Chrońmy Przyrodę Ojczystą : tymczasowy organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 1948.11-12 nr 11/12

CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

MONTHLY INFORMATION ON NATURE PROTECTION IN POLAND

Wydawnictwo polecone do bibliotek szkół wszystkich typów w myśl decyzji Ministra Oświaty z dnia 18 lutego 1948 r.

Nr VI Oc-3055/47.

n a k ł a d e m p a ń s t w o w e j r a d y o c h r o n y p r z y r o d y

K R A K Ó W 1948

5 1 5 9 1 -0 I l A '

Puszcza Bukowa pod Szczacinam

S zczecin p o s ia d a n ie w ą t p liw ie n a jp ię k n ie js z e p o ło ż e n ie ze w s z y s tk ic h w ie lk ic h m ia s t P o ls k i, P o c ię te g łę b o k im i d o lin a m i p o ­ to k ó w le s is te w z g ó rz a , b a rw n e łę g i, w ś ró d k tó r y c h w iją się s in e w o d y r a m io n O d r y i ro z p o ś c ie ra b łę k it n a ta fla J e z io ra O ą b s k ie g o , tw o rz ą d la m ia s ta je d y n ą w s w o im ro d z a ju o p ra w ę . ^

D o n a jb a r d z ie j m a lo w n ic z y c h a ró w n o c z e ś n ie z p rz y r o n i ­ czego p u n k tu w id z e n ia n a jh a r d z ie j

o k o lm S zczecina n a le ż y tz w . P uszcza B u k o w a w n a d le ś n ic tw ie „R o z d o ły . Jest to ro z le g ły k o m p le k s le ś n y n a p ra w y m b rz e g u O d r y , z a jm u ją c y p o ­ w ie rz c h n ię o k o ło 6,500 h a . G ra n ic z y on o d p o łu d n io w e g o w s c h o d u z m ia s te m a p ó łn o c n e je g o k ra ń c e w k ra c z a ją n a w e t w g ra n ic e W ie l­

k ie g o S zczecina. S p e c ja ln e g o u r o k u d o d a je P u szczy B u k o w e j n ie ­ z w y k le u ro z m a ic o n a rze źb a te re n u . C ią g n ą c y się tu t a j na p rz e s trz e n i o k o ło 16 k in , pas w z g ó rz w z n o s i się m ie js c a m i do w y s o k o ś c i 147 m n a d p o z io m m o rz a . N a k re d o w y m p o d ło ż u te re n u ezą m ło d sze u tw o r y trz e c io rz ę d o w e , j a k i ł y o lig o c e ń s k ie (w k tó r y c h tk w ią ch a ­

ra k te ry s ty c z n e , k u lis te lu b h o c h c n k o w a te k o n k r e c jc tz w . s e p ta rie ) o ra z p ia s k i i m u ły m io c e ń s k ie z w k ła d k a m i w ę g la b ru n a tn e g o , k t ó r y w P u szczy B u k o w e j e k s p lo a to w a n o ju ż z p o c z ą tk ie m A t v w ie k u T e stare osady z o s ta ły s fa łd o w a n e c iś n ie n ie m sunącego z p o - n o c y s k a n d y n a w s k ie g o lo d o w c a , k t ó r y p o k r y ł je czapą ró ż n o r o d ­ n y c h u tw o ró w m o re n o w y c h . W ś ró d n ic h t k w ią o d e rw a n e p rz e z lo ­ d o w ie c o d p o d ło ż a k r y s k a ł k re d o w y c h . Ś la d a m i g la c ja ło w są ró w ­ n ie ż lic z n ie po te re n ie P u szczy B u k o w e j ro z s ia n e g ła z y n a rz u to w e i m a lo w n ic z e je z io ra s k u p ia ją c e się g łó w n ie na j e j p o łu d n io w y c h p e ry fe ria c h . D u ż o s p o śró d n a jw ię k s z y c h głazów n a rz u to w y c h zo­

s ta ło n ie s te ty r o z b ity c h , z a n im ro z to c z o n o n a d m m i o p ie k ę - P o m im o to jeszcze d z is ia j s p o ty k a m y o lb r z y m y d o ch o d zą ce do b lis k o 6 m d łu g o ś c i, 4 m sze ro k o ś c i i 2 m w y s o k o ś c i.

B u c z y n y są p a n u ją c y m ty p e m d rz e w o s ta n u P uszczy B

w e j i z a jm u ja o k o ło 70% j e j p o w ie rz c h n i. M ie js c a m i s p o ty k a m y

liś c ia s te la sy m ie sza n e , w k tó r y c h o b o k b u k a w y s tę p u j!} oba nasze ń ę b y, g r «>b, je s io n itd . W n ie lic z n y c h o k a z a c h re p re z e n to w a n y je s t tu ta j ró w n ie ż b rz ę k c z y li b r e k in ia (S o rb u s to r m in a lis ) — ginące d rz e w o leśne. N a d p o to k a m i ro ś n ie z w y k le olsza cza rn a . S o śn in y, sta n o w ią c e n ie s p e łn a 30% d rz e w o s ta n ó w P uszczy B u k o w e j, z a jm u ją z a c h o d n ie je j k ra ń c e . Las m a na o m a w ia n y m te re n ie w n ie k tó ry c h m ie js c a c h p ie r w o tn y c h a ra k te r. M o ż e m y w n im p o d z iw ia ć s ta ro ­ d rz e w , w k tó r y m poszczególne b u k i d o c h o d z ą do p rz e s z ło 43 m w y ­ sokości a n a jn iż s z e ic h k o n a ry w y ra s ta ją 20 m p o n a d z ie m ią . L ic z n e są ró w n ie ż z a b y tk o w e , p ra s ta re d ę b y o o b w o d z ie p rz e k ra c z a ją c y m w p ie rś n ie y 6 m . O s o b liw o ś ć P uszczy B u k o w e j s ta n o w ią też o lb rz y m ie k rz e w y d z ik ie j ró ż y (R o sa c a n in a ) , o k o ło 8 m w y s o k ie . Z n a c z n ie jeszcze w ię ksze , ho m a ją c e 15 m w y s o k o ś c i, w y k a rc z o - w a n o p rz e d k ilk u d z ie s ię c iu la ty .

W ś ró d r o ś lin z ie ln y c h P uszczy B u k o w e j je s t w ie le g a tu n k ó w rz a d k ic h , z k tó r y c h z a c h o d n ia tu rz y c a (C a re x s trig o s a H u d s . ) ro ­ śnie na z ie m ia c h p o ls k ic h t y lk o tu t a j o ra z w o k o lic y K o s z a lin a . P o n a d to z a s łu g u ją na uw agę jeszcze n a s tę p u ją c e : w id ła k w ro n ie c

je d n o k w ia to w a ( M é lic a u n if lo r a ) , m a n n a g a jo w a (G ly c e r ia nem o-

sna f i . s ilv á t ic a ) , sto k ło s a g ałęzista (B ro m u s ra m o s u s ), tu rz y c a roz- SU1Y Çt“ [ Car,eX f ^ u l s a ) , l il ia z ło to g łó w ( L i l i u m m a rta g ó n ), s to r­

c z y k k u k a w k a (O rc h is m ilit a r is ) , s to rc z y k b ło tn y (O p a lu s tr is ) , iu a w m czci w o n y ( (e p h a la n th e ra r u b r a ) , b u ła w n ik w ie lk o k w ia ­ to w y (C a lb a ) , b u ła w n ik m ie c z o lis tn y (C . lo n g if o lia ) , s to rz a n be*- łis t n y (E p ip o g o n a p h y llu s ) , rz e rz u c h a w ło c h a ta (C a rd a m in a h i r ­

p rz e c iw lis tn a ( C h ry s o s p le n iu m o p o s ili f o l i u m ) , tra g a n e k d u ń s k i

b o w k a w o ły ń s k a ( E p ilo b iu m L a m y i) , g o ry c z k a k rz y ż o w a (G e n tia n a

n ie z a p o m in a jk a leśna (M y o s o tis s ilv á tic a ) , p rz e łą c z n ik g ó rs k i ( V e ro n ic a m o n ta n a ), p r z y tu lia leśna ( G a liu m s ilv a tic u m ) , d z w o n e k s z e ro k o lis tn y (C a m p a n u la l a t i f o l ia ) i

J c z lo rz e B m o w a k im ro sła d a w n ie j je z ie rz e g ię tk a (N a ja s fle x i-

B o g a ty n ie g d y ś z w ie rz o s ta n P uszczy B u k o w e j, k tó r a b y ła u lu ­ b io n y m ło w is k ie m k s ią ż ą t p o m o rs k ic h i p rz e o ró w s ły n n e g o k la s z ­ to r u cyste rsó w w p o b lis k im K o łb a c z u , z o s ta ł n ie s te ty w czasie w o jn y z d z ie s ią tk o w a n y . M im o to jeszcze d z is ia j s p o ty k a się je le n ie (C e r-

ją ce (L e p u s e u ro p a e u s ), d z ik ie k r ó l i k i (O ry c to la g u s e u n ie u lu s ), lis y

PuszczaBukowa

£

Ryc. 1. PlansytuacyjnyPuszczyBukowej podSzczecinem.

(C a n is v u lp e s ), b o r s u k i (Me,les írte le s) i k u n y leśne c z y li tu m a k i ( M a rte s m a rte s ).

