser de ceux qui one jete et jet- tent encore une certaine defaveur sur ces problemes, qui demandent de la pe­

netration et de la sagacite dans Tes­

prit j et qui contr ibuent principalement ä cxcrcer leur imagination P que leur repondre enfin? he las! nous

con- contcnterons de leur appliquer ce vers:

Nos numerus sumus, et fruges consumers nali *).

Pour revenir aux anciens , leurs

I enigmes ctalent fort breves ; elles ne contenaient quune question, ou une pro­

position enveloppee sous des termes ob- scurs, metaphoriques et equivoques qui

*) Faisant nouibre ici-bas, nous naissons pour manger.

!

EDRZEGZ

sze do wyłożenia, nie mniey atoli prze­

to ważne.

Przy tak poważnym poparciu rze- wypada myśleć o czy naszey , cóż

tych co lekce ważę. tego rodzaiu dowcip, który koniecznie atoli musi się łączyć z przeniklościa i przyczynia się do ćwi­

czenia imaynacyi? co takim mamy od­

powiedzieć ? niestety! przestaniemy na przystosowaniu do nich tego wiersza:

My tu na to żyiemy, abyśmy iedli i liczbę mnożyli.

Wracając się do starożytnych, ich zagadki były bardzo krótkie; zawierały tylko iedno pytanie, albo podanie za­

warte w wyrazach ciemnych, przeno­

śnych, dwuznacznych, które ie czyniły

I

la re.ndaient difficile ä deviner, Les mo­

dernes ont donne un peu plus d' extension au champ de leurs enigmes: ils feignent de la decrire par ses causes, ses eff ets, ses proprieties diverses, surtout en rappro­

ch aut celles qui present ent une ap pare nee de contradiction . Ils ont aussi imagine de mettre les enigmes en vers, soit pour leur donn er plus de grace, ou pour les rendreplus aisees ä retenir, cotnme aussi dien personnifier le su/et, et de le faire

I parier au lecteur, pour rendre !enigmo

I moins fr aide et plus interessante . Du Teste la metaphore, l'antithcse, Vequivo­

que sont les figures favorites de l eriigme, soit anrienne, soit moderne . Bldmer

I Vequivoque dans une enigmę, ce liest pas entrer dans I esprit de la chose . Le but de Vauteur est de donner le change au lecteur, qui d'ailleurs s’y attend. 11 est

done perm is a l' auteur d'employer des ex­

pressions a plusieurs sens, dont le verita­

ble tie se decouvre que lorsque le mot est connu. Alors ilfaut que le voile tombe, que les sens devienne clair, et que toutes les explications paraissent si justcs, que

trudnemi do zgadnienia. JNowocześni dali więcey rozciągłości swym zagad­

kom; sfaraię się opisywać ie wymienia­

niem ich znaków, skutków, przyczyn lub własności rozmaitych, zwłaszcza zbliźa- ięc te, które zdaig się mieć nay więcey sprzeczności. DomyśloH#> się także ukła­

dać ie niekiedy wierszem, iuź dla na­

dania im w ęcey powabu, iuź dla uczy­

nienia łatwieyszemi do spamiętania, al­

bo nakoniec dla uosobiszczenia ich przedmiotu , i dania mu nieiako słów w usta, przez coby zagadka stawała się mniey zimna i bardziey interessuiąca.

Ps'akoniec przenośnia, dwuznaczność sę figurami ulubionymi zagadkom, bćjdź da­

wnym, bę.dź teraźniejszym. Ganić dwu­

znaczność w zagadce, nie iest to wcho­

dzić w ducha rzeczy. Celem robią­

cego zagadki iest wprawić w mo­

zolę czytelnika, który prócz te­

go spodziewa się iey. Wolno

przeto autorowi używać wielu znaczeń,

z których prawdziwe nie odkrywa się

aź gdy docieczone będzie słowo. W ten

pas zasłona spada, znaczenie okazuie

Ff,

J. ^ -/ (U X77

,h ^ ce,u i. qm na pas clevine l e'nigme, con - I! i ^'7^ s%il eH cie bonnefoi

c esc sa

■■ \ /nute,

II * # ctabhr en principe qu'une

g y ejf /aw,/„awe, ?r,aW oa 'a Ze azof,

I ( sans en etre siir,

|'< exctter La curiosite clu lecteur, et donner

- < enVLe de la debitier, so it par quelque trait

If i <llli serfible designer clairement le mot, j soit par la singulante des contrastes

1 i qu eile etablit •

Ua bonne e nig the doit

ll j

f II- fu* un temps en France oil Ion j'Sappliqoait beaucoup ä ce genre d' exer-

S cice ’ 0/1 mel;fait du plaisir d faire une

i i

e/nginc, on accordant quelque gloire au

|| talent de la deviner; alors ces yeux de

11/ esprit etaient pour ainsi dire les seuls,

j , ou au moms les plus agreables que Von

ill rencontrait dans la societe. Les Oedi - I pes, dont la sagacite avait echoxie contrę

j les difficult es diunę e ni ginę, attendaient Varrivee du Mercure de France *) avcc

) / f Mercu re cle France conserve encore cc depot sucre de ces sortes de jeux de mots.

się iasne, a wszystkie wykłady maig. się wydadź tak rzeczywiste, źe ci, którzy nawet nie zgadną musz£ wyznać dobi£

wiara, że sami ternu winni*

Można ustanowić za gruntowna za­

sadę, źe zagadka iest nie wy borna, gdy dociekłszy słowa istotnego nie można się odiąć powątpiewaniu. Dobra zagad­

ka powinna wzbudzać ciekawość czytel­

nika i natchnąć chęć zgadnienia iey, iuz przez iaki rys oznaczający iaśnie słowo, iuź przez osobliwość pozornych sprzeczności, które stawia.

