6S«
6Rok V Kraków, wrzesień — październik 1949 Nr 9/10
CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ
MONTHLY INFORMATION ON NATURE PROTECTION IN POLAND
Wydawnictwo polecone do bibliotek szkół wszystkich typów w myśl decyzji Ministra Oświaty z dnia 8 lutego 1948 r.
Nr VI Oc-3055/47.
n a k ł a d e m p a ń s t w o w e j r a d y o c h r o n y p r z y r o d y
K R A K Ó W 1949
s
\
■s
(
D rukarnia W. I 821
Anczyc i Sp. pod zarządem państw ow ym M -57560
\
T R A M P L E R T A D E U S Z
Gospodarowanie zasobami lasu przy użyciu systemu
siedliskowo-bezzrębowego
Z a g a d n ie n ie n a le ż y te g o g o s p o d a ro w a n ia zasobam i lasu n ie je s t n o w e . J e d n a k ż e n ie zawsze b y ło o n o n a le ż y c ie ro z u m ia n e . C z ło w ie k p ie r w o t n y c z e rp a ł z o ta c z a ją c e j go p r z y r o d y p o trz e b n e d o b ra , k tó r e sta le o d ra d z a ły się na s k u te k c ią g łe g o d z ia ła n ia n a tu r a ln y c h s ił p r z y r o d y . N a w e t p o w ie rz c h n ie w y c z e rp a n e p r y m i
ty w n ą u p ra w ą ro ln ą i p o z o s ta w io n e o d ło g ie m p o k r y w a ły się w n ie d łu g im czasie la s a m i i o d z y s k iw a ły u tra c o n ą z d o ln o ś ć w y tw ó rc z ą .
B y to z ro z u m ie ć , trz e b a z a z n a jo m ić się z is to ta la su p ie r w o tn e g o (n a tu ra ln e g o ) , p rz e z n ie o g lę d n ą g o s p o d a rk ę c z ło w ie k a n ie z n iszczo n e g o . W le s ie p rz e ja w ia się w sposób n a jp e łn ie js z y dąż
ność ś w ia ta ro ś lin n e g o d o ż y c ia g ro m a d n e g o , do tw o rz e n ia zespo
łó w . W s p ó łż y c ie d rz e w z k rz e w a m i, z r o ś lin a m i z ie ln y m i, ze ś w ia te m m ik r o o r g a n iz m ó w w g le b ie , a n a w e t ze ś w ia te m z w ie rz ę c y m je s t is to tą lasu.
S k ła d g a tu n k o w y ro ś lin n o ś c i lasu p ie rw o tn e g o n ie je s t d z ie łe m p rz y p a d k u . P rz e c iw n ie , o s k ła d z ie ty m d e c y d u ją w a r u n k i sie d lis k a , a w ię c s k ła d n ik i g le b y i k lim a t m ie js c a ; na k tó r y m las r o śnie. K a ż d y b o w ie m g a tu n e k , k a ż d y o s o b n ik , k t ó r y w c h o d z i w s k ła d łasu n a tu ra ln e g o , m u s i w y w a lc z y ć m ie js c e d la sie b ie . Z d z ie s ią tk ó w ty s ię c y n a s io n d rz e w le ś n y c h , k tó r e k ie łk u ją , u tr z y m u je się do w ie k u sta rc z e g o i tw o r z y w ła ś c iw y d a ch la s u z a le d w ie k ilk a s z tu k . W ię k s z o ś ć z n ic h g in ie ju ż w p ie rw s z e j m ło d o ś c i n ie z n a jd u ją c w o c ie n ie n iu d rz e w m a c ie rz y s ty c h n a le ż y ty c h w a ru n k ó w ro z - w ° ju . Z o s o b n ik ó w , k tó r e k ie łk u ją na m ie js c a c h o d s ło n ię ty c h , g d z ie o c ie n ie n ie d a c h u la s u je s t p rz e rw a n e na s k u te k ś m ie rc i je d n e g o lu b k i lk u d rz e w s ta ry c h , p o z o s ta ją o s o b n ik i t y lk o ty c h
g a tu n k ó w , k tó r y m w a r u n k i s ie d lis k a p o z w a la ją w y jś ć z w y c ię s k o ze w s p ó łz a w o d n ic tw a o ś w ia tło , w o d ę i sole m in e ra ln e z w s z y s t
k im i in n y m i k o n k u r e n ta m i w c ią g u d łu g ic h la t ż y c ia . I od o sło n ą d rz e w r o z w ija ją się b u jn ie k rz e w y , z io ła , p a p ro c ie , m c h y , w id ła k i, k tó r e b y poza lasem n ie m o g ły w o g ó le ro s n ą ć . Las b o w ie m we w n ę trz u s w o im w y tw a rz a s w o is te w a r u n k i b y to w a n ia , w k tó r y c h m o g ą r o z w ija ć się i ro s n ą ć t y lk o g a tu n k i do ty c h w a r u n k ó w d o sto so w a n e .
L a s je s t ś ro d o w is k ie m , w k tó r y m ż y je o b f it y ś w ia t z w ie rz ę c y . Z w ie rz ę ta ro ś lin o ż e rn e , p rz e w a ż n ie o w a d y , p o ż e ra ją c r o ś lin y d la u tr z y m a n ia się p r z y ż y c iu s p e łn ia ją w a żn ą fu n k c ję w zespole le ś n y m . Z a m y k a ją one b o w ie m c y k l k rą ż e n ia m a t e r ii w sw ie c ie o rg a n ic z n y m . Z w ią z k i m in e ra ln e , zw ią z a n e w liś c ia c h r o ś lin p rz y o b e c n o ś c i ś w ia tła sło n e c z n e g o w m a te rię o rg a n ic z n ą , są p rz e z ś w ia t z w ie rz ę c y łą c z n ie z m ik r o o r g a n iz m a m i ż y ją c y m i w le s ie s to p n io w o o d b u d o w y w a n e w z w ią z k i p ie r w o tn e , m in e ra ln e . T e n c y k l k rą ż e n ia je s t k o n ie c z n y d la u tr z y m a n ia tr w a ło ś c i ż y c ia la su , g d yż w te n sposób g le b a o tr z y m u je z p o w ro te m z w ią z k i m in e ra ln e , k tó r e z o s ta ły z n ie j p rz e z ro ś lin n o ś ć p o b ra n e , a k tó r e w g le b ie z n a jd u ją się t y lk o w o g ra n ic z o n e j ilo ś c i. J e d n o c z e ś n ie gle b a w z b o gaca się w n ie k tó r e p ro s te z w ią z k i o rg a n ic z n e , w p ły w a ją c e d o d a tn io na je j z d o ln o ś ć w y tw ó rc z ą , a ty m sa m ym na s ie d lis k o . W te n sposób w ś ro d o w is k u n a tu ra ln e g o z e s p o łu le śn e go gle b a c ią g le p o z o s ta je p o d w p ły w e m ro ś lin n o ś c i, a je j z d o ln o ś ć w y tw ó rc z a sta le w z ra s ta .
N a d m ie r n y ro z w ó j z w ie rz ą t ro ś lin o ż e r n y c h m ó g łb y w czasie b a rd z o k r ó t k im z n is z c z y ć c a ły ze sp ó ł le ś n y . Na p rz e s z k o d z ie te m u s to i ś w ia t z w ie rz ą t m ię s o ż e rn y c h , o w a d o ż e rn y c h i o w a d ó w p aso
ż y tn ic z y c h . D z ię k i n im , ja k ró w n ie ż w s z e c h o b e c n y m g rz y b o m i b a k te r io m , z a c h o w u je się s ta le ró w n o w a g a m ię d z y ro ś lin n o ś c ią i ś w ia te m z w ie rz ę c y m a ta k ż e c ią g ło ś ć k rą ż e n ia m a t e r ii o rg a n ic z n e j i c ią g ło ś ć ż y c ia ro ś lin n e g o o ra z ś w ia ta o ż y w io n e g o .
Las o d d z ia ły w u je ró w n ie ż na z e w n ą trz , w p ły w a ją c w w y b itn y sposób na k s z ta łto w a n ie się k lim a t u w b liż s z y c h i d a ls z y c h od n ie g o re jo n a c h . P oza ty m las m a z n a c z n y w p ły w na s p ły w w o d y d e szczo w e j i na p o z io m w o d y g ru n to w e j.
W na szych w a ru n k a c h k lim a ty c z n y c h las p ie r w o t n y s k ła d a ł się z w y ra ź n e j w a rs tw y d rz e w , k tó r e u k ła d a ły się p rz e w a ż n ie w d w ó c h p ię tra c h , z w a rs tw y k rz e w ó w , k r z e w in e k , r o ś lin z ie ln y c h ,
5
m c h ó w . N a s k u te k w y tw o rz o n e j ró w n o w a g i b io lo g ic z n e j zespół t a k i m ó g ł się u tr z y m a ć p rz e z b a rd z o d łu g i o k re s czasu. D o p ie ro ś m ie rć w ie k o w y c h d rz e w z a p o c z ą tk o w y w a ła p o w o ln y p ro ce s o d n o w ie n ia la s u p ie rw o tn e g o . D la m ło d y c h p o k o le ń d rz e w w y tw a r z a ły się k o rz y s tn e w a r u n k i w z ro s tu i n o w e p o k o le n ie d rz e w z a s tę p o w a ło d rz e w a o b u m a rłe . P ro c e s o d n o w ie n ia la s u p ie rw o tn e g o , j a k k o lw ie k p o w o ln y , b y ł je d n a k ż e z a le d w ie d ro b n ą częścią je g o d łu gie g o ż y c ia .
