Chrystus jako Syn Dziewicy według Laktancjusza

Jerzy Andrzej Wojtczak

Chrystus jako Syn Dziewicy według

Laktancjusza

Salvatoris Mater 1/2, 339-341

1999

L

vinae Institutiones i jego skrót (E pitom e) obejmujący jedną księ­

gę m iały przedstaw iać, w założeniu au to ra, głów ne zasady chrze­ ścijaństw a1. N a tem at jego b rak ó w w w ykształceniu teologicznym i n ied o sta tk ó w tego u tw o ru w ynikających z nadm iernego retory- zow ania pisałem już w ielokrotnie w różnych artykułach, nie zatrzy­ m ując się zatem dłużej nad tym zagadnieniem przejdę od razu d o m eritu m sprawy.

Trzy pierwsze księgi dzieła to przede wszystkim krytyka religii pogańskiej i filozofii starożytnej, do p iero czw arta księga jest przej­ ściem do pozytywnego wykładu doktryny chrześcijańskiej i tu spoty­ kam y się z laktancjańską chrystologią: om ów ienie jej w całości wy­ m agałoby bardzo obszernego artykułu. Temat ten zresztą do tej pory nie był w yczerpująco om ów iony w istniejącej bibliografii. N a razie zastanów m y się nad jednym jej aspektem : przyjściem Chrystusa na św iat. L aktancjusz o m ó ­

w iw szy (nie bez u p ro sz ­ czeń i błędów ) przedw ie­ czne zrodzenie Syna Boże­ go z O jca, k tó re nazyw a „prim a nativitas”2, i wyja­ śniwszy obszerne powody, dla których Chrystus naro­ dził się w ciele, stwierdza:

Descendens itaque de co- elo sanctus ille Spiritus Dei

sanctam Virginem, cuius utero se insinuaret, elegit. A t illa divino Spi­ ritu hausto repleta concepit, et sine ullo attactu viri repente virginalis uterus in tu m u it3.

N astępnie przytacza proroctw a stwierdzające, że Zbawiciel miał się narodzić z Dziewicy4. W przytoczeniach tych akcentuje, że Żydzi dlatego odrzucili Chrystusa, bo narodził się z człowieka5. O Jego M at­ ce jest m ow a jeszcze tylko jeden raz: H abebat enim spiritalem pa­

trem D eum , et sicut pater spiritus eius Deus sine matre, ita mater cor­ poris eius virgo sine p a tré . Ta szczupłość i wybiórczość informacji

m a przecież swoją wymowę: najpierw należy zastanowić się,

dlacze-1 LANKTANCJUSZ, D ivinae Institutiones, I, dlacze-1. 2 T AM ŻE, IV, 9.

3 T AM ŻE, IV, 12. 4 TAMŻE. 5 TAMŻE. ‘ TAM ŻE, IV, 2 5.

J e rz y A ndrzej W ojtczak

C hrystus

jako Syn D ziew icy

w ed łu g Laktancjusza

SALVATORIS MATER 1 (1999) n r 2, 339-341

go Laktancjusz nie m ów i nic o pochodzeniu M atki Bożej, a naw et nie w spom ina o Jej imieniu. Trzeba wziąć p o d uwagę, że Laktancjusz jest Afrykańczykiem, na W schodzie, poza N ikom edią, zapew ne ni­ gdzie więc nie był, w iadom ości czerpie z drugiej, a może i trzeciej ręki. W tym przypadku, i w innych, opiera się najwyraźniej na Pi­ śmie świętym, które, co słusznie budzi niekiedy zastanowienie, jest nader oszczędne, gdy chodzi o informacje o M atce Bożej.

Potw ierdza to często odw oływ anie się Laktancjusza do Stare­ go Testam entu m im o tego, że jego dzieło adresow ane jest do cesa­ rza K onstantyna i jego d w oru , ogólnie zaś - do o d b io rcó w z o b ­ szaru języka łacińskiego, w śró d któ rych znajom ość Pisma św ięte­ go, zwłaszcza Starego Testam entu, była znikom a bądź żadna (m ó­ w im y p rzed e w szystkim o tych, co d o p iero m ieli się naw rócić). Najczęściej zaś występującym w Piśmie świętym określeniem M atki Bożej jest „Virgo”.