S zcze g ó ln ie w io s n ą i la te m Puszcza B u k o w a ro z b rz m ie w a ś p ie ­ w em i n a w o ły w a n ia m i ro z m a ity c h p ta k ó w , z n a jd u ją c y c h w n ie j w y ­ ją tk o w o d o g o d n e w a r u n k i g n ia z d o w a n ia . S p o m ię d z y d ro b n y c h p ta ­ k ó w w ró b lo w a ty c h , b ę d ą c y c h j e j s ta ły m i m ie s z k a ń c a m i, w s p o m n ę p ło c h a c z a p o k rz y w n ic ę ( P r u iie lla m o d u la r is ) , p o k rz e w k ę ja rz ę lia tą

d z ie rz b ę srokosza (L a n iu s e x c u b ito r ) , m u c h o - łó w k ę m a łą (M u s c íc a p a p a rv a ) i b a rd z o rz a d k ą na P o m o rz u p l i ­ szkę g ó rs k ą ( M o ta c illa c in e re a ). S ta re , w y p ró c b n ia łe d rz e w a zw a­

b ia ją lic z n e d z iu p ła k i. S tą d też często s ły c h a ć w le sie k r z y k w ie l­

k ie g o d z ię c io ła cza rn e g o (D ry o c o p u s m a r tiu s ) i je g o m n ie js z y c h k r e w n ia k ó w , a m . in . d z ię c io łk a (D ry o b a te s m in o r ) i d z ię c io ła p s tre g o ś re d n ie g o (D . m e d iu s ) — d w ó c h g a tu n k ó w rz a d k o s p o ty ­ k a n y c h w o k o lic y S zczecina. R ó w n ie ż w d z iu p la c h z a k ła d a g n ia z d o g o łą b s in ia k (C o lu m b a o e n a s) i p s tr y d u d e k ( U p u p a e p o p s ), p rz e ­ b y w a ją c y zw łaszcza w p o b liż u łą k i p a s tw is k . O d d a w n a n ie o b se r­

w o w a n o na te re n ie P u szczy B u k o w e j k r a s k i ( C o ra d a s g a rr u lu s ) , je d n e g o z n a jw s p a n ia le j u p ie rz o n y c h p ta k ó w k r a jo w y c h , k t ó r y na P o m o rz u Z a c h o d n im je s t bez p o ró w n a n ia rz a d s z y n iż w d a le j na w sch ó d p o ło ż o n y c h częściach P o ls k i. Z d ra p ie ż n ik ó w , o b o k g a tu n ­ k ó w p rz e w a ż n ie u nas jeszcze dość częstych, j a k p u s tu łk a ( F a lc o

g n ie ż d ż ą się na o m a w ia n y m te r e n ie : s o k ó ł w ę d ro w n y (F a lc o p e re -

k r z y k liw y ( ( A q u i la p o m a r in a ) .

O b o g a c tw ie ś w ia ta o w a d ó w P uszczy B u k o w e j ś w ia d c z y ć m o g ą m o ty le . S a m y c h t y lk o tz w . m o t y li w ię k s z y c h z n a le z io n o t u p rz e s z ło 500 g a tu n k ó w , a w ię c o k o ło 50% s tw ie rd z o n y c h na o bszarze całego P o m o rz a Z a c h o d n ie g o . Częste są tu o c z y w iś c ie ta k c h a ra k te ry ­ styczne d la la só w b u k o w y c h g a tu n k i, j a k n p . p ię k n a z y z ó w k a ( A g lia

k ła d e m in n y c h , szcze g ó lnie o k a z a ły c h lu b rz a d k ic h g a tu n k ó w n ie ­ c h a j b ę d ą : ż e g la re k ( P a p ilio p o d a lir iu s ) , p o k ło n n ik o s in ie c ( L i-

W ilg o tn e p a r t ie la s ó w , a szcze g ó lnie d o lin y p o to k ó w , na b rz e ­

gach k tó r y c h g n iją sta re , om szone p n ie d rz e w , są s ie d lis k ie m b o ­

g a te j fa u n y b e z k rę g o w c ó w , a zw łaszcza ch rzą szczy, sko czo g o n e k,

w ijó w , ró w n o n o g ó w i ś lim a k ó w . Z ty c h o s ta tn ic h lic z n e g a tu n k i

p e łz a ją po p n ia c h d rz e w lu b k r y j ą się p o d o d s ta ją c ą k o rą . D o n ic i) n a le ż ą m . in . H e lic ig o n a la p ic id a i ro z m a ite g a tu n k i ś w id rz y k ó w

R o z rz u c o n e p o te re n ie P u szczy B u k o w e j g ro d z is k a są d o w o ­ d e m , że ju ż w b a rd z o o d le g ły c h czasach c z ło w ie k z a ło ż y ł tu swe o s ie d la . Z a zn a czyć w a rto , że s ło w ia ń s k ie n a z w y to p o g ra fic z n e ta k w y m o w n ie w s k a z u ją na s ło w ia ń s k i c h a ra k te r d a w n y c h m ie s z k a ń ­ có w te j z ie m i, iż n a w e t N ie m c y n ie m o g li z a p rz e c z y ć tego fa k tu . D z ię k i s w y m n ie z w y k ły m w a lo ro m p rz y ro d n ic z o -n a u k o w y m i h ig ie n ic z n o -s p o łe c z n y m , ju ż za czasów n ie m ie c k ic h P uszcza B u ­ k o w a b y ła te re n e m c h ro n io n y m . O b e c n ie , k ie d y w ra z z s z y b k im ro z w o je m S zczecina zn a c z e n ie j e j d la m ie s z k a ń c ó w tego m ia s ta jeszcze w z ro ś n ie , n a le ż y u tw o rz y ć z n ie j re z e rw a t i tr w a le za­

b e z p ie c z y ć p rz e d z n is z c z e n ie m . D z ię k i b lis k o ś c i S zczecina i d o s k o ­ n a łe j k o m u n ik a c ji Puszcza B u k o w a je s t je d n y m z n a jb a r d z ie j u czę ­ szcza n ych p o d m ie js k ic h m ie js c w y c ie c z k o w y c h i k e m p in g o w y c h . P o w in n i się n ią ró w n ie ż , w w y ż s z y m n iż d o tą d s to p n iu , z a in te re ­ sow ać n a s i p r z y r o d n ic y , d la k tó r y c h o ka że się o n a z p e w n o ś c ią w y ­ ją tk o w o w d z ię c z n y m o b ie k te m b a d a ń .

J A N K O R N A Ś

Wawrzynki polskie )

R o d z a j w a w rz y n e k ( D a p h n e ) lic z y o k o ło 50 g a tu n k ó w . G łó ­ w n e je g o c e n tru m le ż y w g ó ra c h z a c h o d n ie j A z j i i w o bszarze ś ró d ­ z ie m n o m o rs k im ; w P olsce w y s tę p u ją t y lk o dw a g a tu n k i: ro s n ą c y w c a ły m k r a ju , c h o ć w ro z p ro s z o n y c h s ta n o w is k a c h , w a w rz y n e k w ilc z e ły k o (D a p h n e m e z e re u m ) i b a rd z o r z a d k i, z n a n y z a le d w ie z k i l k u m ie js c w P olsce p o łu d n io w e j, w a w rz y n e k g łó w k o w y (D a ­

k o w e j.

1. W a w r z y n e k w i l c z e ł y k o (D a p h n e m e z e re u m L .) W ilc z e ły k o n a le ż y do n a jb a r d z ie j z n a n y c h i p o p u la r n y c h z w ia s tu n ó w p rz e d w io ś n ia . Je st r o ś lin ą le śn ą , p rz y w ią z a n ą do d rz e ­ w o s ta n ó w liś c ia s ty c h , ro s n ą c y c h na a lk a lic z n e j, o b o ję tn e j lu b sła b o k w a ś n e j g le b ie , zw łaszcza zaś na p o d ło ż u w a p ie n n y m . W y s tę p u je

1) Jest to p ie rw s z y a r t y k u ł z c y k lu o b e jm u ją ce g o na jw a żn ie jsze g a tu n k i r o ś lin c h ro n io n y c h w Polsce. (P rz y p is e k R e d a k c ji).

z a ró w n o w zespole b u k a w re g la c h K a r p a t, ja k i w la s a c h b u k o ­ w y c h i d ę b o w o -g ra b o w y c h w P olsce p o z a k a rp a c k ie j. W g ó ra c h sięga ro z p ro s z o n y m i s ta n o w is k a m i po g ra n ic ę la su , a n a w e t w p ię tr o k o - s o d rz e w u ; w p ó łn o c n e j części n iż u p o ls k ie g o s ta je się co ra z rz a d ­ szy i na w ie lk ic h p rz e s trz e n ia c h w o g ó le n ie ro ś n ie .

P o d o b n ie j a k w szyscy in n i p rz e d s ta w ic ie le ro d z a ju D a p h n e , je s t w a w rz y n e k w ilc z e ły k o n ie w y s o k im k rz e w e m , d o c h o d z ą c y m do 1 m (z u p e łn ie w y ją tk o w o do 2,5 m ) w y s o k o ś c i. B a rd z o rz a d k o i to t y lk o w o g ro d a c h p r z y jm u je p o s ta ć m a łe g o d rz e w k a . O k a z y , ja k ie z w y k le o g lą d a m y w n aszych la sa ch , zw łaszcza w m ie js c a c h p o ło ż o ­ n y c h b liż e j o s ie d li, p rz e d s ta w ia ją g o d n y p o ż a ło w a n ia o b ra z i w n i ­ c z y m n ie p r z y p o m in a ją n o rm a ln e g o p o k r o ju tego k rz e w u . K il k a , czasem t y lk o je d n a g a łą z k a , w ie lo k r o tn ie o b ła m y w a n a lu b o b c i­

n a n a — o to j a k z a z w y c z a j w y g lą d a nasze w ilc z e ły k o . N o r m a ln ie ro z ro ś n ię te , n ie z n is z c z o n e k r z a k i m o ż n a z n a le ź ć t y lk o w m ie js c a c h n ie o d w ie d z a n y c h p rz e z „ m iło ś n ik ó w “ k w ia tó w lu b — w o g ro d a c h .

N a w e t w n a jle p s z y c h w a ru n k a c h ro ś n ie w a w rz y n e k w ilc z e ły k o s to s u n k o w o w o ln o . T a k n p . s ta ry , z n a le z io n y w p rz y r o d z ie k r z a k m ia ł na p r z e k r o ju g łó w n e j g a łę z i, lic z ą c e j 2,5 cm ś re d n ic y , 38 p ie rś c ie n i ro c z n y c h . P rz y ro s t na g ru b o ś ć w y n o s ił w ię c z a le d w ie 0,33 m m ro c z n ie . W in n y m p rz y p a d k u , u 2 6 -le tn ie g o o k a z u , s tw ie r ­ d zo n o jeszcze słabszy p rz y r o s t: 0,26 m m ro c z n ie . Z a ró w n o w m ło d ­ szych j a k i w s ta rs z y c h g a łą z k a c h w y s tę p u ją p o d k o rą lic z n e je d ­ w a b is te w łó k n a , w id o c z n e p o p rz e ła m a n iu . I m w ła ś n ie z a w d z ię ­ cza ro ś lin a swą nazw ę.