O lb rz y m ie za so b y la s ó w p ie r w o tn y c h p rz e z d łu g i czas p o k r y w a ły z a p o trz e b o w a n ie c z ło w ie k a . W m ia rę w z ro s tu z a lu d n ie n ia i w z ro s tu z a p o trz e b o w a n ia na s u ro w ie c d rz e w n y , u b y te k w y w o ła n y u ż y tk o w a n ie m c z ło w ie k a n ie m ó g ł b y ć ju ż w y ró w n y w a n y p rz e z b a rd z o p o w o ln y p r z y r o s t la s u p ie rw o tn e g o . C z ło w ie k w y r ą b y w a ł w ię c e j n iż p rz y r a s ta ło d rz e w a , za p a sy la s ó w p ie r w o tn y c h m a la ły . J e d n o c z e ś n ie k o n ie c z n o ś ć z w ię k s z e n ia p ó l u p ra w n y c h d la w y ż y w ie n ia lu d n o ś c i p o w o d o w a ła s ta le z m n ie js z a n ie się p o w ie rz c h n i le ś n e j. S k u tk i n a d m ie rn e g o w y le s ie n ia m o ż e m y o b s e rw o w a ć w e w s z y s tk ic h k r a ja c h , sz c z e g ó ln ie w ty c h , k tó r e b y ły k o le b k ą c y w i
liz a c ji. O lb rz y m ie o b s z a ry w A z ji, A fr y c e p ó łn o c n e j, H is z p a n ii, W ło s z e c h , G r e c ji, C h in a c h a n a w e t w A m e ry c e P ó łn o c n e j, n ie g d y ś gęsto z a lu d n io n e , z m ie n ia ły się p o w o li w d z is ie js z e n ie u ro d z a jn e p u s ty n ie . C zęste w y le w y rz e k w A m e ry c e P ó łn o c n e j i w C h in a c h i w w ie lu in n y c h k r a ja c h są te ż n a s tę p s tw e m ic h w y le s ie n ia . D o p ie ro te f a k t y s p o w o d o w a ły , że c z ło w ie k z ro z u m ia ł, iż las i p o le u p ra w n e — to n ie dw a p rz e c iw s ta w n e , w z a je m n ie się znoszące sp o so b y u ż y tk o w a n ia g le b y , le c z p rz e c iw n ie , że las i r o la to je d n a całość p rz y r o d n ic z a , k tó r a z a p e w n ia n a le ż y te w y k o rz y s ta n ie s ił p r z y r o d y i u tr z y m a n ie z d o ln o ś c i w y tw ó rc z e j s ie d lis k a na n a jw y ż szym p o z io m ie . D z is ia j las s ta ł się w a ż n y m e le m e n te m p la n o w a n ia p rz e s trz e n n e g o ja k o c z y n n ik n ie z a s tą p io n y d la w z m o ż e n ia P r o d u k c ji r o ln e j o ra z n a le ż y te g o w y k o rz y s ta n ia p o w ie r z c h n i z ie m i d la g o s p o d a rs tw a n a ro d o w e g o .
T ro s k a o p o k r y c ie z a p o trz e b o w a n ia na s u ro w ie c d rz e w n y w y s u w a dość w c z e ś n ie p o s tu la t tr w a ło ś c i u ż y tk o w a n ia lasu. Z tą c h w ilą las p rz e s ta je b y ć o b ie k te m e k s p lo a ta c ji, n a to m ia s t s ta je się o b ie k te m g o s p o d a rs tw a . R ó w n o c z e ś n ie s ta ły w z ro s t z a p o trz e b o w a n ia na d re w n o n a k a z u je w z m o ż e n ie p r o d u k c ji le ś n e j. 1 od w p ły w e m p rz e s ła n e k e k o n o m ic z n y c h s z k o ły n ie m ie c k ie j le ś n i
c tw o szu ka z a s p o k o je n ia t y c li p o trz e b na d ro d z e u p ra w g a tu n
k ó w s z y b k o ro s n ą c y c h , o m a ły c h w y m a g a n ia c h co do g le b y : so
sny na n iż u , ś w ie rk a W g ó ra c h . P o w s ta ją na d u żych obszarach je d n o g a tu n k o w e , ró w n o w ie k o w e la s y s z tu czn e . I c h ż y c io w a r ó w n o w a g a z o s ta je z a c h w ia n a . P e łn e ż y c ie z e s p o łu leśnego n ie m oże się ro z w in ą ć z p o w o d u u b o g ie g o s k ła d u g a tu n k o w e g o ty c h la sów. O w a d y ro ś lin o ż e rn e , k tó r e w ż e ro w a n iu sw y m są p r z y w ią zane do p o s z c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w d rz e w , a n a w e t do o k re ś lo n y c h o k re s ó w ic h ż y c ia , z n a jd u ją d la s ie b ie w r ó w n o w ie k o w y c h , je d n o g a tu n k o w y c h d rz e w o s ta n a c h d o s k o n a le w a r u n k i s z y b k ie g o ro z m n a ż a n ia się. R o z w ó j te n n ie m o że b y ć p o w s trz y m a n y p rz e z p ta c tw o i o w a d y p a s o ż y tn ic z e , g d yż n ie z n a jd u ją one- d o b ry c h w a ru n k ó w d la swego ro z w o ju , tj. ż y c ia i g n ie ż d ż e n ia się w m a ło u ro z m a ic o n y c h p la n ta c ja c h le ś n y c h . C o ra z czę ście j p o w s ta ją c e , 0 c o ra z w ię k s z y m n a s ile n iu i ro z p r z e s trz e n ie n iu się m a so w e ż e ry s z k o d liw y c h o w a d ó w : s ó w k i c h o in ó w k i, b a rc z a tk i, m n is z k i, k o r n ik ó w — p rz y s p a rz a ją g o s p o d a rs tw u le ś n e m u i g o s p o d a rs tw u n a ro d o w e m u n ie p o w e to w a n y c h s tr a t. W o b e c ty c h k lę s k e le m e n ta rn y c h le ś n ik s ta je b e z ra d n y , n ie m o g ą c ic h o p a n o w a ć n a w e t p rz y d u ż y m n a k ła d z ie p ra c y i ś ro d k ó w .
J e d n o c z e ś n ie z d o ln o ś ć w y tw ó rc z a g le b le ś n y c h s ta le m a le je . Z a s o b y s o li m in e ra ln y c h , w y k o rz y s ty w a n e je d n o s tro n n ie p rz e z je d n o g a tu n k o w e d rz e w o s ta n y , s z y b k o się w y c z e rp u ją . U b o g ie ż y c ie je d n o g a tu n k o w e j p la n ta c ji le ś n e j je s t p rz y c z y n ą , że p ro c e s r o z k ła d u o b u m a r ły c h c z ą s te k ro ś lin n y c h p rz e b ie g a p o w o li i w sposób n ie k o m p le tn y . G le b a n ie w zb o g a ca się w z w ią z k i m in e ra ln e 1 w c z ą s tk i ro z ło ż o n e j m a t e r ii o rg a n ic z n e j. P rz e c iw n ie , je s t ona w o b e c n o ś c i n ie k tó r y c h z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h , p o w s ta ły c h w w y n ik u w a d liw e g o r o z k ła d u ś c ió łk i, w y p łu k iw a n a p rz e z w o d y desz
czo w e z s o li m in e ra ln y c h . A ja k ż e często g le b a , w y rę b e m z u p e łn y m o d s ło n ię ta , w y s ta w io n a b y w a na b e z p o ś re d n ie d z ia ła n ie p ro m ie n i s ło n e c z n y c h i w o d y d e s z c z o w e j, na s k u te k czego tr a c i s w o ją s t r u k tu r ę g le b y le ś n e j. Ja k ż e często tę s tr u k tu r ę niszczą g ra b ie lu d n o ś c i o k o lic z n e j, z d z ie ra ją c e j z p o w ie r z c h n i g le b y n ie t y lk o o p a d łe ig liw ie , ale i r o ś lin y , k tó r e s ką p o ro s n ą w r u n ie la su ? N ie m n ie j
sze s z k o d y p o w o d u je w le s ie w y p a s b y d ła i o w ie c , k tó r e doszczę
tn ie z ż e ra ją ro ś lin n o ś ć d n a la s u i t r a t u ją je g o glebę.
Z a m ia s t w z m o ż e n ia p r o d u k c ji le ś n e j s z a b lo n g o s p o d a rk i z rę b o w e j s p ra w ił, że z d o ln o ś ć w y tw ó rc z a la s ó w stale m a la ła . Z ro z u
7
m ie n ie , że ta d ro g a je s t fa łs z y w ą , s ta je się dziś w szeregach le ś n i
k ó w c o ra z p o w s z e c h n ie js z e .
Id e a łe m la s u z a g o s p o d a ro w a n e g o s ta je się d la nas las p ie r w o tn y , a w s z cze g ó ln o ści d o c e n ia m y w szyscy je g o trw a ło ś ć , r ó w n o w a g ę b io lo g ic z n ą , je g o s k ła d g a tu n k o w y u z g o d n io n y z s ie d lis k ie m o ra z je g o z d o ln o ś ć w z m a g a n ia s iły w y tw ó r c z e j g le b y le ś n e j. L e ś n ik n ie sz u k a o b e c n ie w z m o ż e n ia p r z y r o s tu la s u na d ro d z e z n is z c z e n ia je g o s t r u k t u r y p rz e z z a k ła d a n ie p la n ta c ji le ś n y c h , le c z na d r o
dze p rz y s p ie s z e n ia n a tu r a ln y c h p ro c e s ó w ż y c io w y c h la su p ie r w o t n ego p rz e z o d p o w ie d n ie k ie r o w a n ie i w y k o rz y s ty w a n ie s il p r z y r o d y d z ia ła ją c y c h w e d le je j w ła s n y c h p ra w .
Z a g o s p o d a ro w a n ie la s u m e to d ą s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w ą d a je g w a ra n c ję , że id e a ły la su z a g o s p o d a ro w a n e g o będą s p e łn io n e . M e to d a ta b o w ie m n a k ła d a d w a o b o w ią z k i n a le ś n ik a : 1) d o s to s o w a n ia s k ła d u g a tu n k o w e g o d rz e w i ro ś lin n o ś c i d n a la s u do w a ru n k ó w s ie d lis k o w y c h , 2) w y tw o rz e n ia i u tr z y m a n ia n a jk o rz y s tn ie js z e j ze w z g lę d u na p r o d u k c ję m a sy d rz e w n e j, s t r u k t u r y z e s p o łu leśnego.