Był czas we Francyi, źe się mocno przykładano do tego rodzaiu ćwiczeń;

miano sobie za ukontentowanie robić zagadki, a talentowi zgadywania ich przyznawano wagę ; w ten czas ten ro- dzay zabawy znaydował się powszechnie po zgromadzeniach. Edypowie, których biegłość nie podołała zcięgnąć zasłony,

czekali przybycia Merkura Francuz­

ki eg o *) z niecierpliwością młodego au-

) Mercure de France zachowuie dotąd żaby tek ten święty igrzyk takowych z słowami

Vimpatience du jeune auteur qui sonpire apre , la premiere repre entation de sa comedie ou de son Vaud ville. L'enigme etait aiors un veritable amusement ,

Tout ce qui existe duns la nature, tout ce qui la constitue au physique

comma a a moral , est du ressort de l'eni­

gmę; la muse qui la nourrit , cn glanant aver avant age dans le domaine de toutes ses couipagnesr me trouve aucun sujet au- dessus de s-ssforces; plus habile que T ha- lie, dun mot eile fait line come die, et sans avoir recours a Melpomene et ä ces even emeus tragiques prepares par Tillu­

sion pour exciter la terreur ou la pitic, Tenigme , crayonnant Tun seid trait les tableaux les plus frappans et les plus som- Ires, eveille la send bili te de Vetre le plus fro id; dun seul mot aussi, eile ćmbrasse Vhistoire, la geographic, les element, la terre et les cieux: rien ne lui est etran-

v / a

ger, tout est soumis d sa volonte, tout

Les deux tiers de ses abonnes sont les par­

tisans rcconnus des etiigmes, des charades

dt des logogriphes , Gau deant jbene natil

tora czekaićicego reprezentacji pierwszy fiwey komedyi.

Wszystko co tylko iestnieie w przy­

rodzeniu , wszystko co tylko ie składa fizycznie i moralnie, stanowi obręb za­

gadki; muza, która ia karmi, zbierając plony po wszystkich ich obszarach, nie

znayduie żadnego przedmiotu nad swe siły; biegleysza niż Thalia, z iednego słowa tworzy komedyą, a nie uciekaiąc się do Melpomeny i do tych wypad­

ków okropnych przygotowanych przez illuzyą dla wzbudzenia przestrachu lub

litości, zagadka, rysuje iednym zawo­

dem obrazy najdzielniejsze i nayponur- sze budzi tkliwość istot nayoziemblcy- szych , iednym słowem obeymuie dzieże,

geografią, żywioły ziemi i niebios: nic nie ma iey obcego, wszystko iest pod­

ległe iey woli, wszystko hołd iey wy- PRZEDRZECZ. xvn

Dwie trzecie części iego czyteluików znaiome sq z upodobania w zagadkach, szaradach, logogryfach. Niech używa kto może*.

XVIII HORS DE PROPOS . u

i

lui doit un tribut, tout enfin peut deve- nir son snjet et son esclave.

Malgre ses detracteurs , on peut dire en safaveur quß les homines les plus cele -

breSj dans leurs momens de loisir, n ont pas dedaigne de faire des enigmes. La

Condamine en a fait l cipologie ; Voltaire

syest egaye quelqueföis dans ce genre;

Lamothe a fait Tenigme du Bamoneur

• d Vepoque oü eile parut, electrisa tons les esprits, ct les tend it vers un sujet qui semblait ótrć oublie. Pong-temps au- paravane ils sfetaient easerce's sur la fa- meuse epitaphe qui s’etait trouvde dans la maison da senateur Volta, pres de Bo- logne; la void pour Vinstruction de ceux qui pourraient encore l’ignorer.

Oelia, loelia , crispis ,

Nec vir, nec mulier, nee androgina ,

Nrc puella, nec juvenis , nec anus,

Nec casta, nec meretrix, nec pudica, Seel omnia.

Sublata

Neque fame, neque ferro, neque reneno, Seel omnibus.

PRZEDRZECZ. ^xiX płaca, wszystko nakoniec może stać się iey poddanym i niewolnikiem.

Mimo iey uwłóczycieli, można po­

wiedzieć na iey pochwałę, ze ludzie naysławnieysi, w chwilach wolnych nie gardzili zabawy robienia zagadek. La

Condamine pisał na ich pochwałę; Vol­

taire niekiedy rozrywał się tym sposo­

bem; Lamo the zrobił zagadkę Komi­

niarz, która w czasie swego ziawienia . się wzruszyła wszystkie umysły, i natę­

żyła one ku celowi, który zdawał) się dotąd zapomniany. Dawno przedtym miały one zatrudnienie nad sławnym grobowym napisem znalezionym przy domu senatora Volta niedaleko Bolo­

nii; przyłączamy go tutay, tym kwoli, którym iest leszcze nieznany.

Elia, leli a, kędzierzawa, Ani męczyzna, ani niewiasta,'

Nie dziewczyna, nie młodzieniec, nie starka, Ani czysta, ani rozpustna, ani wstydliwa,

Ale wszystko to razem.

Zebrana ze świata

Nie głodem, nie żelazem, nie trucizną, Ale tym wszystkim.

Nec coelo, nec aquis, nec tern's, Seel ubique jacet.

Lucius, agatho, prisons,

Ncc mamuś, nec amator, nec neccssarius, Neque ma-rens, neque gautleos, neque flens:

Hanc

Nec molem, nec pyramidem, nec sepulcrumy Sed omnia.