Po w tóre, z całego toku rozum ow ania Laktancjusza wynika, że chce o n przede wszystkim wykazać, iż pochodzenie C hrystusa jest nadprzyrodzone. To zaś m ożna było osiągnąć podkreślając, że przyj­ ście na świat Syna Bożego odbyło się w sposób nadnaturalny. Stąd, dla pogan paradoksalnie, M atka C hrystusa jest z taką konsekw en­ cją nazyw ana przez Laktancjusza „Virgo” . N ie um niejsza to w n i­ czym fak tu jej rzeczyw istego m acierzyństw a: M ater corporis eius

Virgo sine patre7. Cały w yw ód autora podporządkow any jest prze­

m yślanem u przez Laktancjusza planow i: Bóg zesłał na świat Syna, Ten m usiał się narodzić jako człowiek, bo tylko tak (zdaniem pisa­ rza) m ógł zbawić ludzi, a m ianowicie przez przykład swego życia, cierpienia i śmierci.

M o żn a też przypuszczać, że pisarz nie rozw odził się n ad p o ­ stacią M atki Bożej dlatego, by nie podkreślać jej semickiego po ch o ­ dzenia, co w oczach R zym ian i m ieszk ań ców zachodniej części im perium nie było prerogatyw ą i m ogłoby raczej negatyw nie w pły­ nąć na relację do Niej. Problem y etniczne grały w cesarstwie dużą rolę i jest bardzo możliwe, że i sam Laktancjusz prezentow ał ok re­ ślone opcje w tym względzie8.

Porów najm y jeszcze w ypow iedzi au tora z jego „E pitom e” : tu ­ taj w a rto zw rócić uw agę na w ażne stw ierdzenie, że C hrystus n a­ rodził się in carne ex hom ine9 oraz Idem est D ei et hom inis Filius. M aria zatem , jako człow iek, p o ro d ziła Syna Bożego i to jest

nie-7 TAMŻE.

8 Por. np. M A X CARY, D zieje R zym u, t. 2 , Warszawa 1992, 1 0 3-106. 9 LAKTANCJUSZ, E pitom e, 43.

zwykle istotne św iadectw o przem awiające jednoznacznie za Bożym m acierzyństw em M aryi. Tutaj też znajdujem y raz jeszcze stw ierdze­ nie: C h ry stu s ren a tu s est ergo e x Virgine sin e patre, ta m q u a m

h o m o 10. I ten tekst m a za cel podkreślenie, że M atka Chrystusa była

Dziewicą, co, jak wyżej powiedzieliśmy, zm ierza do w yeksponow a­ nia nadprzyrodzonego pochodzenia Syna Bożego.

W następnym rozdziale wspiera Laktancjusz swoje tw ierdzenia przytaczanym i już w D ivinae Institutiones fragm entam i ze Starego Testam entu, przede wszystkim z Księgi Izajasza. Dodaje jeszcze (nie znajdujący się w tekście kanonicznym ) cytat z Księgi Salom ona11.

Nieliczne, to praw da, i krótkie św iadectw a Laktancjusza mają wszakże, jak łatw o dostrzec, swoją w ym ow ę: zawierają się w nich bow iem praw dy określone później jako dogm atyczne tezy, które leżą u podstaw nauki w iary - Boże m acierzyństw o i dziew ictw o M aryi.

D latego też, m im o skrótow ości, w a rto b rać p o d uw agę przy om aw ianiu tych kwestii testim onia znajdujące się w pism ach Lak­ tancjusza.

Prof. d r hab. Jerzy Andrzej Wojtczak Uniw ersytet W arszawski (Warszawa)

ul. Puławska 52 m. 61 PL - 02-559 Warszawa

Cristo come Figlio della Vergine

secondo Lactanzio

(Riassunto)

Lactanzio afferma che Cristo è nato dalla Vergine nel m odo sopranaturale. Tuttavia, la maternità di M aria fu reale e divina, perché Maria partorì il Figlio di D io. Lactanzio sottolinea nettam ente nei suoi scritti la divina maternità di Maria.

10 TAMŻE. 11 TAM ŻE, 44. C hr ys tu s ja ko Sy n D zi ew ic y w ed łu g L a k ta n c ju sz a