W p rz e c iw ie ń s tw ie do w ię k s z o ś c i n a szych k rz e w ó w z a k w ita w ilc z e ły k o p rz e d ro z w o je m liś c i — na p rz e d w io ś n iu , w m a rc u lu b k w ie t n iu , a n ie k ie d y n a w e t ju ż w lu ty m . R y tm ik a p o ja w u k w ia ­ tó w z a le ż y w z n a c z n y m s to p n iu o d w a r u n k ó w z e w n ę trz n y c h . P rz y n o r m a ln y m p rz e b ie g u p o g o d y p ą c z k i, k tó r e tw o rz ą się w k ą ta c h liś c i w le c ie p o p rz e d n ie g o ro k u , p o z o s ta ją p rz e z ca łą z im ę z a m ­ k n ię te . J e ż e li je d n a k z im a je s t w y ją tk o w o ła g o d n a , m oże w ilc z e ły k o ro z p o c z ą ć swe k w it n ie n ie p rz e d w c z e ś n ie , n a w e t w s ty c z n iu . P rz y b a rd z o c ie p łe j p ó ź n e j je s ie n i część k w ia tó w r o z w ija się ju ż w lis to p a d z ie i g r u d n iu . T a k n p . s ta ry k r z a k , h o d o w a n y w k r a k o w ­ s k im o g ro d z ie b o ta n ic z n y m , k w it n ą ł w czasie w y ją tk o w o ła g o d n e j z im y 1947/48 o d lis to p a d a do m a rc a , z n ie z n a c z n y m i p rz e r w a m i w o k re s ie m ro z ó w .

K w ia ty , ró ż o w e i w o n n e , s k u p io n e p o t r z y w siedzące p ę c z k i, p o k r y w a ją gęsto g ó rn e części g a łą z e k ') . O k w ia t je s t p o je d y n c z y , 1

1) P oniew aż w ilc z e ły k o ma k w ia ty siedzące i w yrastające na b e z lis tn y c h , n ie k ie d y dość g ru b y c h gałązkach, uważa się je często za je d y n y w naszej flo rz e p rz y k ła d k a u 1 i f 1 o r i i. P ra w d ziw a k a u liflo r ia , w ystępująca ty lk o u d rzew pasa

c z te ro d z ie ln y i o p a trz o n y r u r k ą o k o ło 5— 7 m m d łu g ą . P o d w z g lę ­ d e m m o r fo lo g ic z n y m je s t o n o ty le o s o b liw y , że b a rw n e je g o l is t k i są p rz e k s z ta łc o n y m i d z ia łk a m i k ie lic h a , k tó r e ra z e m z ró w n ie ż b a rw n y m , w y d łu ż o n y m r u r k o w a to d n e m k w ia to w y m p r z e ję ły ro lę b r a k u ją c e j k o r o n y i s ta n o w ią p o w a b n ię . N a d n ie r u r k i o k w ia tu s to i s łu p e k o s to s u n k o w o k r ó t k ie j szyjce . Z a lą ż n ię o tacza w o k o ło w a łe c z k o w a te z g ru b ie n ie p e łn ią c e ro lę m io d n ik a . P r ę c ik i w lic z ­ b ie 8 p rz y ro ś n ię te są w 2 o k ó łk a c h do ścian r u r k i. Ic h p y l n ik i o tw ie r a ją się w c h w ili, g d y z n a m ię s łu p k a z d o ln e je s t do z a p y le ­ n ia , k w ia t y są z a te m ró w n o cze sn e (h o m o g a m ic z n e ). M im o to samo- z a p y le n ie n ie z a c h o d z i n ig d y , w z g lę d n ie b a rd z o rz a d k o . D z ie je się t a k a lb o d la te g o , że k w ia t y u s ta w io n e są p o z io m o i p y łe k w y p a ­ d a ją c z p y ln ik ó w n ie t r a f ia na z n a m ię s łu p k a , a lb o te ż — j a k tw ie r ­ dzą n ie k tó r z y o b s e rw a to rz y —- d la te g o , że k w ia t y są w o g ó le saino- p ł o n e 1). S p ra w a s a m o p ło n o ś c i w ilc z e g o ły k a n ie je s t jeszcze c a ł­

k ie m w y ja ś n io n a , g dyż n ie k ie d y o b s e rw o w a n o u n ie g o tw o rz e n ie się o w o c ó w p o s z tu c z n y m s a m o z a p y le n iu . B y ć m o że , że — p o d o b ­ n ie ja k in n e g a tu n k i r o ś lin — D a p h n e m e z e re u m z a c h o w u je się w ró ż n y c h o k o lic a c h ro z m a ic ie , je ż e li c h o d z i o b io lo g ię k w ia tó w .

N o r m a ln ie z a c h o d z i z a p y le n ie p y łk ie m o b c y m . P o ś re d n ik a m i są p rz y ty m n a jc z ę ś c ie j p s z c z o ły , m o ty le i n ie k tó r e m u c h ó w k i. W i l ­ cze ły k o n a le ż y w ię c do r o ś lin o k w ia ta c h h e m itr o p o w y c h (n a p ó ł p rz y s to s o w a n y c h ) * ) , o d w ie d z a n y c h p rz e z o w a d y z ró ż n y c h g ru p s y s te m a ty c z n y c h , p o s ia d a ją c e ś re d n io d łu g ie l u l i d łu g ie n a rz ę d z ia p y szczko w e . O p ró c z n o rm a ln y c h o d w ie d z in o b s e rw o w a n o ró w n ie ż ra b u n e k n e k ta r u : tr z m ie le (n p . B o m b u s te r r e s tr is ) w y g ry z a ją n ie ­ k ie d y d z iu r k ę w ru rc e o k w ia tu i s p ija ją tę d y s ło d y c z , n a tu r a ln ie bez ja k ie g o k o lw ie k p o ż y tk u d la ro ś lin y .

D o p ie ro p o d k o n ie c k w it n ie n ia z a c z y n a ją się r o z w ija ć liś c ie w ilc z e g o ły k a . Są o n e , p o d o b n ie ja k u w ie lu in n y c h r o ś lin le ś n y c h ro s n ą c y c h w c ie n iu i w w y ró w n a n y c h w a ru n k a c h w ilg o tn o ś c i, sto ­ s u n k o w o c ie n k ie i w io t k ie , p o k r y te s k ó rk ą o b a rd z o d e lik a tn y m n a ­ b ło n k u . M ię k is z p a lis a d o w y je s t je d n o w a rs tw o w y i sła b o r o z w in ię ty ;

tro p ik a ln e g o , polega na w y ra s ta n iu k w ia tó w na p n iu lu b gałęziach, z pączków śpiących co n a jm n ie j k i l k u l e t n i c h , a n ie k ie d y naw et k ilk u d z ie s ię c io le tn ic h . P oniew aż k w ia ty w ilcze g o ły k a osadzone są zawsze na j e d n o r o c z n y c h (z u ­ p e łn ie w y ją tk o w o na d w u le tn ic h ) gałązkach, c z y li p o w sta ją z pączków , w y tw o rz o ­ n y c h w kątach liś c i w ciągu lata poprzedzającego k w itn ie n ie , o p ra w d z iw e j k a u li- f l o r i i n ie może tu b y ć m ow y. Je j p o z o ry stwarza ty lk o fa k t, że k w ia ty r o z w ija ją się na b e z lis tn y c h gałązkach, a w ię c p o d o b n ie ja k to ma m iejsce u ro ś lin k a u li- flo ry c z n y c h .

>) T z n . p y łe k n ie je s t z d o ln y do za pylenia s łu p k a w o b rę b ie k w ia tu , z k tó re g o p o c h o d z i, i m oże ty lk o z a p y lić s łu p k i w in n y c h kw ia ta ch .

-’) D o k la sy k w ia tó w z c a łk o w ic ie u k r y ty m i m io d n ik a m i.

p o d n im z n a jd u je się m ię k is z gąbczasty o w ie lk ic h p rz e s tw o ra c h m ię d z y k o m ó rk o w y c h . L iś c ie w y ra s ta ją s k u p io n e na szczytach ga­

łą z e k , k tó r y c h starsze części są b e z lis tn e .

O w oce w ilc z e g o ły k a d o jrz e w a ją la te m , w cze rw c u i lip c u , i m a ją p o sta ć ja s k ra w o c z e rw o n y c h , m ię s is ty c h ja g ó d . B a rw ą swą p rz y w a b ia ją z d a le k a p ta k i, zw łaszcza d ro z d y i r u d z ik i, k tó r e c h ę t­

n ie je z ja d a ją , ro z p rz e s trz e n ia ją c e n d o z o o c lio ry c z n ic n a sio n a . K ie łk o ­ w a n ie o d b y w a się s z y b k o , lecz m ło d a r o ś lin k a ro ś n ie s to s u n k o w o p o w o li d o c h o d z ą c p o r o k u do k i l k u z a le d w ie cm w yso ko ści.

