PALEOGEN I NEOGEN POLSKI – NOWE DANE. WPROWADZENIE
ANDRZEJG¥SIEWICZ1, GRZEGORZCZAPOWSKI1
W ostatnich latach nast¹pi³ postêp w rozpoznaniu szeroko rozprzestrzenionej na Ni¿u Polskim i w Sudetach pokrywy osadów paleogenu i neogenu. Pozyskanie nowych danych geologicznych jest zwi¹zane z realizacj¹ pod koniec pierw- szej dekady tego wieku przez Pañstwowy Instytut Geolo- giczny – Pañstwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB) projektu pt. „Zintegrowany program p³ytkich wierceñ badawczych dla rozwi¹zania istotnych problemów budowy geologicznej Pol- ski” (2011). Projekt ten zmierza³ m.in. do wyjaœnienia wielu problemów regionalnej budowy geologicznej Polski ujaw- nionych w trakcie wczeœniejszych prac badawczych prowa- dzonych przez PIG-PIB, co wymaga³o wykonania p³ytkich otworów wiertniczych. Prace objête projektem stanowi³y z za³o¿enia wybór wyselekcjonowanych tematów badaw- czych prowadz¹cych do wyjaœnienia okreœlonego kontekstu budowy geologicznej kraju.
Czêœæ wyników badañ utworów paleogenu i neogenu przeprowadzonych w ramach wspomnianego projektu za- mieszczono w niniejszym tomie Biuletynu Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Badania by³y te¿ finansowane ze œrodków statutowych PIG-PIB i grantu Komitetu Badañ Naukowych.
Zebrane artyku³y dotycz¹ g³ównie zagadnieñ stratygraficz- nych, sedymentologicznych, biostratygraficznych, geoche- micznych, petrologicznych, paleomagnetycznych i budowy strukturalnej (glacitektonika) utworów paleogeñsko-neogeñ- skich z wybranych regionów Polski: obszaru zapadliska przed- karpackiego, Sudetów (niecka ¿ytawska), a tak¿e pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego (Pomorze Gdañskie i Pojezierze Ma- zurskie). Gros prac poœwiêcono klastycznej serii mioceñ- skiej wystêpuj¹cej pod osadami czwartorzêdu w zapadlisku przedkarpackim.
W wiêkszoœci artyku³ów opublikowanych w niniejszym tomie Biuletynu PIG przybli¿ono wyniki kompleksowych badañ dwóch otworów wiertniczych z terenu zapadliska przedkarpackiego, o tyle istotnych, ¿e mimo setek wykona- nych na tym obszarze odwiertów brak jest w pe³ni zachowa- nych rdzeni z tych otworów. Omówiony w dziewiêciu pracach znacznej mi¹¿szoœci kompleks morskich osadów klastycznych
œrodkowego miocenu jest podœcielony poziomem utworów ewaporatowych, tworz¹cych horyzont korelacyjny w ca³ym zapadlisku przedkarpackim a¿ po obszar Ukrainy. Ten doœæ monotonny litologicznie kompleks osadowy jest definiowa- ny jako formacja z Machowa i by³ wczeœniej opisywany jako i³y krakowieckie (np. Ney i in., 1974; Paw³owski i in., 1985;
Czapowski, G¹siewicz, 1994a; Paw³owska, 1994; Jasionow- ski, 1997; Czapowski, 2004). Jego wiek jest wi¹zany z dwoma piêtrami m³odszego miocenu: górnym badenem i dolnym sarmatem.