P ie rw s z y o b o w ią z e k zm usza do d o k ła d n e g o p o z n a n ia w a r u n k ó w s ie d lis k o w y c h i n a tu ra ln e g o s k ła d u g a tu n k o w e g o d rz e w o s ta n u . Jest to ja k g d y b y d ia g n o z a , k tó r ą k a ż d y le ś n ik w te r e n ie m u s i p o s ta w ić , u w z g lę d n ia ją c w ła ś c iw o ś c i k a ż d e g o m ie js c a . W z o ró w d la id e a ln e g o s k ła d u d rz e w o s ta n u , c z y li tz w . s k ła d u d o c e lo w e g o szuka d z is ia j le ś n ic tw o w e fr a g m e n ta c h la s ó w n a tu r a ln y c h lu b z b liż o n y c h do n a tu r a ln y c h , o b s e rw u ją c ró w n o c z e ś n ie b a c z n ie r o z w ó j g a tu n k ó w in n y c h , w ty c h n a tu r a ln y c h fr a g m e n ta c h n ie s p o ty k a n y c h . S k ła d g a tu n k o w y ty c h n a tu r a ln y c h fr a g m e n tó w le ś n y c h , n ie z n a c z n ie s k o ry g o w a n y na k o rz y ś ć g a tu n k ó w c e n n y c h g o s p o d a rc z o , a d o b rz e p rz y ra s ta ją c y c h na d a n y m s ie d lis k u , s ta n o w i p o d s ta w ę do tw o rz e
n ia ty p ó w g o s p o d a r c z o - l e ś n y c h . T rz e b a tu zazn a czyć, że k o r e k ta s k ła d u g a tu n k o w e g o , p o d y k to w a n a w z g lę d a m i g o s p o d a r
c z y m i, m u s i b y ć p rz e p ro w a d z o n a w te n sposób, b y n a tu r a ln y c h a r a k t e r la s u n ie z o s ta ł n a ru s z o n y , a w ła ś c iw y g a tu n e k p a n u ją c y lu b g a tu n k i p a n u ją c e tu z n a tu r y , b y ły u trz y m a n e w p rz e w a d z e . P rz e s ła n k a m i do u s ta le n ia w ła ś c iw e g o ty p u g o s p o d a rc z e g o la su d la m ie js c , na k tó r y c h ro sn ą p la n ta c je le śn e , z n ie k s z ta łc o n e go s p o d a rk ą c z ło w ie k a , są: r o d z a j g le b y , s k ła d g a tu n k o w y r o ś lin
<lna la su o ra z r o z w ó j d y n a m ic z n y p o s z c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w d rz e w . W te n sposób g o s p o d a rs tw o m e to d ą s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w ą z ry w a z w s z e lk im s z a b lo n e m u p ra w je d n o g a tu n k o w y c h d a
w n e g o sy s te m u z rę b o w e g o , a c a ły c ię ż a r i o d p o w ie d z ia ln o ś ć d o b o ru s k ła d u g a tu n k o w e g o p rz e rz u c a na b a r k i m ie js c o w e g o le ś n ik a , k t ó r y w in ie n b y ć d o b rz e o b z n a jo m io n y z te re n e m i d o b rz e n a u k o w o w y k s z ta łc o n y . T y lk o o d p o w ie d n ie d o s to s o w a n ie s k ła d u g a tu n k o w e g o la s u do d anego s ie d lis k a d a je g w a ra n c ję , że is to tn ie p o w s ta n ie ze s p ó ł le ś n y o d u ż e j tr w a ło ś c i i ró w n o w a d z e ż y c io w e j, a z d o ln o ś ć w y tw ó rc z a g le b y le ś n e j b ę d z ie w z ra s ta ć .
D r u g i o b o w ią z e k to k o n ie c z n o ś ć d o k ła d n e g o ś le d z e n ia e fe k tu ró ż n y c h c z y n n o ś c i g o s p o d a rc z y c h , a w ię c c ię ć i z a b ie g ó w o d n o w ie n io w y c h . C ię c ia w le s ie b e z z rę b o w y m m a ją ró ż n y ce l. C ię c ia s a n i t a r n e m a ją na c e lu u s u w a n ie o b u m a r ły c h i c h o ry c h s z tu k , k tó r e o b e cn o ścią s w o ją n a ra ż a ją na n ie b e z p ie c z e ń s tw o in n e d rz e w a w le sie. C ię c ia p i e l ę g n a c y j n e m a ją za z a d a n ie u s u w a n ie ty c h s z tu k , k tó r e h a m u ją s w o ją o b e cn o ścią r o z w ó j n a jb a r d z ie j w a rto ś c io w y c h o s o b n ik ó w w le s ie . W c ię c ia c h e k s p l o a t a c y j n y c h u suw a się te s z tu k i, k tó r y c h w y rą b je s t p o d y k to w a n y p o s tu la te m o s ią g n ię c ia p o ż ą d a n e j b u d o w y w e w n ę trz n e j la su , z a p e w n ia ją c e j n a j
w ię k s z y je g o p rz y r o s t. W re s z c ie c ię c ia o d n o w i e n i o w e m a ją na c e lu u s u n ię c ie ty c h d rz e w , k t ó r e o b e c n o ś c ią s w o ją h a m u ją r o z w ó j m ło d y c h o s o b n ik ó w w le s ie . J a k w id z im y , p o b ó r u ż y tk ó w w le sie b e z z rę b o w y m n ie je s t d y k to w a n y ja k im ś s z a b lo n e m , le c z o d b y w a się p o d r o z m a ity m i k ą ta m i w id z e n ia , z k tó r y c h k a ż d y m a na c e lu d o b ro p rz y s z łe g o z e s p o łu le śn e go . W z g lą d na ja k n a jw ię k s z e w z m o ż e n ie p r z y r o s tu p o z o s ta ły c h o s o b n ik ó w je s t w te j zasadzie w z g lę d e m n a c z e ln y m , p r z y c z y m z g o d n y o n b y ć m u s i z p ra w a m i rz ą d z ą c y m i p rz y r o d ą .
Z a b ie g i o d n o w ie n io w e m a ją na c e lu z a p e w n ie n ie tr w a ło ś c i u ż y tk o w a n ia p rz e z s tw o rz e n ie s ta łe j re z e rw y o s o b n ik ó w , k tó r e sw o ją o b e cn o ścią i p o te n c ja ln y m i m o ż liw o ś c ia m i p r z y r o s tu w y r ó w n u ją u ż y tk o w a n ie . W g o s p o d a rs tw ie b e z z rę b o w y m b o w ie m k o n ie c z n e je s t w p ro w a d z e n ie n o w y c h je d n o s te k do z e s p o łu le śn e go , z c h w ilą g d y p o w s ta ły na s k u te k u ż y tk o w a n ia o d p o w ie d n ie w a r u n k i d la ic h w z ro s tu . O d n o w ie n ie m a na c e lu u m o ż liw ie n ie o d n o w ie n ia się sa- m o s ie w e m g a tu n k ó w d z is ia j na ty m m ie js c u ro s n ą c y c h ja k o też sz tu c z n e w p ro w a d z e n ie g a tu n k ó w p r z y r o d n ic z o w s k a z a n y c h a g o s p o d a rc z o p o ż ą d a n y c h . W te n sposób z a b ie g i o d n o w ie n io w e i c ię c ia s p la ta ją się ściśle z sobą, z a ró w n o w czasie ja k i w p rz e s trz e n i.
G o s p o d a rs tw o s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w e n ie n a rz u c a b y n a j
m n ie j ja k ie g o ś je d n o lite g o s z a b lo n u s t r u k t u r y w e w n ę trz n e j d rz e w o
9
s ta n u bez w z g lę d u na s ie d lis k o . M e to d a ta z ry w a je d y n ie z s z a b lo n e m g o s p o d a rs tw a z rę b o w e g o (łą c z n ie ze z rę b a m i c z ę ś c io w y m i), k t ó r y n a rz u c a ł na w s z y s tk ic h s ie d lis k a c h je d n o p ię tr o w ą s tr u k tu r ę d rz e w o s ta n u p rz e z c a ły o k re s je g o ż y c ia . G o s p o d a rs tw o s ie d łis k o w o - b e z z rę b o w e w id z i w p ię tr o w e j b u d o w ie d rz e w o s ta n ó w , k t ó r e j c h a r a k t e r b ę d z ie z a le ż a ł od s ie d lis k a , d ro g ę do tr w a łe g o w z m o ż e n ia p rz y r o s tu . W w a ru n k a c h la su p ie rw o tn e g o p o s ia d a o n p rz e c ie ż s tr u k tu r ę w ie lo p ię tr o w ą . O k re s o d n o w ie n ia — to o k re s n a jw ię k s z e g o d y n a m iz m u ro z w o jo w e g o , w k t ó r y m w s z e lk ie s iły w s p ó łz a w o d n ic tw a m ię d z y g a tu n k a m i i o s o b n ik a m i są w y z w o lo n e . O k re s s t r u k t u r y je d n o p ię tr o w e j je s t o k re s e m s z tu c z n e j ró w n o w a g i, n ie k o rz y s tn e j d la p rz y r o s tu . D la te g o g o s p o d a rs tw o s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w e ta k ą w agę p rz y w ią z u je do b u d o w y w e w n ę trz n e j la su a w s z cze g ó ln o ści do je g o S tr u k tu r y w ie lo p ię tr o w e j.
G o s p o d a rs tw o s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w e n ie p o s ia d a jeszcze g o to w y c h w z o ró w d la n a jk o rz y s tn ie js z e j b u d o w y w e w n ę trz n e j d rz e w o s ta n ó w w z a le ż n o ś c i o d s ie d lis k a . W z o ry ta k ie d la g o s p o d a rs tw a leśnego są zre sztą dziś p rz e d w c z e s n e , a lb o w ie m m u s i się o n o lic z y ć o b e c n ie z is tn ie ją c y m i je d n o g a tu n k o w y m i i r ó w n o w ie k o w y m i d rz e w o s ta n a m i, k tó r e m uszą b y ć d o p ie r o w d łu g o fa lo w y m p la n o w a n iu p rz e k s z ta łc o n e w w ie lo g a tu n k o w e i ró ż n o w ie k o w e d rz e w o s ta n y . N ie m n ie j p o s ia d a to p rz y s z łe g o s p o d a rs tw o b a rd z o c z u ły in s tr u m e n t d la o k re ś la n ia słuszności z a p ro je k to w a n y c h p o c z y n a ń g o s p o d a r
czych . T e m u c e lo w i s łu ż y p o m ia r zapasu, s t r u k t u r y i p r z y r o s tu oraz s ta ła k o n tr o la z m ia n , z a c h o d z ą c y c h w ty c h e le m e n ta c h p o d w p ły w e m z a b ie g ó w g o s p o d a rc z y c h . Są to je d y n ie słuszne sp o so b y, k tó r e z a p e w n ia ją z g o d n e z p ra w a m i p r z y r o d y g o s p o d a ro w a n ie za so b a m i p r z y r o d y w le sie .