P o d o b n ie j a k in n e części r o ś lin y (liś c ie , k o r a ) , z a w ie ra ją j a ­ g o d y w ilc z e g o ły k a g lu k o z y d , z w a n y d a fn in ą o ra z s u b s ta n c ję ż y ­ w ic z n ą — m e z e re in ę , k tó r e n a d a ją im b a rd z o s iln ie tr u ją c e w ła ­ ś ciw o ści. N a szczęście o d z n a c z a ją się p r z y ty m g o rz k im s m a k ie m , d la te g o n ie b e z p ie c z e ń s tw o z a tru c ia się n im i je s t n ie w ie lk ie . N a j­

h a r d z ie j n a ra ż o n e są na n ie d z ie c i, u k tó r y c h n o to w a n o n a w e t w y ­ p a d k i ś m ie rc i p o s p o ż y c iu w ię k s z e j ilo ś c i ja g ó d . D a w k a ś m ie rte ln a w y n o s i d la c z ło w ie k a d o ro słe g o o k o ło 10— 12 o w o c ó w . P rz y s ła b ­ sz y m z a tr u c iu w y s tę p u je p ie c z e n ie w u s ta c h i g a rd le , w y m io ty i b ie ­ g u n k a , w c ię ż k ic h p rz y p a d k a c h ta k ż e o s z o ło m ie n ie , u tr a ta p r z y ­ to m n o ś c i i d rg a w k i. W p ro w a d z o n a do k r w i, d z ia ła d a fn in a jeszcze g w a łto w n ie j, d la te g o n a w e t m a łe r a n k i w u s ta c h p o w ię k s z a ją zn a cz­

n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o z a tru c ia . P o d o b n ie j a k c z ło w ie k , ta k ż e i in n e ssa ki są b a rd z o w ra ż liw e na n ie w ie lk ie n a w e t d a w k i w ilc z e g o ły k a . T a k n p . k o ń g in ie ju ż p o s p o ż y c iu 30 g s u c h y c h liś c i te j r o ś lin y . T y m w ię c e j u d e rz a ją c y je s t f a k t , że p t a k i m o g ą , ja k się z d a je , s p o żyw a ć bez s z k o d y w ię k s z e ilo ś c i je j o w o c k ó w .

T r u ją c e w ła ś c iw o ś c i w ilc z e g o ły k a zn a n e b y ły ju ż o d d a w n a n a sze m u lu d o w i i z n a la z ły n a w e t w y ra z w n a z w ie ro ś lin y , w o k r e ­ ś le n iu „ w ilc z y “ , j a k im o b d a rz a 3ię u nas często r o ś lin y tr u ją c e (p o r . n p . : w ilc z a ja g o d a — A tr o p a b e lla d o n a , w ilc z y p ie p r z — T h y lm e la e a

n ie j n ie k ie d y u ż y w a n e w le c z n ic tw ie lu d o w y m , n a to m ia s t o fic ja ln a m e d y c y n a n ie s to s u je go z u p e łn ie .

W ilc z e ły k o n a le ż y do ty c h n ie lic z n y c h n a szych ro d z im y c h

r o ś lin , k tó r e o d d a w n a z n a la z ły się w k u ltu r z e o g ro d o w e j. O b o k

m a c ie rz y s te j f o r m y d z ik ie j w id u je się n ie k ie d y o d m ia n y o z d o b n e ,

j a k n p . v a r. a lb a A i t. o b ia ły c h k w ia ta c h i ż ó łta w y c h ja g o d a c h ,

b ia łą p e łn ą v a r. a lb a p le n a h o r t. i n a jp ię k n ie js z ą ze w s z y s tk ic h

te n s y w n ie c z e rw o n y c h k w ia ta c h , ro z w ija ją c y c h się ju ż je s ie n ią . Z a ­

s łu g u ją one n a w ię k s z e ro z p o w s z e c h n ie n ie , n iż to m a m ie js c e d o ­

tych cza s. I c h w p ro w a d z e n ie do na szych o g ro d ó w u ła tw i ró w n o c z e ­

śn ie o c h ro n ę w ilc z e g o ły k a na s ta n o w is k a c h n a tu r a ln y c h .

S r f e r ; « S â ï â «

• W W “ * “ " “ ■ * ie 1 n o g « « ^ „ „ e

2. W a w r z y n e k » ł i . k . w ,

W p rz e c iw ie ń s tw ie do wilcze«™

u -

i u n ik a ją c ą s u c h y c h s ie d lis k ro ś lin a 8 leśna ^ w e n io lu J ,Ilił

g le b a c h c ie p ły c h z w ła «/«.»«, , JU ł " ° » c ie n io n y c h , na

c h y c h . P osiaY a L d T o

p i t n i e su-

m o żn a w n a jro z m a its z y c h z b io r o w is k a c h ’^ ' u ' ' ateg° SI>° tk a ć " ° s te p o w y c h , na s k a łk a c h w a p ie n n y C li lu h n 7 w A T W m U ra w a d l p o ro s ły c h r z a d k im lasem sosnow ym w y d m a c h P ia s z czystych ,

w 3 S S S S śT o T ynka Cł 7 kowego le i>

n o c p o p ó łn o c n o -w s c h o d n ią F ra n c je ś r o d k ^ ’ 7 ' ' Slęga " a p ó ł‘

M o ra w y , S ło w a c ję , W ę g r y ’3 Ł g S

swego zasięgu ro ś n ie p ra w ie w y łą c z n ie w „ 1 T ? C2^ SC1 le j k u p ó łn o c y w y s tę p u je ta k ż e

P ęt 2e a lP e js k im , da- w K a rp a ta c h ’ ) i w n ic z y m na - J‘ • nas ” le ro s n ie w o g ó le tu n k u g ó rs k ie g o . W y s tę p u je na W ^ ^ z d ra d z a c h a ra k te ru ga- d o m ie rz a i n a d i ł 7 ’ Ć M a ° p o ls k ie j ( ^ ł o San- ' k lik ó w ) o ra z w T r i ^ fS zcze b rze szyn , J a n ó w , Za- w o s ie le c , W a r c h o ły ) S ta n o w

° ' ' " ? sklCJ . 1 L e z a j 9 k Ł ę to w n ia , N o - z W o ły n ie m ««dzie PnS feka to *

czą 8lę p o p rz e z o k o lic e L w o w a

Ta w S“k t;;r„ ™ ™ s et w - * * • £

» lę g ie m „ g ó ra c h » ro d k o w o - e u r o p e js k id '

h is to rię , s ię g a ją cą s c h y łk u t r z e c L z ę d W ^ i o r e ’ V ’ i**“ ««

s ta ry m , dziś n ie m a l do szczę tn ie z n is L z P V J u z w te d y na s c y ty js k ie g o , k tó re c ią g n ę ło ” , " ł

Pa8m*® " ó r s k i"> w a łu

!,Z P° za D n ie Pr w y s y ła ją c boczne r o z g a łę z ie n ia 'k u z a d " 1

za p e w ne w a w rz y n e k g łó w k o w y wraz z P • . z a c h o d ° w i, ró s ł g ó rs k im i. E p o k ę lo d o w ą p r z e L w a ł w nst ’ T ? “ 1 ro f lin a m i zo sta ła p o za z a się g ie m lą d o lo d u a r> ó ż n i°' W° y n s k le b k tó r a p o ­ n ie k tó re o b s z a ry o h ię te z lo d n w ’ i C.* lo z P rzestr z e n ił się na

W y ż y n ę M a ło p o ls k ą D a n T d ° c ie ™ W » z a c h ó d aż

flo r z e za ^ T " 1 w n a sze j

szczególną o c h ro n ę . ° lZ?< ° Wy 1 d la te f?° z a s łu g u je na

d w ie 1 0 ^ 0 ycm k w f s 7 t 7 V r 7 j 7 j 7 o n i iegO’ ? t ąg a j?ce S ° za le ‘ g a łą z k i p o k ła d a ją się p o zi e m i i ’ t i o ‘ Słab° ro z Sa łez ione g d z ie w y s tę p u je m a so w o , gęste, ro z e s ła n e ^ o b L lT " " miej8CaCh

ska z jedneg° ~

L iś c ie są n ie w ie lk ie , z im o z ie lo n e , tę g ie i skó rza ste . B u d o w a ic h z d ra d z a szereg p rz y s to s o w a ń , c h ro n ią c y c h ro ś lin ę p rz e d z b y t­

n ią u tr a tą w o d y p rz e z w y p a ro w a n ie : s iln ie z g r u b ia ły n a b ło n e k , z a g łę b io n e s z p a rk i o d d e c h o w e i m a łe p rz e s tw o ry m ię d z y k o m ó rk o w e w w a rs tw ie m ię k is z u .

R yc. 3. Częściowy zasiąg D a p h n e C n e o ru m w kra czający od wschodu na zie m ie P o ls k i. U g ó ry rozm ieszczenie ogólne D . C n e o ru m w E u ro p ie (w e d łu g M e u -

s e 1 a, nieco z m ie n io n e ).

K w ia t y , c ie m n o ró ż o w e i w o n n e , r o z w ija ją się p ó ź n ą w io s n ą , w m a ju i c z e rw c u , w z b ity c h k w ia to s ta n a c h na szczyta ch g a łą z e k . B u d o w a ic h je s t p o d o b n a do b u d o w y k w ia tó w w ilc z e g o ły k a , lecz r u r k ę o k w ia t u m a ją węższą i d łu ższą , b o d o ch o d zą cą do 10 m m , i d la te g o m o g ą b y ć z a p y la n e w y łą c z n ie p rz e z m o ty le .

J a g o d y n ie są m ię s is te , le cz s kó rza ste , i m a ją p o c z ą tk o w o ż ó łto - b r u n a tn ą , a p ó ź n ie j c z e rw o n o b ru n a tn ą b a rw ę . S ta n o w ią p o d o b n o b a rd z o p o ż ą d a n ą zd o b y c z d la m ró w e k , k tó r e z b ie r a ją je c h c iw ie i w te n sposób ro z p rz e s trz e n ia ją n a sio na .

W a w rz y n e k g łó w k o w y je s t w jeszcze w ię k s z y m s to p n iu n a ­

ra ż o n y n a z ry w a n ie i n is z c z e n ie n iż w ilc z e ły k o , a ja k o ro ś lin a

b a rd z o rz a d k a , a p r z y ty m n ie z m ie r n ie in te re s u ją c a ze w z g lę d u

na swą h is to r ię , z a s łu g u je na j a k n a jś c iś le js z ą o c h ro n ę .

M I E C Z Y S Ł A W K L I M A S Z E W S K I

Osobliwości skalne w Sudetach

i.