Seit et nescit cui posuerit.

eZZg faruf u«g g^ggg dg rdfoZw- Cion dans couc le monde savant. Les cer- re/Zw /dcAe^rgnf, /grmgnfofZo«

cigua tous les esprits, les antiquaires aw,&re/zf famgrgf caw pour Z^Z/y^r,- ««

^ ^ o/z e/iźoMg dZargr-

fa/Zo»j jur (ZZwgffafZomj, gf Zg gomrg da

Mai v3si° couronna le tout par la publica- fZom <ZW g/zorme Zn_/(o, da«s Zgf«gZ ZZ pretendit dormer le mot de Fdnigme;

maZ^re fa/zf dg ArzzZf, dg tortures , malgre les commentaires et les I'oZwzzzZzzgzzMS dZsjgr/afZozzs. Zg Mor /,g fat point trouve. Adhuc sub judice lis

est.

PRZEDRZECZ.

me na ziemi,

Ten nadgrcbek ‘zagadkowy sprawił czasie swego ziawirnia się , nieiaki nlzay rewolucyi w uczonym ś wiecie, tózgi się zapaliły, zaczęły się burzyć k drożdże s badacze starożytności po- i się krwawemi kroplami chcąc wyło- ć zagadkę; pisano rozprawy, wzno- Dno stosy dyssertacyów, a łuabia Mal- sio uwieńczył wszystko dziełkiem in

*, w którym pretenduie, źe dał praw-

siwe wyiaśnienie zagadki; ale mimo

ch wszystkich prac uczonych , mimo

du tomów , tylu na tortury branych

o w cip ów, dziś ieszcze zagadka ta iest

o rozwiązania, tak iak była na po-

XXII

HORS DE PROPOS.

Ifi

Des pi a is ans , comme on doit lien se Timagmer, f egayer ent aux depens des Oedipes . On cess a alors de eher eher , ec les choses sont encore in statu quo.

Quelques erudics des iS*., 1 6e. et 1 7«.

siceles fire nt revivre quelques enigmes grecques ß et r emir ent de nouveau ä la mode Vart de deviner. Le savant Scali -

ger composa plusieurs enigmes larines, qui ont le mente de la precision et d'etre bien versifiees. Malgre tous ses efforts pour les acerdditer , les erudits et le public re- notecet ent a se torturer l esprit pour devi—

ner im moc . L enigmefui alors proscrite et presque aneaniie.

Cette more n dcait qiiune lethargie •

Le Mercu re de France s’empara de ce

I gGT,re tout-a-fait delaisse » ec ci force de perseverances il lui donna encore unefois Ma vie . Sa convalescence fut longue; il commenęa ä se retablir9 lorsque Lamothe donna son enigmę du Ramoneur, que nous transcrivons ici, parce qu eile fait epoque dans lesfastes des Oedipes .

PRZEDRZECZ. ^xxm Żartownisie bawili się w tey okoliczno­

ści kosztem zapoconych Edypów. W ten czas przestano szperać, a rzeczy zostały

in statu quo.

Niektórzy uczeni i5°« i6°, 170, wie­

ków wskrzesili kilka zagadek greckich, i wprowadzili w modę sztukę zgadywania.

Uczony Śkaliger skomponował kilka za­

gadek łacińskich, maifL-ych zaletę dokła­

dności i dobrego wiersza. Mimo wszyst­

kich usiłowań do wprawienia ich w repu- tacyfi uczeni i publiczność wyrzekli się w krotce męczarni dowcipowey. Od tego czasu zagadki były wywołane i prawie obu­

marłe.

Ale śmierć ta pozorna była tylko letar­

giem. Wydawcy gazety Mer eure de France

przyłożyli się do ocucenia tego uśpionego rodzaiu zabawy i dokazali, że mu nowe wrócili życie. Przychodzenie to do zdrowia było bardzo długie ; nakoniec powoli po­

wiodło się, aż też Lamothe dał swoig. za­

gadkę Kominiarz, która tu przyłącza­

my, ponieważ stanowi ona epokę w dzie­

łach dowcipu Edypowego.

HORS DE PROPOS

De chaque hirer je brave les frimatS, 1Artec gaite j’endure ma misere:

Je m enrich is du travail dc mes bras.

Pen reche rek e, mon etat stir la terre A cepetidant beaucoup dnij^Ę^

Mais je ne puis persuader les hommes Dc mon travail ni dc ma pauvrete ;

Je n en recois (/ue de modi(jues sommes,

C'cst pour eux seuls que je m‘arme du Jer One je revets ma legere cuirasse.

Je fends la nue et celebrc dans Vair, JEt mes sue ces et mon heureuse audacc.

Pendant un an je quitle mon pays,

J}uis je reviens au sein de mon menage^

Pour partagcr avec mes bons amis Pout le bulUi d un penible voyage.

- 11 s' ecoul a uncertain espace de tempt s ins (ju on s’ o ecupat de proposer des enigm es et de les debitier, lorsque V able Blanchet fit inserer dans le Mercure celle du Fiacre; cette enigme tres-bien faite, piqua la curiosice * et eile le

meritaitj la void;

GarcUf

Gardzę ia zimy srogcścią, Wesoło znoszę ma niedolę:

Bogacę się rąk mycli pracą.

Pogardzony móy stan na ziemi

Jest atoli nader użyteczny,

Ale niepodobna mi przekonać ludzi 0 korzyści mey i nędzy moiey;

Pobieram bardzo mizerną zapłatę,

Dla pożytku społeczności uzbraiam sie żelazem, 1 przywdziewam móy letki pancerz.

i •

Przebiiam chmurę, i głoszę w powietrzu

Moie powodzenia i szczęśliwą moią zuchwałość.