Z a g o s p o d a ro w a n ie la s ó w m e to d ą s ie d lis k o w o -b e z z rę b o w ą je s t z w ro te m w k ie r u n k u ic h u n a tu r a ln ie n ia . W p ro w a d z e n ie te j m e to d y p ra c y do la s ó w p a ń s tw o w y c h w P o ls c e d a je g w a ra n c ję , że gospoda- to w a n ie n a tu r a ln y m i z a s o b a m i la s ó w b ę d z ie w n a s z y m k r a ju zgodne z p ra w a m i p r z y r o d y i z a p e w n i la so m trw a ło ś ć , a g o s p o d a rs tw u n a ro d o w e m u p o tr z e b n y d o p ły w s u ro w c a d rz e w n e g o d ziś i w p r z y szłości.
B R O N IS Ł A W F E R E N S
Kolonia ślepowronów (Nycticorax nycticorax LJ
w Lesie koło Zatora
M a łe g o s p o d a rs tw o ry b n e w Z a to rz e k o ło O ś w ię c im ia p o s ia d a je d y n ą w P o ls c e o s o b liw o ś ć o r n ito lo g ic z n ą — k o lo n ię lę g o w ą ś l e p o w r o n ó w (N y c tic o r a x n y c tic o r a x L .) . D r u g i r o k z r z ę d u 1) g n ie ż d ż ą się ś le p o w ro n y w s k ro m n y c h r o z m ia r ó w d rz e w o s ta n ie m ie sza n ym z p rz e w a g ą ś w ie rk a , p o ło ż o n y m w e w s i „ L a s ‘ , p o m ię d z y S ta w a m i M o n o w s k im i a g o s p o d a rs tw e m r y b n y m I n s t y t u t u Z o o te c h n i
cznego U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o w P rz y rę b ie k o lo Z a to ra (ry c . 1 ). C e le m z b a d a n ia s ta n u fa k ty c z n e g o k o lo n ii ty c h rz a d k ic h w P o ls c e p ta k ó w o ra z e w e n tu a ln e g o w y s tą p ie n ia z w n io s k ie m o u tw o rz e n ie d la n ic h re z e rw a tu , u d a ł się p is z ą c y te sło w a na m ie js c e w d n ia c h 9 i 30 c z e rw c a rb . w czasie o d p o w ie d n im do c z y n ie n ia s p o s trz e ż e ń p r z y g n ia z d a c h ś le p o w ro n ó w , k tó r y c h o b y c za je ze w z g lę d u na s k r y ty , n ie m a l n o c n y t r y b ż y c ia są n ie d o s ta te c z n ie p o z n a n e .
R o d z a j ś l e p o w r o n ( N y c t,ic o ra x F o r s t.) p rz y n a le ż n y do r o d z in y c z a p l i ( A r d e id a e ) p o s ia d a s z e ro k i zasiąg ro z m ie s z c z e n ia na k u l i z ie m s k ie j, g d yż je s t p ra w ie że k o s m o p o litą . P oza N o w ą Z e la n d ią , g d z ie p ta k ó w ty c h b r a k , ro d z a j N y c tic o r a x ro z p rz e s trz e n ia się p o p rz e z k r a je t r o p ik a ln e j A f r y k i , A z ji i A m e r y k i na s tr e fy u m ia rk o w a n e o b u p ó łk u l. Ś le p o w ro n p o ja w ia ją c y się w P o ls c e sp o ra d y c z n ie , d o ty c h c z a s je d y n ie na p rz e lo ta c h , je s t w a w i fa u n ie E u r o p y ś ro d k o w e j e le m e n te m p o łu d n io w o -w s c h o d n im . N a jlic z n ie j w y s tę p u je w k r a ja c h p o ło ż o n y c h w n iz in ie n a d d u n a js k ie j, szcze g ó l
n ie w D o b ru d ż y , g d z ie k o lo R assova g n ie ź d z ił się jeszcze w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h u b ie g łe g o s tid e c ia w k o lo n ia c h lic z ą c y c h ty s ią c e s z tu k . S tą d też p r a w d o p o d o b n ie zapuszcza się na p ó łn o c E u r o p y ś ro d k o w e j w z d łu ż d o lin w ię k s z y c h rz e k , ja k W is ły , O d r y i Ł a b y , a z n a jd u ją c w ic h ro z le w is k a c h d o g o d n e m ie js c a , o s ie d la się cza
sow o, tw o rz ą c rz a d k o k ie d y w ię k s z e , p rz e w a ż n ie zaś z k i l k u p a r z ło ż o n e k o lo n ie lę g o w e . T e g o ro d z a ju w y s p o w e i o k o lic z n o ś c io w e
*) P o r. „ C h r o ń m y p r z y r o d ę o jc z y s tą “ r. I V , 1918, n r 1 1 /1 2 , s ir . 46.
11
s ta n o w is k a ś le p o w ro n a zn a n e b y ły lu b są z H o la n d ii, ś ro d k o w y c h i p ó łn o c n y c h N ie m ie c , M a z u ró w ' ) , a n a w e t S z w e c ji, g d z ie z n a jd u je się k re s zasięgu p ó łn o c n e g o te g o g a tu n k u p ta k a w E u ro p ie . M im o z a rz ą d z e ń w y d a w a n y c h p rz e z p a ń s tw a w c e lu tr w a łe g o u tr z y m a n ia
R y c . 1. P la n s y tu a c y jn y p r o je k to w a n e g o re z e rw a tu śle p o - w r o n ó w w L e s ie k o ł o Z a to ra . W k o le k o lo n ia lę g o w a .
o d e rw a n y c h s ta n o w is k łę g o w y c h ś le p o w ro n a w w y m ie n io n y c h k r a ja c h p t a k i te , w io d ą c e „ c y g a ń s k i“ t r y b ż y c ia , z n ik a ły ta k n a g le ja k o a g le się p o ja w ia ły , c z y n ią c b e z o w o c n y m i w s z e lk ie w y s iłk i o c h ro n n e . Is t n ie je p rz e to d uże p ra w d o p o d o b ie ń s tw o , iż ta k i sam los s p o tk a je d y n ą w P o ls c e k o lo n ię lę g o w ą ś le p o w ro n ó w w o k o lic a c h Z a to ra .
--- --- i--- --- I
x) H e i n r o t h (1 9 3 5 ) w s p o m in a w sw ym d z ie le o g n ie ż d ż e n iu s ię ś le p o w ro n a w ś ró d w y s p J e z io ra D ra w s k ie g o (D ra u s e n s e e ) o ra z tu i ó w d z ie na Ślą- sku. O b e c n ie o g n ia z d o w a n iu ś le p o w ro n ó w w ty c h o b s z a ra c h k r a ju n ic nie.
w ia d o m o . O ś le p o w ro n ie w y s tę p u ją c y m na P o je z ie r z u M a z u r s k im n a d m ie n ia ró w n ie ż J a n P a n f i l w a r t y k u le p t . „R z a d k o ś c i fa u n is ty c z n e na P o je z ie r z u M a z u rs k im 44, z a m ie s z c z o n y m w w y d a w n ic tw ie ju b ile u s z o w y m „ Ł o w ie c tw o na 1 o- riio r z u 44, T o r u ń 1948. O g n ie ż d ż e n iu się ś le p o w ro n a na M a z u ra c h a u to r w a r t y k u le ty m n ie w s p o m in a .
K o lo n ia ta lic z y w e d łu g s ta n u z d n ia 9 c z e rw c a 1 949 r. o k o ło 18 g n ia z d n ie d b a le z b u d o w a n y c h , z a ło ż o n y c h tu ż p rz y p n ia c h , w gę
s tw in ie p o d s z c z y to w y c h g a łę z i ś w ie rk ó w na w y s o k o ś c i od 10— 12 m p o n a d z ie m ią . G n ia z d a tr u d n o d o s trz e c , le c z ic h obe cn o ść i ilo ś ć z d ra d z a ją p o d d rz e w a m i s iln e , ja k b y w a p ie n n e z a n ie czyszcze n ia p o d s z y c ia i ru n a leśnego.
W d n iu k o n t r o li w y lę g ły się p ie rw s z e p is k lę ta , o cz y m ś w ia d c z y ły z n a jd y w a n e tu i ó w d z ie p o d d rz e w a m i n ie b ie s k a w o -z ie lo n - k a w e , g ła d k ie i m a to w e s k o r u p k i ja j u s u n ię ty c h p rz e z p ta k i z g n ia z d .
W o k re s ie lę g o w y m w io d ą ś le p o w ro n y d z ie n n o -n o c n y t r y h ż y c ia . S am ce s to ją c g o d z in a m i w s ą s ie d z tw ie g n ia z d n ie ru c h o m o na je d n e j n o d z e , z g a rb io n e , z p o c h y lo n ą w d ó ł g ło w ą i p r z y m k n ię t y m i o c z y m a , to w a rz y s z ą sa m ic o m w y s ia d u ją c y m o d 3 5 ja j.
W te d y — je ś li u d a się w y p o c z y w a ją c e w te n sposób p ta k i o d k r y ć — n ie p rz e r y w a ją d rz e m k i i d a ją się ła tw o p o d e jś ć . O k o lic z n o ś ć ta p r z y c z y n iła się do m y ln e g o m n ie m a n ia , ja k o b y ś le p o w ro n y w d z ie ń n ie w id z ia ły a ic h g ło s y , łu d z ą c o z b liż o n e do b rz m ie ń w y d a w a n y c h p rz e z n ie k tó r e k ru k o w a te , z a d e c y d o w a ły o p o ls k ie j n a z w ie ty c h o s o b liw y c h c z a p li.
W y lą g p is k lą t i p o trz e b a ic h k a r m ie n ia w p ły w a ją na o ż y w ie n ie się k o lo n ii ś le p o w ro n ó w , k tó r e w ty m o k re s ie z m ie n ia ją s w ó j d o ty c h c z a s o w y , s e n n y tr y h d z ie n n e g o ż y c ia , sta ją się b o w ie m tr u d n e do p o d e jś c ia , c z u jn e i p ło c h liw e . W y c h o d z ą w ó w cza s z gę
s tw in y ś w ie rk o w y c h g a łę z i na s z c z y ty d rz e w i b y s tr y m i, ja s k ra w o - r u b in o w y m i o c z y m a b a d a ją o k o lic ę . W te d y te ż sp o s trz e c m o ż n a , iż g ło w y ś le p o w ro n ó w o z d a b ia ją tr z y je d w a b is te , b ia łe p ió r a d łu gości o k o ło 22 cm .