SKAŁKI I RUMOWISKA

S u d e ty są g ó ro tw o re m o b a rd z o z ró ż n ic o w a n e j b u d o w ie i d łu ­ g ie j p rz e s z ło ś c i g e o lo g ic z n e j. R ó ż n o ro d n o ś c i ty p ó w s k a ln y c h i w ie ­ lo ś c i c z y n n ik ó w rz e ź b o tw ó rc z y c h z a w d z ię c z a ją one o g ro m n e b o g a c­

tw o fo r m z a ró w n o d u ż y c h ja k i m a ły c h , często o s o b liw y c h i gd zie in d z ie j na n a szych z ie m ia c h n ie s p o ty k a n y c h . Z w ła szcza f o r m y m a łe o z d a b ia ją i u ro z m a ic a ją m o n o to n ię w ie lk ic h m a s y w ó w g ó rs k ic h i u p ię k s z a ją d o lin y rze czn e , ś m ia ło w c ię te w ow e w y n io s ło ś c i.

W rz e ź b ie S u d e tó w są one o rn a m e n te m b u d z ą c y m p o d z iw , p o b u ­ d z a ją c y m w y o b ra ź n ię , w re s z c ie o ż y w ia ją c y m z a in te re s o w a n ie i c ie ­ k a w o ś ć k ie d y i j a k p o w s ta ły .

T u o g ra n ic z ę się do w y m ie n ie n ia i k ró tk ie g o o p is u fo r m i z ja ­ w is k z a w d z ię c z a ją c y c h swe p o w s ta n ie p ra c y c z y n n ik ó w n isz c z ą c y c h ta k ic h , j a k sło ń ce , m ró z , w o d a , w ia t r , śn ie g i ló d . W s z y s tk ie są re ­ z u lta te m ic h h a rd z o d łu g ie j d z ia ła ln o ś c i a w ie le z n ic h z o s ta ło w y ­ m o d e lo w a n y c h p rz e z s iły , ja k ic h d z iś w S u d e ta c h n ie z n a jd z ie m y . O h o k tw o ró w o b e c n ie w d a ls z y m c ią g u się ro z w ija ją c y c h z n a jd u ­ je m y in n e , u tw o rz o n e w c a łk o w ic ie o d m ie n n y c h w a ru n k a c h k l i ­ m a ty c z n y c h : w g o rą c y m k lim a c ie trz e c io rz ę d o w y m i m r o ź n y c h o k re s a c h lo d o w y c h c z w a rto rz ę d u . T e fo r m y z a b y tk o w e p o z w a la ją n a m o d tw a rz a ć p rze szło ść i ro z w ó j rz e ź b y s u d e c k ie j, n a ic h p o d ­ s ta w ie m o ż e m y w n o s ić o d a w n y c h s to s u n k a c h k lim a ty c z n y c h i p o ­ tę ż n y c h s iła c h , ja k ie m o d e lo w a ły te n o b s z a r w u b ie g ły c h e p o k a c h g e o lo g ic z n y c h .

J e st rze czą u d e rz a ją c ą , że fo r m y te , in te re s u ją c e i w a żn e p o d w z g lę d e m n a u k o w y m , są ró w n o c z e ś n ie b a rd z o p ię k n e i to d la k a ż ­

dego, k to p ię k n o n a tu r y o d c z u w a ć p o t r a f i. P o tę ż n y w o d o s p a d czy fa n ta s ty c z n a s k a łk a , ta je m n ic z a ja s k in ia czy s tro m o ś c ie n n y k o c io ł lo d o w c o w y , n ie s p o d z ie w a n e ru m o w is k o s k a ln e lu b m is a k łę b ią c e j się w o d y — w s z y s tk o to b u d z i p o d z iw i z a in te re s o w a n ie p rz y r o d ą , n a z w a n ą n ie s łu s z n ie n ie o ż y w io n ą . B o k a ż d e z ty c h z ja w is k i oso­

b liw o ś c i ż y je , p o s ia d a swą p rze szło ść, s w ó j czas p o w s ta n ia , m ło d o ­ ści, d o jrz a ło ś c i i k a ż d e c z e k a z g rz y b ia ła starość, z a n ik p ię k n e j p o ­ s ta c i i k s z ta łtu . Co w ię c e j, ta k j a k k a ż d y ż y w y o rg a n iz m , z a b y t­

k o w a fo r m a m o że zostać p rz e d w c z e ś n ie zn iszczo n a lu b zeszpecona, a le ty m , k t ó r y to c z y n i i u c z y n ić m o że , b y w a t y lk o c z ło w ie k .

D la ta n ie g o e fe k tu lu b w ą tp liw e j k o rz y ś c i a często z c z y s te j

b e z m y ś ln o ś c i i g łu p o ty p o t r a f i c z ło w ie k n isz c z y ć w o d o s p a d y , ła ­

m a ć fa n ta s ty c z n e tw o r y s k a ln e lu b szp e cić je n a p is a m i, d e w a s to ­ w ać ja s k in ie o b tłu k u ją c n a c ie k i, p su ć p ię k n o w id o k u p rz e z s ta w ia ­ n ie na p ie rw s z y m p la n ie s w o ic h p rz e w a ż n ie n ie u d a ły c h i m e z h a r- m o n iz o w a n y c h z n im tw o r ó w : b u d y n k ó w , w ie ż w id o k o w y c h , s c h ro ­ n is k , k io s k ó w itp . N a trę c tw o d z ie ł lu d z k ic h w S u d e ta c h je s t szcze­

g ó ln ie d o tk liw e i p o z b a w io n e u m ia r u . Z ty c h p o w o d o w , b y zabez­

p ie c z y ć p ię k n e i in te re s u ją c e d z ie ła p r z y r o d y p rz e d c z ło w ie k ie m a d la c z ło w ie k a , k o n ie c z n ą je s t ic h o c h ro n a n a r ó w n i z o c h ro n ą r o ś lin czy r z a d k ic h z w ie rz ą t. P r z y ty m w S u d e ta c h p oza o c h ro n ą w y ła n ia się też p o trz e b a p rz y w ra c a n ia ty m o s o b liw y m z a b y tk o m d a w n eg o p ię k n e g o o to c z e n ia p rz e z u s u w a n ie te g o , co c z ło w ie k ze

szko d ą w p ro w a d z ił. . . . . c , . ,

Z w ie lu fo r m i z ja w is k p r z y r o d y n ie o ż y w io n e j w s u d e ta c n p o d a m i o p is z ę n a jb a r d z ie j ty p o w e i in te re s u ją c e , k tó r e p rz e d e w s z y s tk im na o c h ro n ę z a s łu g u ją . N a le ż ą do n ic h o s o b liw e fo r m y w ie trz e n ia , fa n ta s ty c z n e s k a łk i, l a b ir y n t y s k a ln e i ja ło w e r u m o w i­

ska s k a ł z a ró w n o k ry s ta lic z n y c h ja k i o s a d o w y c h . W ie lk ą rz a d ­ k o ś c ią są ja s k in ie w y s tę p u ją c e je d y n ie w so czew kach s ta ry c h w a ­ p ie n i k ry s ta lic z n y c h . W g łę b o k o w c ię ty c h d o lin a c h z n a jd u ją się duże w o d o s p a d y , u ic h stó p c ie m n ie ją g łę b ie k o tłó w e w o rs y jn y c h , z k tó r y c h u s p o k o jo n e w o d y są w y p ro w a d z a n e s tro m o s c ie n n y m i g a r­

d z ie la m i- Ś w ia d k a m i e p o k i lo d o w e j są w s p a n ia łe k o t ły lo d o w c o w e o m is a c h p rz e w a ż n ie w y p e łn io n y c h w o d ą je z io r n ą i n ie s p o k o jn y m p rz e d p o le m ś w ie ż y c h m o re n c z o ło w y c h . D z ie łe m w ó d w p a d a ją c y c i w szcze lin ę lo d o w c a i d rą ż ą c y c h p o d ło ż e s k a ln e je s t g łę b o k i g a i- n e k lo d o w c o w y . W re s z c ie p o z o s ta ło ś c ia m i z czasów jeszcze d a w n ie j­

szych, bo s ta ro trz e c io rz ę d o w y c h , są fr a g m e n ty s ta ry c h p o w ie rz c h n i z ró w n a n ia z w y s te rc z a ją c y m i p o n a d ic h p o z io m p a g ó ra m i — tw a r ­ d z ie la m i.

F o r m y w ie trz e n ia m e c h a n ic z n e g o w S u d e ta c h m o ż e m y p o ­ d z ie lić z a le ż n ie o d m a te r ia łu s k a ln e g o n a d w ie g ru p y . J e d n a je s t z w ią z a n a z w y s tę p o w a n ie m ró ż n e j o d p o rn o ś c i s k a ł k r y s ta lic z n y c h ,

<dównie g ra n itó w i g n e js ó w , d ru g a z tw a r d y m p ia s k o w c e m cioso­

w y m w ie k u g ó rn o k re d o w e g o . W o b u ro d z a ja c h s k a ł p r z y b ie r a ją o n e p o s ta c i baszt, z a m czysk, s łu p ó w , ig lic , k a z a ln ic , m a c z u g , g rz y ­ b ó w , m u ró w i n ie re g u la r n y c h z ło m ó w s k a ln y c h . A le w o b s z a ra c h k r y s ta lic z n y c h są n a o g ó ł ro z rz u c o n e p o je d y n c z o lu b g ru p a m i, n a ­ to m ia s t p ia s k o w ie c c io s o w y d a je w ie lk ie s k u p ie n ia ty c h ż e fo r m na m a łe j p rz e s trz e n i, s tw a rz a ją c fa n ta s ty c z n e l a b ir y n t y s k a ln e i ska ­

m ie n ia łe m ia s ta . . ,

W s z y s tk ie te fo r m y p o w s ta ły na s k u te k w y p re p a ro w a n ia b lo ­

k ó w , ła w ic i w a rs tw s k a ln y c h w z d łu ż k rz y ż u ją c y c h się s z c z e lin p io -

n o w y c h o ra z fu g i s z c z e lin p o z io m y c h . C z y n n ik ie m ro z s z e rz a ją c y m te s z c z e lin y p o c h o d z e n ia te k to n ic z n e g o b y ło i je s t w ie trz e n ie i to w ie trz e n ie m e c h a n ic z n e . P o d w p ły w e m n a s ło n e c z n ie n ia w lec.ie a z a m ro z u w z im ie , ś c ia n y s k a ln e k ru s z ą się i c o fa ją w stecz, p rze z co s zcze lin a z y s k u je stale na sze ro ko ści. M a t e r ia ł z w ie trz a ły b y w a z k o le i s p łu k iw a n y i w y p rz ą ta n y p rz e z w o d y deszczowe i ro z to ­ p o w e o ra z p rz e z w ia t r , p o s ia d a ją c y d u żą s iłę w o b s z a ra c h w ie rz ­ c h o w in o w y c h .