Na czfl8 iakiś oddalam się z mey oyczyzny, Wracam potćm na iey łono,

I tam dzielę mych prac plony

Z niemi krewnemi i przyiaciołmi *).

j Długo potem zagadki były w zapo­

mnieniu, nakoniec abbe Blanch et podał Bo Merkura Francuskiego zagadkę Fi akr;

agadka ta wybornie ułożona wzbudziła

iekawose powszechny, i sprawiedliwie, aka zaś była:

■ I w —r -~i I _ umiwmiii

*) Czte'ry ostatnie wiersze ściągają się tylko do kominiarzów Paryzkich, którzy wszyscy przy­

chodzą tam na czas iaki z Sabaudyi.

(2)

PRZEDRZECZ. xxr

wvi HORS DE PROPOS

On vous propose une maison A louer en tonic snison;

Elle a deux pones , trois fenctres;

Elle pent loger quatre maitres, Et meine cinq en un besoin;

Deux caves , un grenier d foin.

Pent - dtre le quartier pourrait-il vous deplai En ce cas le proprietaire,

Avec so. verge d euch ciulem

Et certains mots qni vous font peur,

En lev era. maison, meubles ct locataire, Q^il aussitót U transportera

Dans le quartier quil vous plaira.

On recommit IhCtcl cclcbie A son ecriteau singulier ,

,27ró de Barćme et d'Algebr e. ,

On voir daps le calendricr j

■

Son nom et cclui du sorcier. ,

La manie des enigmes se renoui alors plus <ävement (jue jamais. Le i s fs, les femmes et les petits lateral l

frowcereni u« ogre'a6/e ä/|

ei ä deviner des enigmes. ChaquefeA vetits chefs-d’oeuvres enigmatu/ues de

»Test dgm do najęcia Ä to każdego czasu;

jTa dwoie drzwi, trzy okna;

% l*9 *

j 1. Mozę pomieścić czterech panów, A nawet i pięciu w potrzebie.

Ma piwnice, ma skład sienny.

Jeżeli ulica aię nie podoba :

W ten czas właściciel domu , skinie tylko, I kilka słów wyrzec ze,

[A natychmiast cłom, sprzęty i mieszkańców Przeniesie gdzie tylko zechcę sami.

Dom ten numerowany,

Znaleśdź można wciqgniony w reiestra Policyi, wraz z imieniem iego pana.

PRZEDRZECZ. xxVi*

W ten czas szał zagadek podniósł do najwyższego stopnia. Nie maia- Wiele do czynienia, ,kobiety i drobni

^teratorowie, znajdowali zabawę w ro-

^lenm i zgadywaniu zagadek. Każdy

Burner gazety przynosił zapas małych

w zawiłości swym abono wanym,

xxviii HOES DE PEiOPOS.

dbonnes, qui sortirent. enfin de leur o scurite par la signature de leur nom et preriom mis au bas de leursproductioi

Mais, dit un vieux proverbe, ce qui » trop violent ne dure pas *). I 'espece d e gouement qu’on avail manifeste avec'ta

d’ardeur pour le genre enigma tiquev rallentit tour a coup. Lefeu sacre, co

serve par le Mercure de France, ne se rt luma qu’d remission de l'enigme du <

toy cii Lucct 9 que void:

A^ir: Femmes, voulez-vous eprourcr. . Je suis un *tie original:

Je suis Vaieul de ma grand'mere:

Et par un detin sans egal,

De ma mere je suis le pire.

Je suis d'un genre trcs-plaisant,

Je ne suis ni garcon ni filie;

Sans avoir jamais fait d'enfant,

Je suis un pere de familie.

Je suis Tami du genre huinain Et je deteste tont le monde ;

Excepte Vor, je n aime rien;

Je fuis les lieux ou lor ab on

de;

” Ouocl violentum, non durat.

i ^

PRZEDRZECZ

którzy powoli wychodzili z ukrycia przy- łaczaiac swe imiona i przezwiska do tych szacownych płodów. Ale, iak mówi stare przysłowie: kabłak natę­

żony pęka. Nieiakie oczarowanie, w które wprawił publiczność rodzay za­

gadkowy, spadło nagle. Ogień święty utrzymywany troskliwie niewygasły przez M erkurego Francuzki ego dopiero się odżywi! gdy niedawno , obywatel Lucet ogłosił następuięcfL zagadkę:

Jestem istotę osobliwa:

Jestem bowiem dziadkiem moley babki:

A przez niesłychane przeznaczenie, Moiey matki iestem cycem.\ •

Prawdziwie to rzecz osobliwsza,

Nie iestem ani dziewczyna, ani chłopcem A nigdy nie spłodziwszy dzieci,

• i k ^

Mam lednak ich dostatkiem.

Jestem przyiacieleni rodu ludzkiego Nienawidzę go iednak cały;

Prócz złota nic nie kocham;

A przecież uciekam z mievsc \y złoć

HOMS DE PROPOS.

Mon existence est un bienfalt;

Mais malheur a qui mc vbit naUre Malere tout le mal cjue j’ai fait

Chacun aspire a me connoitre.

Je suis le plus petit des nains >

Et ma hauteur est coiossale;

Je nai ni corps, ni pieds, ni mains;

Je marche, je touche et j>avale.

Je suis leger comme le vent,

J' ec rase tont ce qui niapproche;

El bien que je sois tres - aimant,

J'ai le cccur dar comme une röche.

Je suis Vitre le plus discret,

Mais aussi havard qiiutie none On niadmire pour mon caquet Et je ne dis mot a per sonne.

PRZEDRZECZ.