P ta k i s p o s trz e g łs z y p o d d rz e w e m o b s e rw a to ra n a ty c h m ia s t a la rm u ją k o lo n ię k r ó t k im , u ry w a n y m „ k o a u “ , p o cz y m z p o szcze g ó ln y c h d rz e w w zn o szą się W p o w ie trz e . S y lw e tk a le cącego śle p o - w ro n a je s t c h a ra k te ry s ty c z n a a je g o lo t, c ic h y i b e z s z e le s tn y , p o d o b n y je s t do lo tu n ie k tó r y c h p ta k ó w n o c n y c h , zw łaszcza sów.
M ło d e ś le p o w ro n y n ie u m ie ją c e jeszcze la ta ć o p u szcza ją g n ia z d a dość w cze śn ie , ho po 18 d n ia c h od c h w ili w y k łu c ia się z ja j i w y k a z u ją w ty m w c z e s n y m w ie k u w ie lk ą zrę c z n o ś ć w cze
p ia n iu się i w s p in a n iu po g a łę z ia c h . N ie ra z te ż schodzą w te n sposób n is k o n a d z ie m ię , u s ta w ic z n ie w a b ią c ro d z ic ó w re c h o c z ą c y m g ło se m z b liż o n y m do ża b ie g o . S ta re k a rm ią w te d y p is k lę ta
13
in te n s y w n ie , o d b y w a ją c w d z ie ń i w n o c y lo t y w p o s z u k iw a n iu ż e ru . D ro b n e r y b k i ró ż n y c h g a tu n k ó w , m a łe ż a b y i k i ja n k i , ro b a k i, ś lim a k i i o w a d y s ta n o w ią z d o b y c z ś le p o w ro n ó w , na k tó r ą p o lu ją
R y c . 2. Ś le p o w ro n ( N y c tic o r a x n y c lic o r a x L . ) . Fot. fV. Puchalski
z w y c z a je m c z a p li m y s z k u ją c i b ro d z ą c s k ry c ie w ś ró d s ta w ó w , ocze- re tó w i b a g n is ty c h p ły c iz n . P rz y te j c z y n n o ś c i tr u d n o p o d p a tr z y ć ś le p o w ro n y w d z ie ń .
U d o ro s ły c h ś le p o w ro n ó w b r a k w u p ie rz e n iu samca i sa m icy ja k ic h k o lw ie k ró ż n ic . Je st o n o s re b rz y s to b ia łe , na s k rz y d ła c h p o
p ie la te a z w ie rz c h u g ło w y i na g rz b ie c ie g ra n a to w e z m e ta lic z n y m p o ły s k ie m . N a to m ia s t m ło d e p o s ia d a ją u p ie rz e n ie je d n o s ta jn e , s z a ro b ru n a tn e , o b fic ie u p s trz o n e ja ś n ie js z y m i i c ie m n ie js z y m i p la m a m i.
D o p ie ro na w io s n ę w c z w a rty m r o k u ż y c ia o tr z y m u ją m ło d e śle p o - w r o n y je d w a b is te , su te u p ie rz e n ie p ta k ó w d o ro s ły c h .
J a k o p ta k w ę d ro w n y , p o s ia d a ją c y swe z im o w is k a w A fr y c e , o d b y w a ś le p o w ro n p o d ró ż n o cą , le cą c p o je d y n c z o , sz c z e g ó ln ie c h ę tn ie w w rz e ś n io w e n o ce k s ię ż y c o w e . Z w io s n ą w k w ie t n iu p o ja w ia się na lę g o w is k a c h , do k tó r y c h w y k a z u je w p e w n y c h p r z y p a d k a c h d uże p rz y w ią z a n ie , p r a w d o p o d o b n ie w z a le ż n o ś c i od w a ru n k ó w ś ro d o w is k a i te m p a z m ia n z a c h o d z ą c y c h w n im z r o k u na r o k . W ra ż liw o ś ć na z m ia n y w ś ro d o w is k u , p o w s ta łe g łó w n ie w s k u te k g o s p o d a rk i c z ło w ie k a , są n ie w ą t p liw ie je d n ą z p rz y c z y n — b y ć m oże z a s a d n ic z y c h -— u tr u d n ia ją c y c h tr w a łe u tr z y m a n ie o d e r
w a n y c h k o lo n ii ś le p o w ro n a w E u r o p ie ś ro d k o w e j. T rz e b a b o w ie m zd a ć so b ie s p ra w ę , iż ś le p o w ro n je s t p rz e d s ta w ic ie le m p ta k ó w b io - e k o lo g ic z n ie z w ią z a n y c h z ś ro d o w is k ie m w ó d z a ro s ły c h tr z c in ą i o c z e re te m o ra z la s ó w p o ło ż o n y c h w s ą s ie d z tw ie b a g n is k . Ze w z g lę d u na g o s p o d a rk ę m e lio r a c y jn ą , ry b a c k ą o ra z osuszanie b io t, p t a k i z w ią z a n e ściśle z ty m b io to p e m c ie rp ią na c a łe j k u li z ie m s k ie j n a jw ię c e j. N ie d z iw ią nas p rz e to n ie p o w o d z e n ia i b e z
o w o c n e p r ó b y o c h ro n y s p o ra d y c z n y c h k o l o n ii ś le p o w ro n ó w w r ó ż n y c h k r a ja c h E u ro p y , je ś li w d a n y m ob sza rze ró w n o le g le z a k c ją o c h ro n y k o lo n ii lę g o w y c h ś le p o w ro n a p o s tę p u je o suszanie b ło t, w y rą b la s ó w , m e lio r a c ja i p rz e s a d n ie na z y s k n a s ta w io n a g o sp o d a rk a ry b n a , o g a ła c a ją c a s ta w y i je z io ra z tr z c in i o c z e re tó w .
W z w ią z k u z p o w y ż s z y m n a s u w a ją się n a s tę p u ją c e m y ś li.
P r o je k to w a n y re z e rw a t je ś li m ia łb y sta ć się jeszcze je d n ą re a ln ą p ró b ą trw a łe g o u tr z y m a n ia k o lo n ii ś le p o w ro n ó w w E u ro p ie ś ro d k o w e j ( ty m ra z e m w P o ls c e ), m u s ia łb y o b e jm o w a ć c a ły las o p o w ie rz c h n i 85 b a , na k tó re g o te r e n ie z n a jd u je się k o lo n ia ty c h p ta k ó w (ry c . 1 ). W c e lu je j z a b e z p ie c z e n ia i u m o ż liw ie n ia p ta k o m ro k r o c z n y c h lę g ó w b ę d ą n ie w y s ta rc z a ją c e z w y k łe o g ra n ic z e n ia o c h ro n n e w sa m ym re z e rw a c ie , ja k w y rą b d rz e w , w y c in a n ie p o d szycia itp . K o n ie c z n e b y ły b y ró w n ie ż p e w n e u s tę p s tw a na rze cz ty c h p ta k ó w ze s tr o n y a d m in is tr a c ji g o s p o d a rs tw ry b n y c h , p o ło ż o n y c h w s ą s ie d z tw ie k o lo n ii lę g o w e j ś le p o w ro n ó w . U s tę p s tw a te p o w in n y zn a le ź ć s w ó j w y ra z p rz e d e w s z y s tk im w p o z o s ta w ie n iu na sta w a c h m o ż liw ie ja k n a jw ię k s z y c h p a só w tr z c in i o c z e re tó w .
15
B ę d z ie to rze czą tr u d n ą do p rz e p ro w a d z e n ia , g d yż Z a to rs k ie g o s p o d a rs tw o ry b n e s k ła d a się w w ię k s z o ś c i z m a ły c h s ta w ó w o p o w ie r z c h n i n a jw y ż e j k ilk u d z ie s ię c iu h e k ta r ó w , s ta ra n n ie w y k a s z a n y c h z w s z e lk ie j ro ś lin n o ś c i s ta n o w ią c e j ż y c io w ą p o trz e b ę p ta k ó w w o d n y c h .
W o k re s ie o d p r z y lo t u aż do o d lo tu ś le p o w ro n ó w t j . od 1 k w ie t n ia do 30 w rz e ś n ia z a ró w n o w s tę p do la s u m ieszczącego k o lo n ię ja k i p o lo w a n ie na je g o te r e n ie p o w in n y b y ć w z b ro n io n e .
J e ś li n ie o d z o w n e o g ra n ic z e n ia s p o tk a ją się z p e łn y m z ro z u m ie n ie m ze s tr o n y w ła d z le ś n y c h i ry b a c k ic h o ra z o k o lic z n e j lu d n o ś c i, w ó w cza s — m a m y n a d z ie ję — fa u n a P o ls k i w z b o g a c i się tr w a le o n o w e s ta n o w is k o lę g o w e in te re s u ją c e g o g a tu n k u p ta k a , a ró w n o c z e ś n ie p o w ie d z ie się w n a szym k r a ju e k s p e ry m e n t, k t ó r y g d z ie in d z ie j z a w ió d ł.
K A R O L M I C H A L S K I
Wody powierzchniowe Pojezierza Pomorsko- M azurskiego jako środowisko życia ryb
W o d y s to ją c e P o je z ie rz a P o m o rs k o -M a z u rs k ie g o o b e jm u ją w s z y s tk ie t y p y z b io r n ik ó w ja k ie z n a jd u je m y w N a u m a n n o w s k im p o d z ia le w ó d 1) , o d o lig o t r o fic z n y c h do e u tr o fic z n y c h . J a k o r e l ik t y P o lo d o w c o w e p o s ia d a ją one w w ię k s z o ś c i na te re n a c h z a c h o d n ic h i ś ro d k o w y c h p o sta ć z b io r n ik ó w ry n n o w y c h , zaś na w s c h o d n ic h — n ie c k o w a ty c h m is. P o d w z g lę d e m tr o fiz m u , c z y li p o te n c ja łu , p rz e r ó b k i m a t e r ii i p r o d u k c ji o rg a n iz m ó w ż y w y c h , są to z b io r n ik i sta
n o w ią c e w w ię kszo ści p rz e jś c io w e fo r m y m ię d z y w o d a m i o lig o tr o - fic z n y m i a e u tr o fic z n y m i. J a k k o lw ie k są to p rz e w a ż n ie d o jrz a łe w o d y e u tro fic z n e , to je d n a k sp o ro z n ic h z n a jd u je się jeszcze w sta d iu m d ą że n ia do e u tr o fiz a c ji, b ą d ź to je d n o lic ie ja k o c a ły z b io r n ik , b ^ d ż też p rz e z poszcze g ó ln e je g o p a rtie . N ie m n ie j is tn ie je w ś ró d n ic h szereg z b io r n ik ó w o cechach s iln ie o lig o tr o fic z n y c h .