Z a le ż n ie od ja k o ś c i s k a ły , z m ia n w o d p o rn o ś c i p o szcze g ó l­

n y c h ła w ic , gęstości i k ie r u n k u s z c z e lin , p rz e p u s z c z a ln o ś c i i s tr u k ­ tu r y w e w n ę trz n e j, słońce, m ró z , w o d a i w ia t r w y p r e p a r o w u ją z n ie ­ r e g u la rn y c h p ie r w o tn ie b lo k ó w fa n ta s ty c z n e fo r m y . W s k a ła c h k r y ­ s ta lic z n y c h , zw łaszcza g ra n ito w y c h , fo r m y s k a ln e p o s ia d a ją często d z ię k i z a o k rą g le n iu k ra w ę d z i i w y ra ź n e j o d d z ie ln o ś c i s z c z e lin o w e j w y g lą d m a te ra c ó w . W y g lą d a ją ta k ja k g d y b y b y ły z ło żo n e z lu ź ­ n y c h k a m ie n i p o n a k ła d a n y c h je d e n na d ru g i. Z a to w s k a ła c h p ia ­ s k o w c o w y c h i łu p k a c h k ry s ta lic z n y c h są Ua o g ó ł b a r d z ie j je d n o lite , o s tre a n a w e t n ie ra z p o s z a rp a n e .

Ś w ia d czą też one o ty m , iż (p o w ie rz c h n ia w z n ie s ie ń , z k tó r y c h k u lm in u ją , z n a jd o w a ła się n ie g d y ś z n a c z n ie w y ż e j a n iż e li d z is ia j a ta k ż e , że n is z c z e n ie ty c h p o w ie rz c h n i p o s tę p o w a ło n ie r ó w n o m ie r ­ n ie , z a le ż n ie o d s tr u k tu r y p o d ło ż a i ja k o ś c i p ro c e s ó w n iszczą cych . F o r m s k a ln y c h je s t w S u d e ta c h b a rd z o d u żo . 0 ile w B e s k i­

d a c h są one w ie lk ą rz a d k o ś c ią , tu n ie m a p ra w ie g ru p y g ó rs k ie j, k tó r a b y ła b y p o z b a w io n a te j o z d o b y . D la te g o też w y m ie n ię n a j­

b a rd z ie j ty p o w e i z a s łu g u ją c e n a o c h ro n ę .

W G ó r a c h Z ł o t y c li z n a jd u ją się fa n ta s ty c z n e s k a łk i z b u d o w a n e z g n e js ó w i łu p k ó w k ry s ta lic z n y c h . T a k ie f o r m y s k a ln e ste rczą z g rz b ie tu i s z c z y tó w w zn o szą cych się b e z p o ś re d n io n a p o ­ łu d n ie o d ” L ą d k a . W y ra ź n y cią g s k ie ro w a n y k u w s c h o d o w i ro z p o ­ czyna o g ro m n a M a d e jo w a S k a ła (540 m ) , a d a le j w y s te rc z a S k a łk a A c h ille s a (580 i n ) , Z a ję c z a , na K ró ló w c e (784 m ) i K a n p ia k u (776 m ) . N a w s c h ó d o d L ą d k a t r z y duże s k a łk i g n e jsow e w ie ń czą c h a ra k te ry s ty c z n y szczyt T r o ja n a (770 m ) , na p ó łn o c od te j m ie j­

scow ości s te rc z y s a m o tn ie S zara S k a łk a , a w p o b liż u g ra n ic y , nad U s tro n ie m w zn o s i się ze s z czytu O r łó w k i (830 m ) Z a k lę ta S k a ła . D u ż e z g ru p o w a n ie s k a łe k z n a jd u je się ta k ż e n a p ó łn o c n y w s c h ó d o d S k r z y n k i. Z e s to k ó w i g rz b ie tó w w y s te rc z a ją t u : P u s te ln ik , I u- c lia te k , Ja g a i B rz y d a l.

W s ą s ie d n ie j g r u p ie G ó r B i a l s k i c h z a s łu g u je na uw agę

d u ża g ru p a fa n ta s ty c z n y c h s k a łe k , w znosząca się n a d G ie ra łto w e m

a n a z y w a n a „ C z te r y S io s try “ .

W G ó r a c h Ś n i e ż n y c h sterczę ze s to k u k o p u ły szczy­

to w e j, w w y s o k o ś c i 1254 m , J a skó łcze S k a ły a lu ź n e ru m o w is k o n a ­ zw ane G r u c h o te in , z ło ż o n e z c h w ie jn y c h p ł y t g n e js o w y c h , o k ry w a T r ó jm o r s k i S zczyt (1144 m ) . U s tó p ty c h g ó r, ju ż w o b rę b ie K o ­ t l i n y K ło d z k ie j, w z n o s i się ze s to k u w z g ó rz a (598 m ) w Id z ik o - w ie k i lk a P a s te rs k ic h S k a łe k . Są one z b u d o w a n e ze z le p ie ń c a k r e ­ do w e go i p o s ia d a ją o k o ło 10 m w y s o k o ś c i a 1 m sze ro ko ści.

W G ó r a c h B y s t r z y c k i c h k o ło r u in z a m k u G n ie w o - szo w skie g o ro z rz u c o n e są le g e n d a rn e D ia b e ls k ie G ła z y . N a szczy-

R yc. 4. „ W ie lb łą d “ w S k a m ie n ia ły m M ie ście (H e js z o w in a ).

Fot. M. Klimaszewski

c ie p o b lis k ie g o C ze rń ca (891 m ) s k a łk i z b u d o w a n e z łu p k ó w k r y ­ s ta lic z n y c h p r z y p o m in a ją r u in y za m czyska . W p ó łn o c n e j części ty c h g ó r z n a jd u je się n a d S o k o łó w k ą o s tro g a s k a ln a i w y s o k ie u r ­ w is k o K a m ie n n e j G ó r y (705 m ) . Są to w y c h o d n ie p ia s k o w c a c io ­ sow ego, o p a d a ją c e p rz e p a ś c is tą ścia n ą k u K o t lin ie K ło d z k ie j a ró w ­ n o cze śn ie d o s k o n a ły p u n k t w id o k o w y .

N a jh a r d z ie j fa n ta s ty c z n e fo r m y i o s o b liw o ś c i s k a ln e p o s ia d a H e j s z o w i n a . P o d o b n y c h n ie m a w P o lsce , a i w h u r o p ie n ie ­ w ie le z n a jd z ie m y . Z w ią z a n e są z g ru b o ła w ic o w y m p ia s k o w c e m c io ­ so w y m . O dznacza się o n d u żą tw a rd o ś c ią , p ra w ie p o z io m y m u ło ­ ż e n ie m i p o trz a s k a n ie m n a w ie lk ie b lo k i, co p o z w a la na w n ik a n ie w z d łu ż p io n o w y c h s z c z e lin c z y n n ik ó w n is z c z ą c y c h , o d d a la ją c y c h o d s ie b ie ś c ia n y s k a ln e . S tą d fa n ta s ty c z n e S k a m ie n ia łe M ia s to w ie ń ­ czące k u lm in a c ję S to ło w e j (919 m ) o ra z l a b ir y n t B łę d n y c h S k a ł w z a c h o d n ie j części S trz e liń c a (915 m ) .

C hro ń m y p rz y ro d ę o jc z y s tą IV 11/12

S to ło w a je s t o sta ń ce m , re s z tk ę n a jw y ż s z e j p o k r y w y p ia s k o w ­ c o w e j o c a la łą p rz e d z n is z c z e n ie m p o d o b n ie ja k M a ła S to ło w a i S z c z e lin ic c . T e c o k o ły s k a ln e o p a d a ją s tr o m y m i a n a w e t p rz e ­ p a ś c is ty m i ś c ia n a m i k u w ła ś c iw e m u s to liw u H e js z o w in y (o k o ło 700- m ) .

P ła s k ą k u lm in a c ję S to ło w e j (1100 X 300 m ) tw o rz ą p o tę ż n e b lo k i s k a ln e o o g ro m n y c h , w ie lo m e tr o w y c h ro z m ia ra c h . Są one p o- o d d z ie la n e „ u lic a m i“ — s z c z e lin a m i, ro z s z e rz o n y m i p rz e z w ie trz e ­ n ie . Z g o d n ie z p rz e b ie g ie m s z cze lin c ią g n ą się one w ró ż n y c h k ie ­ ru n k a c h , p r z y c z y m szerokość ic h je s t b a rd z o r o z m a ita : o d b a rd z o p rz e s tro n y c h do ta k w ą s k ic h , że z tr u d e m m o ż n a się n i m i p rz e ­ cisnąć. T a k ż e g łę b o k o ś ć , choć p rz e w a ż n ie p a ro m e tro w a (3 — 5 m ) , osiąga w ro z p a d lin a c h p ó łn o c n e j ezęśoi p ra w ie 30 m . P rz y o w y c h

„ u lic a c h “ s p o ty k a m y o p ró c z n ie re g u la r n y c h b lo k ó w i z ło m ó w p r z y ­ p o m in a ją c y c h s k a m ie n ia łe g m a c h y , ta k ż e fo r m y o k s z ta łta c h z w ie ­ rz ę c y c h ( w ie lb łą d , m o rs , n ie d ź w ie d ź , d z ik ) , lu d z k ic h lu b te ż p o ­ d o b n e do ró ż n y c h d z ie ł lu d z k ic h (S to le c — n a jw y ż s z y p u n k t H e j­

s z o w in y ; 919 m ) . D z ię k i te m u w ę d ro w a n ie p o s k a m ie n ia ły m m ie ­ ście n ie t y lk o n ie n u ż y , lecz s iln ie p o b u d z a w y o b ra ź n ię .