Jestnosc moia i es t dobrodzieystwem;

Ale biada temu co widzi moie narodziny

Mimo wszystkiego złego przezemnie sprawionego Każdy pragnie mnie poznać.

Jestem karłem maluteńkim,

A przecież iestem olbrzymem ;

Nie mam ni rąk, ni nóg, ni ciała;

Przecież chodzę, łykam ,' pożeram.

• ; \ '

Wiatr nie lets/.y odemnie, Gniotę iednak wszystko,

A choć mam skłonność kochania,

Nie inniey przeto serce me iak skała.

Mam wszystkie kolory;

Kształt móy płaski, gruby, krągły;

0 f 9

Mam wonią kwiatów,

A śmierdzę na milę w około , Sierc moia iest kudłata ;

Ale iednak ciało gładkie;

A choć zawsze biegam,

Nie ruszam się iednak ani kroku.

Jestem stworzeniem naydyskretnieyszym, Przecież paple iak przekupka:

Wielbią moie szczebiotanie,

Choć nie mówię słowa nikomu.

•9

HORS DE PROPOS

On me cite comma un savant, Je suis le JoęrisSe des bi tes:

Bicn quo grossier comme un manant Je nai <7us des faeons honnhes.

Je suis plus puissant qxi an grand roi,

Je regne sur tonte la terre:

Tont ce qui eit me fait la loi, JLt me respecic et me revere.

J’enchante tout lc genre humaini Jai des sujets, je suis esclavc;

Et je commande cn souverain

ylu boudoir ainsi qiCau conclave, Sans yeux, je vois tout ici-bas;

Quoique sourd, je puis tout entendre Je suis saus ccsse sur vos pas;

Mais jamais on ne pent m’y prendre.

Je incurs et nais d chaque instant, Moil existence est eternclle:

Un rien me reduit au ncarrt:

Mon image est line immortelle.

Jo suis vail I ant comrne un heros\

La peur voits point mon car actor c:

Jo prends la mouche a tout propos Je suis l’ctre lc moins colore

XXXIII

PPiZEDRZEGZ.

Nazywała mnie uczoną,

Choć głupstwo mym udziałem : A grubiaństwo godne furmana, U mnie iest grzeczność sama.

Jestem mocniejsza od manarchów#

Panuię nad ziemią całą:

Co tylko zyie, wyznaie me prawa, Cały ród ludzki zachwycam.

Mam poddanych choć iesteni niewolnicą;

A pannie udzielnie

Równie w gabinecie miłości,

Jako i w konklawe.

# \ 1 W 4# I . * { * * + •

Bez oczów, widzę wszystko przecie ; Choć głucha mogę wszystko słyszeć ; Nieustannie śledzę wasze kroki;

Jednak nigdy nie dam sie podeyśdź.

Umieram i rodzę się co chwila, Byt móy iest wieczny :

Jedno nic w nic mnie obraca:

Obraz móy atoli iest nieśmiertelny.

Waleczna iestem iak rycerz, ^ Boiaźń iest mym charakterem :

Urażam się o co bądź łatwo,

A iednak iestem istota naynmiey gnićwiiwą.

xxxiv IIORS DE PROPOS.

Quoique fourbe et-plein de detours ,

Dans le vrai je trouve des charmes;

Sans Louche je chanie toujours;

En riant, je verse des larmes.

J’habite la terre et les cieux,

Rien ne prouve mon existence:

On ne me voit dans aucuns lieux, Tout vous indique ma presence.

Je cours apres vous, je vous fuis ; Vous me cherchez, je vous evite;

Vous vous fliehe z, et moi je ris ;

Vous me tenez, je suis en fuite.

Les prix attaches ä la solution de ca petit prolleme, produisirent pres de dix mille concurrent, dont vingt-cinq trou- V er ent le mot de l'enigme; et cinq seule- ment furent couronnes comme ayant de-

vine les premiers le mot contrasts.

La sensation que cetta enigmefit dans le public, et l'importance qu on attacha

PRZEDRZECZ.

Chocem filutka i chytra,

W prawdzie iednak podobam sobie;

Bez ust a śpiewam zawsze;

A śmieiąc sie łzy ronię.

Mieszkam na niebie i ziemi, Nic nie dowodzi mego bytu:

Nigdzie mnie nie zobaczyć ,

Jednak wszystko wskazuie gdzie iestem.

Gonię was i ućlekam przed wami;

Szukacie mnie ia unikam;

Gniewacie się ia się śmieię ; Trzymacie mnie ia umykam.

»

Zagadka ta trochę długa ściągnęła ato­

li powszechna chęć iey rozwiązania, z przy­

czyny przywiazaney do tego nadgrody, liczba zawodników dochodziła dziesięciu tysięcy, dwudziestu tylko pięciu zbliżyło się do prawdy a pięciu odebrało nadgrodę za zgadnienie słowa zagadki, które w Fran­

cuzki m było eon freiste *).

Uwaga, którą w publiczności zagadka ta wzbudziła trudna iest do wyrażenia.

') Nie łatwo wyłożyć znaczenie tego wyrazu, zbliżone atoli icst, że contraste znaczy sprze­

czność (Jwuchrzeczy sobie wcale niepodobnych.

XXXVI

ä en trouver le mot ne peuvent guere se depeindre. On eut clit qu'il ne s'agissait rien moins que du salut de ld patrie: la solution de V explication qui en für ent donuets par Je citoyen Lucet ne satisfirent pas tout le monde . On cria: tolle, tolle

contrę le journ allste, qu on pretendit avoir voulu s amuser aux de pens de public . On lui prodigua force injures,

on alia menie jusqu ä faire la carica­

ture de Vauteur de l'enigme; neanmoins les plaisans et les rieurs für ent de son

cute, et le tout finit par des chansons .