) N a u m a n n o w g k i p o d z ia ł w ó d s y s te m a ty c z n y p o d z ia ł w ó d je z io r n y c h P o d łu g N a u m a n n a.
N a jw ię k s z e s k u p ie n ia w ó d o lig o tr o fic z n y c h s p o ty k a m y n a P o m o r z u Z a c h o d n im , w m n ie js z e j ilo ś c i ta k ż e w ś ro d k o w y m i w s c h o d n im , t j. ,na M a z u ra c h . C e c h ij ty c h w ó d w o d ró ż n ie n iu o d e u tr o fic z n y c h — je s t p rz e d e w s z y s tk im m a ła z a w a rto ś ć z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h .
W o d y o lig o tr o fic z n e p o s ia d a ją z a z w y c z a j d uże b o g a c tw o fo r m ż y w y c h ze ś w ia ta r o ś lin i z w ie rz ą t, le c z w y s tę p u ją c y c h w n ie w ie l
k i e j ilo ś c i o s o b n ik ó w . W a r u n k i fiz y k o -c h e m ic z n e ty c h w ó d są dość u s ta lo n e i w c ią g u o k re s u ro czn e g o n ie za ch o d zą w n ic h w ię ksze z m ia n y . Z p u n k tu w id z e n ia ry b a c k ie g o są to w o d y , w k tó r y c h w dość z n a c z n e j Mości w y s tę p u ją r y b y ło s o s io w a te , j a k s ie ja , sie
la w a i p s trą g . P r a k ty c z n y m i c e c h a m i ro z p o z n a w c z y m i są d la ty c h z b io r n ik ó w : zn a czn a ic h g łę b o k o ś ć p o łą c z o n a z dużą p rz e z ro c z y stością w o d y , dość n a g ły i s tr o m y s to k m is y je z io r n e j i b r a k sze ro k i e j ła w ic y p rz y b r z e ż n e j, d n o k a m ie n is to -p ia s z c z y s te , p rz e d e w s z y s tk im zaś ró w n o m ie rn o ś ć p a n u ją c a w te r m ic e w o d y o ra z o b f i
tość tle n u w w o d z ie . T a k z w a n y „ z a k w it “ w o d y n ie w y s tę p u je . W o d y e u tr o fic z n e , c z y li je z io r a t y p u b a łty c k ie g o w e d łu g o k r e ś le n ia T i e n e m a n n a , p o s ia d a ją c e c h y w p ro s t p rz e c iw n e . Są w ię c p ły ts z e i m n ie j p rz e z ro c z y s te , w p rz e z ro c z y s to ś c i i te rm ic e w o d y za ch o d zą d uże ró ż n ic e w c ią g u ro k u . Ic h b rz e g i m a ją za
z w y c z a j s iln ie ro z b u d o w a n ą ła w ic ę lit o r a ln ą ') , p o ro ś n ię tą o b fic ie o c z e re ta m i. D n o je s t m u lis te , a s to s u n k i tle n o w e w ie lc e z m ie n n e : W o k re s ie w e g e ta c ji tle n w y s tę p u je za z w y c z a j w n a d m ia rz e , a w p o z o s ta łe j części r o k u , t j . g łó w n ie w z im ie , często b r a k go z u p e łn ie . L a te m p r a w ie z, re g u ły w y s tę p u je n a w o d z ie „ z a k w it “ . W o d y te s ta n o w ią ś ro d o w is k o o d p o w ie d n ie d la r y b k a r p io w a ty c h i in n y c h , ło s o s io w a te n ie z n a jd u ją w n ic h n a o g ó ł o d p o w ie d n ic h d la swego r o z w o ju w a ru n k ó w .
W o d y p ły n ą c e P o je z ie rz a P o m o rs k o -M a z u rs k ie g o p o s ia d a ją d u ż y s p a d e k k o r y t a i s iln y n u r t , — w y s tę p u je w n ic h p s trą g a ta k ż e łosoś. N a le ż ą tu te w o d y p ły n ą c e , k tó r y c h c a ły b ie g z n a jd u je się na te re n ie P o m o rz a , a w ię c : B n d a , D rw ę c a , W d a , W ie rz y c a , G łd a , D ra w a i in n e . N a to m ia s t w y łą c z y ć n a le ż y d o ln y b ie g W is ły o ra z O d ry , k tó r e p o s ia d a ją zg o ła in n y c h a ra k te r h y d ro b io lo g ic z n y . 1
1) Ł a w ic a l i t o r a ln a = ła w ic a p rz y b rz e ż n a (z ła c iń s k ie g o o d lit u s , lit o - r is — w y b rz e ż e ).
17
W o d y p o m o rs k ie b y ły od w ie k ó w te re n e m e k s p lo a ta c ji ry b a c k ie j. W o d y p ły n ijc e b y ły (p o n a d to s z la k a m i k o m u n ik a c ji i s p ła w u d re w n a j a k ró w n ie ż ź ró d łe m e n e rg ii m e c h a n ic z n e j. J u z za czasów o k u p a c ji k r z y ż a c k ie j s p ła w d re w n a na d o ln e j W iś le s ta n o w ił b a r dzo p o k a ź n ą p o z y c ję d o c h o d u p a ń s tw o w e g o . N a p r z y k ła d w r. 1660 w a rto ś ć je g o w y ra ż a ła się w m ilio n ie g u ld e n ó w . N a w o d a c h p y- n ą c y c h p o m o r s k ic h b u d o w a n o też od z a m ie rz c h ły c h czasów m o s ty , ja z y i t u r b in y w o d n e .
G o s p o d a rc z a e k s p lo a ta c ja w ó d p o z a ry b o łó w s tw e m o b ję ła n a j
p ie r w w o d y p ły n ą c e . P ró c z w s p o m n ia n y c h w y ż e j p o trz e b k o m u n i
k a c ji i w y z y s k a n ia s iły w o d n e j w e s z ły tu ró w n ie ż i s p ra w y m e lio r a c ji, ro z w ią z y w a n e p rz e z d łu g i czas ja k o z a g a d n ie n ie czysto te c h n ic z n e . T e c h n ik a n a w o d n a , k tó r a p o c z ą tk o w o n ie w y w o ły w a ła w ię k szych z m ia n c h a ra k te ru rz e k p o m o r s k ic h i d la s p ra w ry b a c tw a n ie m ia ła p ra k ty c z n e g o z n a c z e n ia , n a b ra ła w o s ta tn ic h czasach w ię k szego w a lo r u . N a s tą p iło to na s k u te k w y b u d o w a n ia z n a c z n e j ilo ś c i ja z ó w i ślu z, k tó r e b ą d ź to z a h a m o w a ły b ie g n u r t u rz e k , b ą d ź też z m ie n iły ic h k o r y ta lu b w re szcie u n ie m o ż liw iły r y b o m w ę d ró w k i.
O k o lic z n o ś c i te w p ły n ę ły na dość znaczną z m ia n ę rz e k ja k o ś ro d o w is k a ż y c ia o ra z na s k ła d w ła ś c iw e j im ic h tio fa u n y , z u b o ż a ją c te rz e k i p rz e d e w s z y s tk im w r y b y ło s o s io w a te w ę d ro w n e , j a k lip ie ń , p s trą g i łosoś, o ra z p o w o d u ją c z a n ik je s io tra . S e 1 i g o w p ra c y sw e j z r. 1922 w y m ie n ia g a tu n k i te ja k o w ła ś c iw e d la w ie lu rz e k p o m o rs k ic h . D z iś , n ie s te ty , w ie lu ry b a k ó w p o m o rs k ic h rz e c z n y c h n ie zna ty c h r y b n a w e t z n a z w y .
B a rd z o w a ż n y m c z y n n ik ie m z m ie n ia ją c y m na n ie k o rz y ś ć za
ró w n o w o d y p ły n ą c e j a k i s to ją c e w ie lu z b io r n ik ó w p o m o r s k ic h są s p ły w y ś c ie k o w e z w ię k s z y c h m ia s t, a w szczególności z fa b r y k . S p ły w y te niszczą n ie t y lk o s z la c h e tn ie js z e g a tu n k r y b , lecz i p o zo sta łe , m n ie j cenne. P o n a d to zaś w y w o łu ją u je m n e z m ia n y w ze
s p o ła c h ż y c io w y c h , t j . w b io c e n o z a c h i w s a m y m ś ro d o w is k u , t j.
w b io to p ie . O d d z ia ły w a n ie ś c ie k ó w na z b io r n ik i w o d n e o d b y w a się a lb o na d ro d z e c ią g ły c h , p o w o ln y c h p rz e o b ra ż e ń , a lb o w y s tę p u je w p o s ta c i k a ta s tro f. — K a ta s tro fa b io lo g ic z n a , s p o w o d o w a n a p rze z ś c ie k i, je s t szko d ą n ie o d w o ła ln ą o z n a c z e n iu gospo a ic z y m , n ie m n ie j też w p ły w y p o w o ln e , le c z c ią g łe , p r z y c z y n ia ją p ię ró w n ie ż do z n a czn ych s tra t g o s p o d a rc z y c h . W o d y p o m o rs k ie , w y b itn ie n lig o tro fic z n e , re a g u ją b a rd z o cz u le na za n ie c z y s z c z e n ia , co w y ra ż a się p rz e d e w s z y s tk im w s to p n io w y m z a n ik u z b io ro w is k o rg a n iz m ó w
C h ro ń m y p r z y ro d ę o jc z y s tą V I 9/10
ż y w y c h , w ła ś c iw y c h w o d o m o lig o tr o fic z n y m , n a k o rz y ś ć z b io ro w is k o rg a n iz m ó w w ła ś c iw y c h w odiom e u tr o fic z n y m . Z ty c h p rz e to p r z y cz y n n a s tę p u je z a n ik r y h ło s o s io w a ty c h na k o rz y ś ć k a r p io w a ty c h i in n y c h , (k tó re p rz e d s ta w ia ją m n ie js z ą w a rto ś ć g ospodarczą.