Granica biostratygraficzna miêdzy badenem i sarmatem w polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego jest ³¹czona z bardzo nieostrymi stratygraficznie zmianami zespo³ów makro- i mikrofauny oraz nanoplanktonu (np. Kowalewski, 1958; £uczkowska, 1967; Szczechura, 1982; GaŸdzicka, 1994; Garecka, Jugowiec, 1999; Olszewska, 1999; Paruch- -Kulczycka, 1999; Studencka, 1999). Nie znajduj¹ one od- zwierciedlenia ani w zmianach litologii, ani tekstury oma- wianych osadów. W efekcie ta wa¿na granica jest wyznacza- na w szerokim przedziale g³êbokoœciowym w zale¿noœci od regionu zapadliska przedkarpackiego i zachowanych tam skamienia³oœci. Ponadto wy¿sza czêœæ profilu litologicznego formacji z Machowa, datowana na sarmat, zawiera faunê ubog¹ w taksony wskaŸnikowe lub jest miejscami pozbawio- na skamienia³oœci. Przyczynia siê to do dowolnoœci w wyró¿- nianiu obu jednostek stratygraficznych – badenu i sarmatu – na podstawie bardzo subiektywnych kryteriów litologicznych, które mog¹ siê nieco zmieniaæ regionalnie. W tej sytuacji pod- stawowym problemem jest ustalenie jednolitego, opartego na ró¿norodnych danych stratygraficznych podzia³u mioceñ- skiej nadewaporatowej serii osadowej w basenie przedkarpac- kim. Wydziela siê tu bowiem liczne i bardzo zró¿nicowane (uwarunkowane lokalnie) jednostki lito- i biostratygraficzne, o ró¿nej randze stratygraficznej i ró¿nym zasiêgu paleogeo- graficznym (np. Czapowski, 2004, z literatur¹). Tym samym kluczowym zagadnieniem dla prawid³owej korelacji regional- nej osadów œrodkowego miocenu polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego staje siê wyznaczenie granicy miêdzy piêtra- mi – badenem i sarmatem.
1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; e-mail: andrzej.gasiewicz@pgi.gov.pl, grzegorz.czapowski@pgi.gov.pl.
Dok³adniejsze badania stratygraficzne i sedymentologiczne mioceñskiego kompleksu nadewaporatowego w brze¿nej, pó³- nocnej czêœci zapadliska przedkarpackiego zapocz¹tkowano w latach 80. i 90. XX w. w zwi¹zku z poszukiwaniem z³ó¿
siarki (np. Paw³owski i in., 1985; G¹siewicz, 1989; Czapow- ski, G¹siewicz, 1994b). Wykonano wówczas badania paleon- tologiczne, geochemiczne i sedymentologiczne profili dwóch otworów wiertniczych (Jamnica S-119 i Buda Stalowska P7) w okolicy Tarnobrzega oraz badania sedymentologiczne w profilach kolejnych dwóch otworów (Buda Stalowska P10 i P12) znajduj¹cych siê na po³udnie od Niska. W wyniku badañ chemostratygraficznych omawianej serii osadowej w profilach otworów wiertniczych Jamnica S-119 i Buda Stalowska P7 lepiej zdefiniowano granicê obu piêter ni¿ na podstawie dotychczas stosowanych metod biostratygraficz- nych, a tym samym wykazano przydatnoœæ badañ geoche- micznych dla ustaleñ stratygraficznych (G¹siewicz i in., 2004).
Niemniej ze wzglêdu na bardzo nieliczne kompletne rdzenie z nadk³adu poziomu ewaporatowego w polskim zapadlisku przedkarpackim stratygrafia tych utworów nadal jest przed- miotem dyskusji. Na podstawie wymienionych prac wykaza- no, ¿e istnieje potrzeba przeprowadzenia bardziej z³o¿onych badañ z u¿yciem ró¿nych metod badawczych. Zintegrowanie tych metod daje gwarancjê pewniejszych korelacji w obrêbie samych utworów miocenu w zapadlisku przedkarpackim w Polsce, a tak¿e pozwala lepiej powi¹zaæ je stratygraficznie z odpowiednikami w ukraiñskiej czêœci zapadliska i na ob- szarze Paratetydy. W ostatnich latach ustalenie po³o¿enia granicy miêdzy badenem i sarmatem w regionie Paratetydy nabiera coraz wiêkszego znaczenia, co wynika g³ównie z potrzeby dokonywania regionalnych korelacji w ramach intensywnie prowadzonych w krajach tego paleoregionu programów i prac o charakterze stratygraficznym (np. Vasi- liev i in., 2004; Popov i in., 2006; Bukowski, 2011; Studencka, Jasionowski, 2011; Œliwiñski i in., 2012; de Leeuw i in., 2013). Programy te maj¹ na celu nie tylko korelacjê utwo- rów miocenu z ró¿nych regionów Paratetydy, lecz tak¿e sko- relowanie ich z utworami doœæ dobrze zbadanego obszaru medyterañskiego (Piller, Harzhauser, 2005).