Nous croyons avoir marque d'une maniere precise les differens ages oit I e ni am e a brille dans tout son eclat •

i'lXZjlLl^nZjILVjZv. XXXVII

Moznaby było mniemać , źe chodzi o ocalenie ojczyzny; wykład dany przez autora pana Lucet nie uspokoił wszyst­

kich. W olano tolle, tolle przeciw gaze­

ciarzowi, wyrzuca i ąc mu, źe żartował z publiczności. Okryto go zniewagą, nawet sporządzono karrykaturę <koper- sztych szydzący) autora zagadki; iednak żartownisie byli z iego strony, a wszyst­

ko skończyło si? na piosnkach.

ENIGMES.

IX-La chamie est legere, ct cinq bocufs que j’y mats Ła font aller de feste, aitui que Von pent croire.

Lc champ que je labourc est blanc comme livoirc ; Cc que j’y seme est noir comme le jais.

2

.

sages om dome quelle etait ma naissance, ’

Si je nais de ma mare, on ma. mere de moi.

Jtgrcable au v i eil lard, secourable d V ei fance,]

Je passe de la ferme d la table d’un roi.

Si Von me communique une chaleur feconde, Je puis, quoique je söis prive de sentiment,

Douer d'dme et de mouvement

Leere qui ffle dvtruU, quand je le mecs au inonde.

ZAGADKI.

1.

Pługmóy lest leciuchny, a pięć wołów załoźonyc Daią mu ruch szybki.

Pole, które uprawiam, iest iak śnieg białe;

A to co sieię czarne iak sadza.

2

.

Mędrcy wątpili laki móy był ród,

Nie wiem sama o mey matce , ani matka o mnie.

Miła staruszkom , pomocna dzieciństwu , Przechodzę z folwarku na królewskie stoły.

Gdy mi udzielą ciepła potrzebnego, Mogę choć bez czucia będąc,

Nadadź ruch i duszę

Istocie, która niestety, gdy ia rodzę,

śmierć mi zadaie.

4.

■A i ■ l* - ■ i ■, f, • f w x-jß *• <( i.xi>

^/Tzz d’ eclair er V komme on ooit que je suis faite;

Car Urne soujjre , helas I d peine en deux end/ oils.

Lorsqu’ilfant me toucher, e’est du bout de ses doigts;

Et cep aidant mes feux lui font tourner la tete.

5.

Vous saureZ que d’uji pcrroquet,

D’un aig/e ou Lien d’unc mannice,

J’ai quelque chose, et quand ma forme est trop petite,

*) Cette enigme est imitee de Rabelais«

5. *)

Je councils un ehemin qui neut jamais cl'or nie re, Fort doux, un pen tortu, sans crotte et sans poussiere^

Sur cc ehemin, point de voleurs, Point de carrosses, de charrettes,

De cabriolets, de brouettes ,

Point de bocufs, point de. paveur's.

Mais notez hien sur toute chose,

Et daignez croire ce qui suit:

Le ehemin marche jour et nuit, Et le uoj ageur se repose.

40 ńNIG ME S. ZAGADKI.

3. ")

4t

Znam pewne drogi, na których nie ma śladów, Bardzo gładkie, lecz nie proste, iednak bez kurzu

i biota.

Nie masz na tycli gościńcach rozbóyników nigdy, Nie masz karet, nie masz wozów,

Kariolek , ani taczek ,

Nie masz wołów, nie rha bruku, V Ale proszę pamiętać nach wszystko, I'wierzyć temu co powiem :

Droga idzie w dzień i w nocy, A podróżni spoczywam.

t f

4.

Dla oświecenia ludzi widać, żem stworzona;

Jednak ledwie cierpią mnie w koncie.

Gdy mnie biorą to ostrożnie ;

A moie ognie głowę im zawracaią.

5.

Wiedźcie, że mam w sobie coś papugi, 1 lochę z orla, trochę z misia ,

A guy kształt móy zbyt mały,

') Ta zagadka iest sławnego Rabelais.

Le singe cst Vanimal cle qui j'einprunie un trait:

L’ou me reconnaitra sans peine a ce portait.

Je porte tine double Ouvertüre,

D’ou conle une matiere impure:

Je suis giouton, et j'ai des mets,

X ** L k *

Qui, sans Here une nourriture,

Sont conformcs a ma nature,

Et pour moi sont jaits tout exp: cs;

Je suis visible a tont le monde,

Hors au mortel a qpi je suis;

Seul de mon espcce au logis,

Ce pendant en tons lieux j'ab unde.

EN I GM ES.

st tous ccux qui me font la cour

Je promets mes fareurs, d peu je les dispense;

Malgre cela j’ai mis au jour

Quoiquils soient tous d’une belle espdrance,

S’il en est quelques bons, hclas! c est par hasard;

En vaüriens tout d coup le teste degenere ;

Les bons, de tna substance, out pris chacun leur part,

Et ce sont les vaüriens qui nourrissenc leur mere.

ZAGADKI

Małpa lest zwierzem, od którego pożyczony iestem Łatwo mnie poznać po następuiacych znamionach

Mam otwór podwoyny,

Wydaiacy płyn nienayprzyiemnieyszy : Jestem żarłok i mam potrawy,

'Które choć mc są pokarmem Mnie atoli zań służą,

Dla mnie właśnie będąc przeznaczone;

Widzialny iestem dla każdego,

Prócz tego stworzenia, do którego należę Sam tylko icden u niego iestem,

Jednak pełno mnie wszędzie.