O ś ro d k i, k tó r y c h ro z b u d o w a p o w o d u je za n ie czyszczan ie w ó d P o m o rz a , s k u p ia ją siię p rz e d e w s z y s tk im w z d łu ż b ie g u W is ły . Są to m ia s ta : W ło c ła w e k , T o r u ń , C h e łm n o , Ś w ie c ie , G ru d z ią d z i T cze w . Z o ś ro d k ó w ty c h s p ły w a ją do W is ły ś c ie k i z k a n a liz a c ji m ie js k ic h o ra z z f a b r y k p rz e m y s łu s p e c ja ln e g o : d rz e w n e g o , s k ó m ic z e g o , che
m ic z n e g o i ro ln ic z e g o . T a k ż e B r d a n a te re n ie B y d g o s z c z y p r z y j
m u je ró ż n o ro d n e s p ły w y : z f a r b ia r n i, p a p ie r n i, g a rb a r n i, g a z o w n i a ta k ż e z k a n a liz a c ji m ie js k ie j. In n e r z e k i p o m o rs k ie , j a k W d a , W ie rz y c a , W la , G łida, p r z y jm u ją s p ły w y f a b r y k p rz e m y s łu ro ln e g o : c u k r o w n i, g o rz e ln i o ra z g a rb a r n i. P o d o b n e ś c ie k i u c h o d z ą do je z io r p o m o r s k ic h , n p . w o k o lic y G ru d z ią d z a , L id z b a r k a , C h e łm n a i In o w ro c ła w ia .
W s z e c h s tro n n e ro z p a trz e n ie tego z a g a d n ie n ia u tr u d n ia b r a k d a n y c h o b ra z u ją c y c h z a n ie czyszcze n ie w s z y s tk ic h w ó d P o m o rz a . C h o d z i tu p rz e d e w s z y s tk im o te r e n y n o w o p rz y łą c z o n e , d la k tó r y c h n ie p o s ia d a m y d a n y c h n ie t y lk o z czasów o k u p a c ji, ale ró w n ie ż z o k re s u p o w o je n n e g o , k ie d y jeszcze b a d a ń w te j d z ie d z in ie n ie p ro w a d z o n o . N a o bszarze naszego p rz e d w o je n n e g o P o m o rz a zb a d a n o ju ż dość d o b rz e te s to s u n k i w o d n ie s ie n iu do r z e k : B r d y , W d y , W ie rz y c y , Z g ło w ią c z k i i W l i o ra z do je z io r : L id z b a rs k ie g o , R a d o m n a , S ta ro g ro d z k ie g o i T u c z n a . T a k ż e o d c in e k d o ln e j W is ły w ra z z n ie k tó r y m i ła c h a m i b y ł p rze d b m io te m b a d a ń s to p n ia za
n ie c z y s z c z e n ia i w y w o ła n y c h p rz e z n ie z m ia n .
Ś c ie k i s p ły w a ją c e do w ó d p o m o r s k ic h z a w ie ra ją p rz e d e w szyst
k i m m a te rię o rg a n ic z n ą , k tó r a od zn a cza się j a k w ie m y g n iln o ś c ią . O d d z ia ły w a n ie ty c h ś c ie k ó w — p o m in ą w s z y w y p a d k i k a ta s tr o f — zaznacza się ja k o e u tr o fiz a c ja w ó d , czego d a ls z y m n a s tę p s tw e m są p rz e m ia n y b io c e n o ty c z n e . N a to m ia s t ś c ie k i p rz e m y s łu ch e m ic z n e g o , n p . f a b r y k i s u p e rfo s fa tu w T o r u n iu , d z ia ła ją b e z p o ś re d n io to k s y c z n ie i s te r y liz u ją c o na ś ro d o w is k o , w ty m p r z y p a d k u n a ła c h y w iś la n e . N a s tę p u je tu z a n ik n ie t y lk o z b io ro w is k o rg a n iz m ó w ż y w y c h d n a i w o d y , le cz ta k ż e ż y c ia w yższego lit o r a łu .
S to s u n k i te o b ra z u ją p o n iż s z e da n e , ze s ta w io n e na p o d s ta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń :
19
1. R z e k a Z g ło w ią c z k a , u c h o d z ą c a do W is ły po le w y m je j b rz e g u w e W ło c ła w k u , p r z y jm u je r o k r o c z n ie w czasie k a m p a n ii je s ie n n e j ś c ie k i z c u k r o w n i w B rz e ś c iu K u ja w s k im , k tó r e n a o d c in k u o d B rz e ś c ia aż p o u jś c ie w y w o łu ją k a ta s tro fę b io lo g ic z n ą . N a s tę p u je ta m z u p e łn y z a n ik w ła ś c iw e j b io c e n o z y a ta k ż e ic h tio - fa u n y , zeszpecenie i z n ie k s z ta łc e n ie k o r y ta r z e k i m a te rią ście ko w ą i s u b s ta n c ja m i p o c h o d n y m i. S ta n t a k i trw a c o ro c z n ie p rz e z k ilk a m ie s ię c y . D o p ie ro p ó ź n ą w io s n ą i n a p o c z ą tk u la ta n a s tę p u je czę
ściow e o d tw a rz a n ie się w ła ś c iw e j b io c e n o z y .
2. R z e k a B rd a na te re n ie B yd g o s z c z y p r z y jm u je b a rd z o o b f it ą ilo ś ć ś c ie k ó w z z a k ła d ó w w y m ie n io n y c h w y ż e j, w ś ro d k o w y m b ie g u p o n a d to s p ły w y z T u c h o li i z p o n iż e j le ż ą c y c h o s ie d li. W s z y s tk ie te ś c ie k i z a w ie ra ją g łó w n ie m a te rię o rg a n ic z n ą . D n o k o r y t a B r d y , z n a tu r y ż w iro w o -p ia s z c z y s te i p o ro ś n ię te o b fic ie flo r ą w ó d p ły n ą c y c h , je s t na te re n ie B y d g o s z c z y p o k r y te g ru b ą w a rs tw ą osadów ś c ie k o w y c h i m u łu , rz e k a tr a c i Lu s w ó j c h a ra k te r p s trą g o w y n ie m a l aż p o u jś c ie . Z a sią g w y s tę p o w a n ia w n ie j t r o c i ja k o też t a r lis k a te j r y b y z n a jd u ją c e się na p o g ra n ic z u ś ro d k o w e g o i g ó rn e g o b ie g u B r d y (C z e rs k ) są z n a c z n ie m n ie js z e . M n ie js z e je s t ró w n ie ż p o g ło w ie p s trą g a . P o n a d to w o d a B r d y na te re n ie B y d g o s z c z y zeszpe
cona je s t z a w ie s in ą , p ia n ą , b r z y d k im z a b a rw ie n ie m a p o za ty m s iln ie z a k a ż o n a b a k te r ia m i z g r u p y B a c te r iu m c o li.
3. W d a w Ś w ie c iu je s t zan ie czyszczon a s ip ły w a m i m ie js k im i i o k re s o w o ś c ie k a m i z c u k r o w n i, k tó r e — p o łą c z o n e — d z ia ła ją za- n ie czyszcza ją co na p a r tię u jś c io w ą rz e k i.
4. P o d o b n e s to s u n k i p a n u ją n a rzece W ie rz y c y po p rz y ję c iu p rz e z n ią s p ły w ó w k a n a liz a c y jn y c h i ś c ie k ó w z c u k r o w n i w P e lp li
n ie . Z a n ie c z y s z c z e n ie W ie rz y c y w y s tę p u je s iln ie j o k re s o w o .
5. R z e k a W la , d o p ły w D rw ę c y , je s t ró w n ie ż zanieczyszczona ś c ie k a m i m ie js k im i m ia s ta L id z b a r k a i ś c ie k a m i z g a rb a r n i. Z a n ie czyszcze n ie to u w y d a tn ia się s iln ie z a ró w n o p o d w z g lę d e m r y b a c k im j a k i h ig ie n ic z n y m .
6. K ilk a k r o t n e b a d a n ia , p rz e p ro w a d z o n e na je z io ra c h T u c z n ie k o ło In o w r o c ła w ia i S ta ro g r o d z k im k o ło C h e łm n a , z a n ie c z y szczanych p rz e z s p ły w y z m ie js c o w y c h c u k r o w n i, u s ta liły , że je - zio ra te p o d w p ły w e m n a d m ia r u ście k ó w z a m ie n ia ły się w czasie k a m p a n ii n ie o m a l w o s a d n ik i ście ko w e . D o c h o d z iło w n ic h do k a ta s tro fa ln e g o w y n is z c z e n ia ic h tio fa u n y , k tó r a o d ra d z a ła się d o p ie io w k ilk a m ie s ię c y p ó ź n ie j p rz e z n a p ły w z s ą s ie d n ic h z b io r n ik ó w .
7. O d c in e k d o ln e j W is ły u le g a za n ie c z y s z c z e n iu p rz e z s p ły w y z o ś ro d k ó w m ie js k ic h , w y m ie n io n y c h ju ż w y ż e j. S to p ie ń z a n ie c z y szczenia ziwiększa się jeszcze w s k u te k te g o , że n ie k tó r e d o p ły w y W is ły , j a k Z g ło w ią c z k a , W d a , W ie rz y c a , P a p ó w k a (w C h e łm n ie ) o ra z szereg d ro b n ie js z y c h s tru g , w p ro w a d z a ją do n ie j w o d y za
n ie czyszczo ne o k re s o w o . Sam ju ż c h a ra k te r d o ln e g o b ie g u W is ły w s k a z u je , iż w s k u te k z a w a rto ś c i d u ż e j ilo ś c i z a w ie s in y i p rz e z s iln y ro z w ó j b io s e s to n u *) w o d a j e j je s t b a rd z o z e u tro fiz o w a n a , c z y m rz e k a ta r ó ż n i się b a rd z o o d p o rn o rs łd c h s w o ic h d o p ły w ó w . Z ś ro d k o w ego -b ie g u w c h o d z i W is ła w o b rę b W ło c ła w k a dość d o b rz e ju ż oczyszczona z ś c ie k ó w W a rs z a w y , le cz na te r e n ie ' W ło c ła w k a ule g a p o n o w n ie z a n ie c z y s z c z e n iu o dość s k o m p lik o w a n y m d z ia ła n iu . P o m ija ją c ś c ie k i m ie js k ie (m a ją c e d u ż y w p ły w ) , n a le ż y t u s p e c ja l
n ie p o d k re ś lić d z ia ła n ie ś c ie k ó w z f a b r y k i c e lu lo z y , k tó r e o d z n a c z a ją się z a ró w n o o b fito ś c ią j a k i s p e c y fic z n y m i w ła ś c iw o ś c ia m i.