N ie c o in a c z e j w y g lą d a la b ir y n t B ł ę d n y c h S k a ł , z a jm u ­ ją c y 24 h a p o w ie rz c h n i (n a z w a p ie r w o tn a : B u k o w iń s k ie S k a ły ) . T u o p ró c z o tw a rty c h „ u l i c “ m a m y s k le p io n e k o ry ta rz e , b ra m y , l u k i i m ro c z n e p ie c z a ry , u tw o rz o n e w s k u te k szybszego n is z c z e n ia d o l­

n y c h p a r t ii s k a ln y c h , m n ie j o d p o rn y c h a n iż e li w a rs tw y s tro p o w e . S tro p y p ie c z a r i tu n e li często są p o d p a rte w ą s k im i f ila r a m i, p ię k ­ n ie w y p re p a ro w a n y m i p rz e z w ie trz e n ie , a fo r m ą szcze g ó lnie spo­

ty k a n ą są g rz y h y s k a ln e o s z e ro k ie j c z a p ie , s p o c z y w a ją c e j na c ie n ­ k i e j p o d s ta w ie . P o ś ró d B łę d n y c h S k a ł w ra ż e n ia e ste tyczn e p o tę ­ g u je jeszcze m o m e n t ta je m n ic z o ś c i.

T a k ż e z n a u k o w e g o p u n k tu w id z e n ia 1) p o s ia d a ją o b y d w a te tw o r y s k a ln e b a rd z o d u żą w a rto ś ć . Są n ie ty lk o z a b y tk ie m z u b ie ­ g łe j e p o k i g e o lo g ic z n e j, p o d le g a ją c y m d ziś d a ls z e m u ro z w o jo w i, ale m o ż n a na n ic h ta k ż e d o s k o n a le ś le d z ić p rz e b ie g p ro c e s ó w w ie ­ tr z e n ia i ic h n ie p o ś le d n ią a k s z ta łto tw ó rc z ą — z p o m o c ą w o d y i w ia t r u — ro lę .

Z in n y c h o s o b liw o ś c i s k a ln y c h , u ro z m a ic a ją c y c h s to liw o H e j­

s z o w in y , n a le ż y w y m ie n ić c z te ro m e tro w ą R o z s ta jn ą S k a łk ę , Ster­

czącą na w s c h ó d od S to ło w e j, P ta s ie S k a ły n a p ó łn o c n y c h i C z a rc i K a m ie ń na p o łu d n io w y c h s to k a c h S trz e liń c a , w re szcie B a s z ty

1) Szczegółow y p la n S ka m ie n ia łe g o M ia sta na S to ło w e j w ra z z o pisem fo rm został w ro k u bie żą cym w y k o n a n y przez K o ło G eografów S tu d e n tów U n i­

w e rsyte tu W ro c ła w s k ie g o i w n ie d łu g im czasie zostanie o p u b lik o w a n y .

i Ś c ia n y w le ja c h ź ró d ło w y c h W a m b ie rz y c k ie g o i R a d k o w s k ie g o P o to k u .

D o o p isa n e g o z e s p o łu fo r m p ia s k o w c o w y c h n a le ż y jeszcze o d o ­ s o b n io n a m a czu g a s k a ln a , stercząca s a m o tn ie p rz y d ro d z e z M ie ­ roszow a do K rz e s z o w a . Jest o n a e le m e n te m n ie p o k o ją c y m . W z n o s i się b o w ie m z p ła s k ie g o p o la u p ra w n e g o i je s t p o ło ż o n a d a le k o o d p ia s k o w c o w y c h w z n ie s ie ń . P o s ia d a o k o ło 7 m w y s o k o ś c i a je ­ d e n j e j b o k szpeci n ie m ie c k i n a p is , k t ó r y k o n ie c z n ie n a le ż y za trze ć.

O s o b liw e fo r m y w p ia s k o w c u c io s o w y m z n a jd u ją się ta k ż e w o k o lic y L w ó w k a w obszarze p o g ó rz a su d e c k ie g o .

j';

R yc. 5. M aczuga skalna k o ło Krzeszow a.

Fot. M. Klimaszewski

W G ó r a c h S o w i c h s k a łk i god n e o c h ro n y , z b u d o w a n e z g n e js ó w a rc h a ic z n y c h , s p o ty k a m y p rz e d e w s z y s tk im n a g rz b ie ­ cie g łó w n y m i to p r z y s z la k u tu ry s ty c z n y m . N a z a ch ó d o d W ie lk ie j S o w y s te rczą P a ń s k i K a m ie ń i S zara S k a ła , ze S ta re j R ó w n in y (940 m ) w z n o s i się N ie d ź w ia d e k , ze S ło n e c z n e j (962 m ) tr z y S ło ­ n e czn e S k a łk i o w y s o k o ś c i o d 4 do 6 m , a W y s o k ie S k a łk i u b ie ­ r a ją szczyt M a lin o w e j (815 m ) w p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j części tego pasm a. Z e s k a łe k z n a jd u ją c y c h się n a s to k a c h i ra m io n a c h b o c z n y c h n a le ż y w y m ie n ić u rw is k a D z ik ic h S k a ł (877 m ) na p o ­ łu d n io w y m s to k u S ło n e c z n e j, H r a b s k i Z ło m na S ta re j R ó w n i, C za­

ro w n ic ę (669 m ) n a d W a lim ie m i Z a m c z y s k o (602 m ) n a d G ro ­ dziszczem . N a u w a g ę i o c h ro n ę z a s łu g u je też b ra m a s k a ln a , z a m y ­ k a ją c a w y lo t g ó rs k ie j d o lin k i do k o t l i n y K a m io n k o w a na j e j p o ­ łu d n io w o -z a c h o d n im s k ra ju .

2*

W G ó r a c h K a m i e n n y c h i W a ł b r z y s k i c h , z b u ­ d o w a n y c h z p o r f ir u i m e la fir u , s k a łk i są n a o g ó ł rz a d k im z ja w i­

s k ie m , za to w ie lk a ic h ilo ś ć u ro z m a ic a p o w ie rz c h n ię G ó r Ł o m ­ n i c k i c h . Z p ra w ie k a ż d e j k u lm in a c ji s z c z y to w e j ste rczy t u f a n ­ ta s ty c z n e s k a łk i g ra n ito w e . D o n a jb a r d z ie j o s o b liw y c h n a le ż ą : S k a łk i na S k a lń c u , n a jw y ż s z y m szczycie G ó r Ł o m n ic k ic h (940 m ) , g ru p a S k a ł S ta ro ś c iń s k ic h (719 m ) i M ie d z ia n y c h (741 m ) na w schód o d N o w e j W s i o ra z ś c ia n y , u rw is k a i {>iękne s k a łk i, j a k im i są n a je ­ żone b liź n ia c z e G ó r y S o k o le (623 m i 650 m ) n a d K a r p n ik a m i.

R yc. 6. T w a ro ż n ik . Fot c ¿uk

N a jw ię c e j fo r m i o s o b liw o ś c i s k a ln y c h ¡»osiadają K a r k o ­ n o s z e . S k a łk i g ra n ito w e sterczą t u t a j z p ła s k ie g o g rz b ie tu , ze s tro m y c h s to k ó w a n a w e t z g a rb a te g o p o d g ó rz a , p rz y c z y m u d e rz a ic h w ie lk a ro z m a ito ś ć i śm ia ło ś ć , ż y w o k o n tr a s tu ją c a z w y ró w n a ­ n ie m w ie rz c h o w in y i m o n o to n ią d łu g ic h zb o czy. Jest ic h tu ta k d u ż o , że p o d a ję n a jb a r d z ie j ty p o w e . N a d P rz e łę c z ą N o w o ś w ie c k ą ste rc z ą s k a łk i K o c ie r z y (918 m ) , B a b in ie c k u lm in u je G n ia z d e m S k a ln y m (985 m ) , na w sch ó d od n ie g o w z n o s i się B ra m a S k a ln a a n ie c o w y ż e j, b o w w y s o k o ś c i 1041 m , O w cze S k a ły . N a p ó łn o c ­ n y m s to k u b a rd z o s k a lis te j S z re n ic y (1362 m ) sterczą m a lo w n i­

czo K o ń s k ie Ł b y w w y s o k o ś c i 1298 m . B a rd z o duże w ra ż e n ie s p ra ­

w ia ją s k a łk i w znoszące się p o n a d p ra w ie p ła s k ą w ie rz c h o w in ę m a ­

s y w u K a rk o n o s z y . P rz y s z la k u g rz b ie to w y m s p o ty k a m y na p ó łn o c

o d S z re n ic y T r z y Ś w in k i a n ie c o d a le j I w a ro ż n ik , p r z y p o m in a ­

ją c y p o u k ła d a n e je d e n na d r u g im s e rk i. Z g rz b ie tu ste rczą też

r u in y s k a ln e Ł a b s k ie g o S z c z y tu (1470 m ) , b a rd z o e fe k to w n e K a ­

m ie n ie C ze skie w p o s ta c i m u r u g ra n ito w e g o o w y s o k o ś c i 6 do 10 m i trz y m e tro w e g o g rz y b a , a d a le j K a m ie n ie Ś lą skie (1413 m ) , p r z y ­ p o m in a ją c e s fin k s a p o p rz e d z o n e g o d w o m a p y lo n a m i. N a d J a g n ią t- k o w e m w znoszą się B a s z ty S k a ln e a w C z a rn y m K o tle Ś n ie ż n y m z n a jd u je się W ę d ru ją c y K a m ie ń , k tó r e m u p rz y p is y w a n o p rz e s u ­ w a n ie się w k ie r u n k u J a g n ią tk o w a . Im p o n u ją c e fo r m y s k a ln e tw o ­ rz ą szczyt C h o jn ik a . Jego d z ik o ś ć i n ie d o s tę p n o ś ć w y k o rz y s ta ł c z ło ­ w ie k b u d u ją c na n im z a m e k (s o h ie s z o w s k i). W P rze sie ce n a d w o ­ d o sp a d e m w z n o s i się K a z a ln ic a a w d o lin ie P łu c z k i c ią g n ą się na z n a c z n e j p rz e s trz e n i S k a ły S z w e d z k ie (850 m ) . D o n a jp ię k n ie js z y c h

R yc. 7. K a m ie n ie Śląskie w K arkonoszach.