Tym wszystkim co mi nadskakuią,

Obiecuie mc łaski, lecz niewielu ie świadczę; * Mimo to wydalę na świat mnóstwo dzieci.

Które życie biorą z tey miłości.

Wszystkie zrazu bardzo piękne daią nadzieie Gdy iednak, które się uda, niestety! to szczęście.

W nicpotćm nagle reszta się przemienia;

Dobre natychmiast rozszarpują moie mienie, . A co dziwna, owe la da co mnie żywią.

••

ENIGM ES

O Dieux! qiic mon sort cst funcstc!

Toujours je promcts le bonhćur.

On me desire ai’ec ardent:

Quand on mc Li ent, hćlas / som-ent en me d et cs Le,

andeur Meine for ine et meine gr

Ale r ende nt semb labie a ma sccur»

Dans des corps assez grands nous n aeons point d' entraille ;

Ho us servons le puissant ainsi que la canaille•

Quoiqii aoec assez d'embonpoint,

On nous nourrit de peu, car nous ne mangeons

, point.

Toujours do chair et d'os noire pause esc remplie, nrtrir hi nr) r.nurir nil on nous donno In viol Mais, malgrc notre activite ,

he moupement nest pas noire pariage, Nous avotis pour tout apanage,

Force . Tioirceur ct darete.

) Cette e'nigme est imite'e de i'anglais

ZAGADKI. ₄₅

W ' * , # '

7-

O Boże, iak los móy lest okropny!

Zawsze obiecuie szczęście._{* *} 'y.iv.'. • ■ « • ' < •» , «. *

Pragniony iestem gorąco:

K gdy; przybędę , niestety ! często na mnie narzekaiq.

8 ^{. *)}

Kształt ietlen, iecłna wielkość.

Czynią mnie podobnym do mego brata.

W ciele dość wielkim nie mamy iednak wnę- trzności

Jesteśmy użyteczni i panom i harfakom.

Choć dość otyli, karmiemy sie oszczędnie.

Bo nie jadamy wcale.

Zawsze ciałem i kośćmi nasz wnętrz napełniony,

\ dla tego nas używaię, aby łatwiey biegać;

Lecz mimo naszey czynności, Kuch nie iest naszym udziałem,

Moc, c^Jfcość, twardość Jest cała naszą własnością.

zagadka icst przełożona z angielskiego.

* . fti*

cest trop cUvelopper iiotrc tire.

Trends -garde , ami lecteur, que pour mieux nous connahrśj

■ I , \ . . . . :i ' '

Tu n appro dies trop pres; it sort de notre fiano Un aiguillon pointu qui pique jusqu an sang.

E NI G ME S.

t

2

.Par moi tout finit, tout commence:

Par moi la ter re a pris naissance ; Si je nexisiais pas enfin,

Un moment nauroit point de fin.

Je 7ie suis pas dans une lieue ,

Et je fais moi tout sent la moitie de tetat 9

Je ne suis pourtant que la queue D'un rat.

10. *)

Championne inflexible, immobile guerrilre, ,

J, comW, MM p//«', MM

*; Cette enigma est imitee decile latiae de Scaliger.

Mutt,a quot patior, pugnax tot yulneta reddo.

Oui me icit, plagis icitur ipse sms.

Quanquam idem pater etnati fidissimus autor, At que eodem natus semine frater etat.

ZAGADKI ₄₇

Jest to dose się opisywać,

Lecz mimo to uważay leszcze czytelniku, Abyś nie przysuwał się zbyt blisko,

Gdyż zbroyni iestes'my kolcy do krwie bodę cemi.

Ale

9-

Odemnie się tron poczyna , na mnie świat się kończy,

Be ze mnie talmud nie miałby początku ; Be ze mnie knot byłby bez końca.

Nie ma mnie mama ;

1 /

składam połowę taty,

A na koniec iestem tylko skromnie]

Na tyle u wrót.

10. *)

Bohaterka niezwalczona i dzielna w odporze, Walczę nieusHłuiąc, i nie podaię tyłu. w

*) Ta zagadka naśladowania iest z łacińskiey ęd Skaligera ułożoney.

£ NI GM ES

Vennemi qui me frappe est blcsse de ses coups.

Or, ce digne adversaire, Est rtion frere,

O^il du 7noins mon parent, puisqii une nithne main Nous petrit d’un munc levain.

Vans ma inaison des champs, j'cleve une beaule Si tendrelelle,

Si rondclettc,

Quo locil ne pent la voir sans cn ćtre cn&hanld*

Et cette belle

A peine a - t - eile

Quatrc mois accomplis; mais son corps est si fail, Quon ne voit guere

Jcunc bcrgerc

\A Vage de quinze ans V avoir aussi par fait*

Peau delicate:

Son teint eclate.

Ve roses el de lis; sans parure et sans fard*

C’est la nature .

Dont la main pure

Surpasse, cn se jouant, tons les efforts dc lari Petite lnine

Quon voit d peine

ZAGADKI. 49

Nieprzyjaciel mnie rażący sam się rani,

Zaś ten godny zapaśnik iest móy brat rodzony, Albo przynaymniey móy bliski pokrewny,

Gdyż iednaż ręka nas z iedneyże utworzyła massy.

11.

W moim wieyskim mieszkaniu wycliowuie pię­

kność pewną Tak okrągluchną,

l ak śliczniuchna ,

»

Ze nie podobna widzieć iey bez pożądania.

A ta piękność ledwie tloydz.se czterech miesięcy.# •

Ciało iey tak iest ukształcone,

Że trudno widzieć młodą pasterkę .W piętnastym reku doskonalszą.