C h a ra k te ry s ty c z n ą cechą ty c h ś c ie k ó w je s t to , że p ro w a d z ą one w p o s ta c i z a w ie s in y m a te rię o rg a n ic z n ą o b a rd z o m a łe j z d o ln o ś c i do g n ic ia . W s k u te k te g o n a s tę p u je o d k ła d a n ie j e j w p o s ta c i osa
d ó w w m ie js c a c h z a c is z n y c h , n ie m n ie j je d n a k p e w n a j e j ilo ś ć d o c ie ra aż do m o rz a . W o k re s ie n is k ie g o s ta n u w o d y w W iś le u je m n e o d d z ia ły w a n ie m a t e r ii o rg a n ic z n e j p o w o d u je p rz e d e w s z y s tk im n i szczenie i z a s z ła m ia n ie s ie c i ry b a c k ic h . P o n a d to n a j e j p o d ło ż u ro z w ija ją się ta k ż e „ g r z y b y ś c ie k o w e “ , k tó r e ró w n ie ż d z ia ła ją zaszla- m ia ją c o n a n a rz ę d z ia ry b a c k ie .
Z p rz y to c z o n y c h p o w y ż e j ro z w a ż a ń w y n ik a , że b u d o w n ic tw o n a w o d n e w p o s ta c i ja z ó w i śluz z a m k n ę ło n ie m a l w s z y s tk ie znacz
n ie js z e r z e k i p o m o rs k ie p o w o d u ją c p rz e z to z a n ik w ę d ro w n y c h r y b ło s o s io w a ty c h o ra z częściow e p rz e o b ra ż e n ia w h y d ro b io lo g ic z n y m c h a ra k te rz e rz e k . D o ty c z y to p rz e d e w s z y s tk im r z e k : D rw ę c y i W l i, B r d y , W d y , W ie r z y c y i G łd y , n a k tó r y c h w z n o s i się po k i lk a z a p ó r w z d łu ż b ie g u . P r z y jm u ją c o g ó ln ą d łu g o ś ć w a ż n ie js z y c h rz e k p o m o r
s k ic h (b e z W is ły ) na 1.500 k m , a ic h w y d a jn o ś ć ro c z n ą t y lk o na 7 k g r y b ło s o s io w a ty c h z 1 k m , o tr z y m u je m y c y frę 10.500 k g r y b y s z la c h e tn e j, k tó r ą m o g lib y ś m y w y d o b y ć z rz e k p r z y n o r m a ln y m ic h s ta n ie . G d y b y w z ią ć p o d u w a g ę ta k ż e i in n e r y b y w ę d ro w n e , ja k
Ł) N a z w a „ b io s e s to n “ p o c h o d z i z g re c k ie g o o d b io s = ż y c ie i seston d o s ło w n ie p rz e s ia n e , o d s e th e in = p rz e s ie w a ć p rz e z s ito . B io s e s to n je s t w ię c na zw ą z b io r o w ą , k tó r ą o k r e ś la m y o rg a n ic z n ą , ż y w ą z a w ie s in ę w w o d z ie w ra z z ż y w y m p la n k to n e m r o ś lin n y m i z w ie rz ę c y m .
21
w ę g o rz, b rz a n a i c e rta , to sum a m a te ria ln a ty c h s tra t b y ła b y z n a czn ie w ię ksza . Nie! u w z g lę d n iliś m y t u ró w n ie ż w ę d ró w e k z w ią z a n y c h z ż e re m , ta r łe m lu b z im o w a n ie m in n y c h g a tu n k ó w r y b , na co. is tn ie ją c e z a p o ry w y w ie ra ją ró w n ie ż w p ły w u je m n y . Z p o w y ż szych w z g lę d ó w n a le ż y dążyć do p o p ra w y s to s u n k ó w p a n u ją c y c h w te j d z ie d z in ie . W y b u d o w a n ie p rz e p ła w e k n a szeregu ja z ó w sp ię trz a ją c y c h w o d ę d la m ły n ó w c z y s iło w n i m o g ło b y w z n a c z n y m s to p n iu p r z y c z y n ić się do p o p ra w y obecnego s ta n u rze czy. J e ś li zaś obeone b u d o w le n a w o d n e s ta n o w ią p rz e d e w s z y s tk im p rz e s z k o d ę
m e c h a n ic z n ą d la s w o b o d n e g o ro z w o ju ż y c ia r y b , to za n ie czyszczen ie w ó d ś c ie k a m i g o d z i w samą is to tę ic h b y tu . P ró c z p o w o ln e j z m ia n y ś ro d o w is k a z lepszego na gorsze i z a n ik u p e w n y c h g a tu n k ó w o rg a n iz m ó w , w id z im y też i d o ra ź n e , d o tk liw e s z k o d y . P o w s ta ją one p rze z w y tru w a n ie c a łk o w ite g o p o g ło w ia r y b , ja k to c z ę s to k ro ć m a m ie js c e w je z io ra c h T u c z n ie i S ta ro g r o d z k im o ra z w rzece Z g ło w iączce. S z k o d y te p o tę g u ją się n a s tę p n ie p rz e z o s ła b ia n ie p o g ło w ia ry b i c z y n ie n ie go p o d a tn y m na c h o ro b y , a ta k ż e m szcze n ie n a ry b k u , t a r lis k i ż e ro w is k r y b , j a k to w y n ik a z b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h n a p o z o s ta ły c h w o d a c h . O b e c n ie n ie p o s ia d a m y jeszcze s zcze g ó łow ych d a n y c h d la r y b a c k ie j o ce n y w ó d P o m o rz a w w y
n ik u zanieczyszczeń. D o z o b ra z o w a n ia s p ra w y s z k o d liw o ś c i s p ły w u ś c ie k ó w na r z e k i m o że p o s łu ż y ć ta b e la z e s ta w io n a w e d łu g K o c l i a a d o ty c z ą c a r z e k i N e k a ru . I lu s t r u je ona g w a łto w n y s p a d e k p o ło w ó w ło so sia w p rz e c ią g u 20 la t, t j . od 1 9 0 4 do 1924 r.
R c s u m u ją c całość ro z w a ż a ń s tw ie rd z ić n a le ż y , że:
1. J e z io ra p o m o rs k o -m a z u rs k ic ze w z g lę d u na w a lo r y w ó d o li- g o tr o fic z n y c h n a d a ją się w w ie lu p rz y p a d k a c h do p ro w a d z e n ia g o s p o d a rs tw s ie jo w o -s ie la w o w y c h .
2. W o d y p ły n ą c e P o je z ie rz a P o m o rs k o -M a z u rs k ie g o m a ją na o g ó ł c h a ra k te r w ó d p o d g ó rs k ic h , o d p o w ie d n ic h d la b y to w a n ia p s trą g a i lip ie n ia .
3. G a tu n k i te w ra z z ło s o s ie m i je s io tre m n a le ż a ły o n g iś do n o rm a ln e g o s k ła d u ić h tio fa u n y p o m o r s k ie j i w y s tę p o w a ły dość lic z n ie m n ie j w ię c e j do k o ń c a u b ie g łe g o s tu le c ia . 4. B u d o w n ic tw o n a w o d n e n ie u w z g lę d n ia ją c p o trz e b ż y c io
w y c h r y b p r z y c z y n iło się do c a łk o w ite g o n ie m a l z a n ik u ty c h g a tu n k ó w w rz e k a c h , co n a s tą p iło w c ią g u o s ta tn ic h k ilk u d z ie s ię c iu la t.
5. Z a b ó jc z e w d z ia ła n iu na ś ro d o w is k a w ó d ja k i n a stan ry b (zw ła szcza zaś na r y b y ło s o s io w a te ) są ś c ie k i z m ia s t i z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h , k tó r e bez n a le ż y te g o oczyszcze
n ia u c h o d z ą do w ię k s z o ś c i rz e k p o m o r s k ic h i n ie k tó r y c h je z io r .
6. W p ły w d z ia ła n ia n ie r a c jo n a ln e j te c h n ik i n a w o d n e j o ra z za
n ie c z y s z c z e n ia o b n iż a ją w a lo r y p rz y r o d n ic z e w ó d p o m o r
s k ic h , z m n ie js z a ją ic h w y d a jn o ś ć ry b a c k ą i w p ły w a ją n ie k o rz y s tn ie n a s to s u n k i s a n ita rn e .
W w y n ik u p rz e d s ta w io n y c h ro z w a ż a ń dążyć n a le ż y do z re a liz o w a n ia n a s tę p u ją c y c h p o s tu la tó w ja k o n ie z b ę d n e g o m in im u m p o trz e b n e g o do o d tw o rz e n ia w a rto ś c i p rz y r o d n ic z y c h i r y b a c k ic h w ó d P o je z ie rz a P o m o rs k o -M a z u rs k ie g o :
1. N a is tn ie ją c y c h z a p o ra c h w o d n y c h rz e k p o m o r s k ic h n a le ż y d o d a tk o w o p o b u d o w a ć o d p o w ie d n ie p r z e p ła w k i d la ry b .
f
23
2. Ś c ie k i p rz e d o d p ro w a d z e n ie m do w ó d w in n y b y ć o c z y szczane w o d p o w ie d n ic h u rz ą d z e n ia c h o czyszcza ją cych , k tó r e n a le ż y p o b u d o w a ć .
3. N a le ż y p o d n ie ś ć stan r y b ło s o s io w a ty c h w z u b o ż a ły c h w o d a ch p rz e z o d p o w ie d n ie ic h z a g o s p o d a ro w a n ie .
4. N a le ż y z a b e z p ie c z y ć p r z e d z a n ie c z y s z c z e n ie m te w o d y p ły n ą c e (tz w . s tr u g i) , k tó r e ze w z g lę d u n a w a lo r y czy
stości n a d a ją się do z a g o s p o d a ro w a n ia ry b a c k ie g o , z w ła szcza d la p strą g a rsitw a.