Wobec problemów z pozdzia³em stratygraficznym nad- k³adu poziomu ewaporatowego polskiej czêœci zapadliska przedkarpackiego, potrzeby dokonania dok³adniejszej kore- lacji z wydzieleniami w serii osadowej miocenu Paratetydy (znacznie lepiej datowanej) i znacz¹cych kontrowersji inter- pretacyjnych zasadniczym celem prac podjêtych w ramach wykonanego przez PIG-PIB projektu badawczego by³o wyzna- czenie granicy badenu i sarmatu. W pó³nocnej czêœci zapad- liska przedkarpackiego zaprojektowano dwa pe³nordzenio- wane otwory, które mia³y przewierciæ kompleks nadewapo- ratowy: Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1. Ich lokalizacja w bardziej zachodniej czêœci regionu by³a uwarunkowana sytuacj¹ paleogeograficzn¹ (Czapow- ski, G¹siewicz, 2015). W za³o¿eniu z obu otworów mia³ zo- staæ pozyskany materia³ badawczy z dot¹d s³abo rozpozna- nej zachodniej czêœci pó³nocnego brzegu basenu œrodkowego miocenu na przedpolu Gór Œwiêtokrzyskich.
Rozpatrywane pe³nordzeniowane profile stanowi¹ szcze- gólnie u¿yteczny materia³ badawczy pod wzglêdem straty- graficznym, poniewa¿ jest mo¿liwe przeœledzenie pe³nego, pocz¹wszy od poziomu ewaporatowego, zapisu litologicz- nego formacji z Machowa. ¯eby wykonaæ zadanie, pos³u¿ono siê ró¿nymi metodami, w szczególnoœci badaniami sedy- mentologicznymi i petrograficznymi (Czapowski, G¹siewicz, 2015; Kramarska, 2015), geochemicznymi (chemicznymi i izotopowymi – G¹siewicz, 2015), petrologicznymi (bada- nia warstewek tufitów – Bukowski, 2015), przeprowadzono te¿ analizy zespo³ów makrofauny (Studencka, 2015), mikro- fauny (Paruch-Kluczycka, 2015; Peryt, Peryt, 2015) i nano- planktonu wapiennego (GaŸdzicka, 2015). Osobnym zagad- nieniem s¹ wyniki badañ paleomagnetycznych (Sant i in., 2015), na których podstawie okreœlono zmiany polarnoœci magnetycznej w profilu otworu Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1.
Utwory paleogenu i neogenu Ni¿u Polskiego utworzy³y siê w ró¿nych œrodowiskach. W tym czasie obszar Polski poza zapadliskiem przedkarpackim odznacza³ siê zró¿nicowan¹ paleogeografi¹ i œrodowiskami w znacznej mierze o charak- terze kontynentalnym (szczególnie w neogenie). W efekcie tego sekwencje depozycyjne z ró¿nych rejonów Ni¿u Pol- skiego charakteryzuj¹ siê doœæ skomplikowan¹ stratygrafi¹.