Skórka delikatna;

Płeć świetna, , Błyszczy iak róża i lilia;

W iey piękności samo czyste przyro dzenie

Przechodzi wszystko co tylko sztuka może u działać2 Miękki meszek

Ledwie okiem dościgły,

(3)

ENIGM ES

\AiUOiir de son corps, forme un tapis leger.

Mais, 6 tristesse!

Cette mattresse

ryi le coceur, sans mentir, aussi dar que lacier

D'un pare linnineux je suis la filie obscure, Je me prise la terre et je melee e aux deux,

Ou j’appaisc souvent la colerc des dieux.

Si mon pere est ai/ne, personne ne ni endure, Car je coute des pleurs aux gens les plus jojeux

On tria soup ent pour une obole;

Texige des soins assidus.

Quand on me perd on se dcsole Quand on me gagne, on ne m a

Je piens sans qu’on y pense Je meurs a ma naissance,

JEt celui qui me suit

iSe vient jamais sans bruit.

Okrywa śliczne ciałko.

Lecz o żalu! _%

Ta śliczna istota

Ma, niekłamiąc, serce iak kamień twarde.

ZAGADKI. _5i

12.

Oycia świetnego synem iestem brudnym,

Jednak gardzę ziemia wznoszę się pod nieba, Gdzie niekiedy nawet kolę gniewy bogów.

Oyciec móy kochany, a mnie nikt nie cierpi, Bo najweselszemu łzy wycisnąć muszę.

i3.

Można mnie kupić za fraszkę.

Jednak wymagam wiele zachodu , Mo i a strata żal sprawuie;

A kto mnie wygra, iużci mnie nie ma.

i4.

Jawię się niespodzianie;

Umieram skoro się urodzę,

A ten, co po mnie nastepuie, wielkim się Łączy łoskotem.

(3 *)

T

E NI G ME S

Tout au reif ours de la chanvc - souris, Je porte plume et suis ddpourvu d’aile,

Si sur la nult ses voyages sont pris, A cet egard, je differe cncor d’eile t

Cojmnunemcnt je nc vois que de jour, Quand je descends au lerrestre sejour*

Tel de mon vol observe la justesse,

0ß

Qui, si 'f arrive au grd de mon desir, Jaloux de montrer son adresse,

' i # J y A

}vle recoil et me chasse avec meine plciisif.

Je presente sur ma surjace

J^jC chaud, le froid, la poussiere et la glace, le calme. et le detiil cl les ris.

\JLe bruit,

he beau monde et la populace.

Je me dópouille et reßcuris:

Tantdt j’occupe un large espace, Et tantöt je me retrdcis;

Je ne change jamais de placet Et je l’ais le tour de Paris,

Mci ßgurt est plciine o u montagne , Et sur tun et lautre horizon.

l5;

Tym się od niedoperza różnie,

» X ’ • , i

!Ze mam pióra, nie mam skrzydeły Prócz tego tamten Jata w nocy,

A dzień moim ie$t udziałem.

Gdy raczę lot móy wznosid,

Jaki taki cała nań zbiera uwagę, A gdy buiam po moiey woli,

Tamten chcąc pokazać swoią zręczności Przyimuie mnie i odgania z równą radością.

16.

Na mym Jonie wystawiam razem

0*' ■ s ' *> -c rf

Ciepło, zimno , kurz i lody, Hałas , cisze, żal i śmiechy.

Piękny świat i hołotę.

Piaz się ogołacam drugi zakwitam;

Mieyscami iestem szeroki.

Znowu niekiedy ciasny ;

Chód się nie ruszam z inieysca, Jednak cały Paryż obiegam.

*7-

Kształt móy płaski lub wydatny, A w obydwóch półświatach^

ZAGADKI. 55

EN IG MES

Tous mes matSriaux croissent a la Campagne,

» * n v C ST M.

Pour devenir, par tart, le toit d’une maison, Mais maison d’une etrangc espece,

Oh loste une immortelle hótcsse,

(Jui me /ait eu tonte Saison

Servir d sa ficrte comme d sei polilcsse.

Souvcnt assujeti sous /es plus viles lois, J’ai pour ntaitre un valet f un rusire;

Mais en revanche quehfiicfois

Tout eclatnnt d'un nouveau lustre,

Je fais un prince d’un bourgeois.

Wons soutenons sans choix tes medians etlcs bons De la societe nous sommes bienfaitriecs;

Mais tous ceux que nous soutenons, Tournent le dos d nos services.

J’ai beaucoup d’yeux, metis je n ai point de i Et je ne sers a rien lorsqiic je suis dehors:

Quoique sans pieds j’entre et je sorst

Je vais, jc vie ns: enfin quern d je 'in ar r He On a grand soin de me aider le corps.

ZAGADKI

Materyał na mnie rośnie w lasach,

Aby potem przez sztukę stal sie dachem domu, Bardzoiuż z siebie osobliwego;

Ale co więcey, że w nim mieszka gospodyni nieśmiertelna.

Która mną rozrządza podług woli Do potrzeby lub grzeczności,

Zrazu mam panem prostaka, Lecz gdy z iego rąk wyide, Niekiedy służę i książętom.

18.

Podpieramy bez wyboru dobrych i złośliwych;

Jesteśmy dobroczyńcami posiedzeń ;

Jednak ci wszyscy, którym my przydatne.

Tyłem się 'do nas obracaią.

'9-

Mam wiele oczów, a nie mam głowy, Na nic się nie zdam gdym próżne:

Choć bez nóg wchodzę i wychodzę,

Ruszam się, ruszam : a gdy się zatrzymam, Wyrzucaią ze mnie wnętrzności.

»