Fot M. Klimaszewski

s k a łe k w K a rk o n o s z a c h n a le ż ą P ie lg rz y m y sterczące s a m o tn ie p o ­ n a d o ta c z a ją c y m je la se m (1204 m ) o ra z S ło n e c z n ik (1423 m ) w y ­ ra s ta ją c y (1 0 m ) p o n a d S re b rn ą R ó w n ię . N a z w a p o c h o d z i s tą d , że n ie g d y ś m ia ł o n s łu ż y ć p a s te rz o m za zegar s ło n e c z n y . S k a łk a p ó ł­

n o c n a p o s ia d a c h a ra k te ry s ty c z n y , s u ro w y p r o f i l m n ic h a . N a w s c h ó d o d Ś n ie ż k i w ra z ze z m ia n ą m a t e r ia łu s k a ln e g o na ł u p k i i g n e js y z m n ie js z a się w y ra ź n ie ilo ś ć s k a łe k . D o n ic h n a le ż y m . in . S tó ł, sta­

n o w ią c y k u lm in a c ję s z c z y tu o te jż e n a z w ie .

W ie lk ą ilo ś ć s k a łe k s p o ty k a m y w o b rę b ie P o d g ó rz a zw ła sz­

cza w p a r tia c h s z c z y to w y c h . R o z s y p u ją c się d a ją o n e p o la g ra n i­

to w y c h g o ło b o rz y .

W K a rk o n o s z a c h o p ró c z ró żn e g o ty p u s k a łe k (ig lic e , baszty,

m u r y , z a m czyska , k a z a ln ic e , g rz y b y , n ie fo re m n e z ło m y ) z n a jd u ją się

ta k ż e duże ru m o w is k a s k a ln e . N a jh a r d z ie j znane i n a jw ię k s z e je s t

ru m o w is k o o k ry w a ją c e s to ż k o w y szczyt Ś n ie ż k i (1605 m ) . P o s tro ­

n ic p o ls k ie j sięga o n o w d o lin ę M a łe j Ł o m n ic y do w y s o k o ś c i 1200 m .

R u m o w is k o s k ła d a się p rz e w a ż n ie z tw a rd y c h i o s tro k ra w ę d z is ty c h b lo k ó w łu p k u m e ta m o rfic z n e g o , b u d u ją c e g o szczyt Ś n ie ż k i. M n ie j­

szy u d z ia ł m a ją g ła z y g ra n ito w e , o d ry w a n e z p a r t ii d o ln y c h . G o ło ­ b o rz e Ś n ie ż k i łą c z y się z ru m o w is k ie m , z a le g a ją c y m w ie rz c h o w in ę i p ó łn o c n e s to k i g rz b ie tu C z a rn e j K o p y (1407 m ) . Z n a c z n ie m n ie j­

sze p o w ie rz c h n ie z a jm u ją ru m o w is k a g ra n ito w e , o k ry w a ją c e S zre­

n ic ę , Ł a b s k i S zczyt (1472 m ) , W ie lk i Szyszak (W y s o k ie K o ło , 1509 i n ) , M a ły Szyszak (1442 m ) i T ę p y S zczyt.

W m o n o to n n y c h G ó r a c h I z e r s k i c h s k a łk i g n e jsow e są z n o w u ż e le m e n te m b a rd z o o ż y w ia ją c y m . N a W y s o k im G rz b ie c ie s zcze g ó lnie m a lo w n ic z o p rz e d s ta w ia ją się S in e S k a łk i (1123 m ) , C z e rw o n e S k a łk i (952 m ) , Z w a lis k o (1047 m ) , W y s o k i K a m ie ń (1058 m ) , K o ź la S k a łk a i Z b ó je c k ie S k a ły , tw o rz ą c e d u ż y z e sp ó ł o s o b liw y c h fo r m i p rz e p a ś c is ty c h ścian. Z G r z b ie tu K a m ie n ie c ­ k ie g o w z n o s i się S ę p ia S k a ła (829 m ) , p o tę ż n e Z a m c z y s k o , Jele- n ie ^ S k a ły (783 m ) , S o w i K a m ie ń i B o b ro w e S k a ły (610 m ) .

R u m o w is k a s k a ln e p o c h o d z ą g łó w n ie z o k re s u o s ta tn ie g o z lo ­ d o w a c e n ia , k ie d y s to s u n k i k lim a ty c z n e n a jb a r d z ie j s p r z y ja ły w ie ­ tr z e n iu m e c h a n ic z n e m u . Zaś p o ło ż e n ie w p a rtia c h s z c z y to w y c h , d u ż y s p a d e k , o b fito ś ć w ó d w y p łu k u ją c y c h d ro b n y m a te r ia ł z w ie - tr z e lin o w y i w y m ia ta ją c a d z ia ła ln o ś ć w ia t r u w s p ó łd z ia ła ją k o n s e r­

w u ją c o na z a c h o w a n ie starego ru m o w is k a d y lu w ia ln e g o .

N a to m ia s t fo r m y s k a ln e m o g ły p o w s ta ć w d łu g im czasokresie

o d trz e c io rz ę d u , k ie d y to S u d e ty z o s ta ły w y p ię trz o n e , aż p o czasy

d z is ie js z e . J e d n a k ż e g łó w n y ro z w ó j p rz y p a d a ł za p e w ne ró w n ie ż na

o k re s d y lu w ia ln y . O z a ło ż e n ia c h trz e c io rz ę d o w y c h ś w ia d c z y ło b y

w z n o s z e n ie się n ie k tó r y c h s k a łe k ze s ta ro trz e c io rz ę d o w e j p o w ie rz ­

c h n i z ró w n a n ia . Z a to ic h obecne fo r m y są d z ie łe m s iln y c h p ro c e s ó w

w ie trz e n io w y c h , p a n u ją c y c h w o k re s a c h lo d o w c o w y c h o ra z o b n a ­

ż a ją c e j d z ia ła ln o ś c i p ro c e s ó w s o lif lu k c y jn y c h . Ic h d z is ie js z e p rz e ­

o b ra ż a n ie p o s tę p u je ta k w o ln o , że ś m ia ło m o ż e m y u zn a ć te fo r m y

za k o p a ln e . N a p o w ie rz c h n a s k a łe k m o ż n a o b s e rw o w a ć p rz e b ie g

d e n u d a c ji s e le k ty w n e j, p o s tę p u ją c e j w z d łu ż s z c z e lin , fu g , s m u g m a ­

łe j o d p o rn o ś c i a ta k ż e z a le ż n ie o d w e w n ę trz n e j s tr u k tu r y p e tr o ­

g ra fic z n e j. R e z u lta te m w ie trz e n ia i d e n u d a c ji s e le k ty w n e j w s p o m a ­

g a n y c h w ia tr e m a u w a ru n k o w a n y c h z ró ż n ic o w a n ie m s tr u k tu r a ln y m

są p o w ie rz c h n ie ja m is te , gąbczaste, p la s tro w e i k ra to w e a ta k ż e

o s o b liw e „ m is k i o fia r n ic z e “ . Są to z a g łę b ie n ia w id o c z n e na p ła ­

s k ic h p o w ie rz c h n ia c h s k a ł z a ró w n o k r y s ta lic z n y c h ja k i o s a d o w y c h

o b a rd z o ro z m a ite j ś re d n ic y i g łę b o k o ś c i. D u ż a ro la w ie trz e n ia ch e ­

m ic z n e g o p r z y ic h p o w s ta w a n iu p rz e m a w ia za w ie k ie m p o d y lu -

w ia ln y m .

S k a łk i i ru m o w is k a z a s łu g u ję na c a łk o w itą o c h ro n ę . Z a s łu ­ g u ją na to ze w z g lę d ó w n ie t y lk o m o r fo lo g ic z n y c h , ale ta k ż e ja k o o b ie k ty g e o lo g ic z n e , na k tó r y c h m o ż n a d o b rz e p o z n a w a ć s tr u k ­ tu rę i w ła ś c iw o ś c i s k a ł. Ic h n a d w ie tr z a ły m a te r ia ł n ie p o s ia d a d u ­ ż e j w a rto ś c i u ż y tk o w e j i to m oże je c h ro n ić p rz e d ła m a n ie m , eks­

p lo a ta c ją „ n a k a m ie ń “ . Z a to sta le są n iszczo n e i oszpecane p rz e z n ie k u lt u r a ln y c h tu ry s tó w , k tó r z y ną ty c h m a lo w n ic z y c h i in te r e ­ s u ją c y c h tw o ra c h r y ją s w o je p o d p is y a n a w e t p rz y n a le ż n o ś c i o rg a ­ n iz a c y jn e . T o te ż g łó w n ie p rz e d n im i c h ro n ić je n a le ż y .

D . n.

R yc. 8. S ło n e c z n ik z postacią „ M n ic h a “ po p ra w e j s tro n ie . Fot. C. Żuk

K A T A R Z Y N A K L E I S T Ó W N A

Ochrona przyrody

w programie szkoły jedenastoletniej

R e a liz o w a n ie p o s tu la tó w o c h ro n y p r z y r o d y w s z k o le n ie m o że d a ć n a le ż y ty c h w y n ik ó w , o ile d z ie c i w c h o d z ą c e do s z k o ły n ie b ę d ą m ia ły ju ż p o p rz e d n io w p o jo n y c h zasad p o s z a n o w a n ia o ta c z a ją c e j

je p rz y r o d y . _

M a łe d z ie c k o m u s i w o b c o w a n iu z p rz y r o d ą u c z y c się p a ­ tr z y ć na to , co m u się p o d o b a , bez n a ty c h m ia s to w e g o z ry w a n ia czę­

ś c i r o ś lin i bez ic h n is z c z e n ia . T e n sto s u n e k do r o ś lin i ła tw o do ­