Podzia³ stratygraficzny jest oparty g³ównie na sukcesji ze- spo³ów roœlinnych, które w dodatku nie wszêdzie s¹ wystar- czaj¹co dobrze rozpoznane. Ponadto obecnoœæ licznych luk w profilu oraz nie zawsze jednoznaczna pozycja stratygra- ficzna osadów (in situ czy przemieszczone), bêd¹ca skut- kiem procesów glacitektonicznych, powoduje dodatkowe trud- noœci interpretacyjne. Dotyczy to m.in. opisywanych w tym tomie Biuletynu PIG obszarów Pomorza Gdañskiego (Kra- marska i in., 2015) i Warmii (S³odkowska, Ga³¹zka, 2015), których utwory paleogenu i neogenu najczêœciej uwa¿ano za kry glacjalne i brak by³o tym samym ich reprezentatyw- nego profilu dla tej czêœci Ni¿u. Wynikiem badañ przepro- wadzonych w ramach wykonanego przez PIG-PIB projektu mia³o byæ okreœlenie charakteru i genezy wyst¹pieñ tych utworów.
Odpowiedzi¹ na potrzebê uœciœlenia nastêpstwa serii osadowych paleogenu i neogenu Ni¿u Polskiego by³y m.in.
kompleksowe badania osadów paleogenu i neogenu ze sta- nowiska w £êczycach na Pomorzu Gdañskim (otwór wiert- niczy i ods³oniêcie £êczyce-Tr), zmierzaj¹ce do sporz¹dzenia profilu referencyjnego paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej (Kramarska i in., 2015). Co istotne z paleogeograficznego punktu widzenia, wykazano, ¿e kompleks osadów od oligoce- nu po pliocen znajduje siê w pozycjiin situ i reprezentuje ró¿ne œrodowiska depozycji, od kontynentalnego po obszar p³ytkiego szelfu. Udokumentowane w £êczycach ods³oniêcie jest najdalej wysuniêtym na pó³noc stanowiskiem wystêpowa- nia osadów pliocenu na Ni¿u Polskim. Wyznaczona w ods³o- niêciu granica litostratygraficzna miêdzy formacj¹ poznañsk¹ a formacj¹ gozdnick¹ jest przesuniêta w stosunku do granicy biostratygraficznej miocen/ pliocen i znajduje siê ju¿ w osadach plioceñskich.
6 Andrzej G¹siewicz, Grzegorz Czapowski
Z kolei na podstawie wyników badañ palinologicznych i geologicznych materia³u rdzeniowego z otworu wiertnicze- go Wysoka Wieœ, wykonanego w rejonie Wzgórz Dylew- skich na Pojezierzu Mazurskim w ramach zadañ Pañstwowej S³u¿by Geologicznej, udokumentowano ponad 400-metrowej mi¹¿szoœci profil osadów paleogenu i neogenu oraz wyjaœ- niono genezê tych utworów (S³odkowska, Ga³¹zka, 2015).
Rozpatrywany profil wyraŸnie uwidacznia skalê trudnoœci w rozpoznaniu stratygrafii kenozoiku na Ni¿u Polskim, spo- wodowanych przemieszczeniami glacitektonicznymi. W wy- niku przeprowadzonych prac wydatowano powtarzaj¹ce siê kompleksy utworów paleogenu i neogenu i stwierdzono skom- plikowane, wielkoskalowe deformacje glacitektoniczne. Naj- starszy kompleks osadów paleogeñskich jest niezaburzony i znajduje siê w pozycji pierwotnej. Wy¿szy kompleks paleo- geñski zosta³ wkomponowany w mi¹¿sze ³uski glacitekto- niczne. W osadach mioceñskich te same poziomy py³kowe powtarzaj¹ siê w profilu dwu- i trzykrotnie. Skala deformacji oraz jej zasiêg s¹ unikatowe i jednoczeœnie jednoznacznie wskazuj¹ na glacitektoniczn¹ genezê Wzgórz Dylewskich.
W niecce ¿ytawskiej, w zachodniej czêœci Dolnego Œl¹ska, utwory paleogenu i neogenu s¹ stosunkowo dobrze rozpo- znane dziêki badaniom profili licznych otworów wiertniczych i eksploatacji z³ó¿ wêgla brunatnego. Dotychczas s¹dzono, ¿e niecka zaczê³a odgrywaæ rolê zbiornika depozycyjnego g³ów- nej serii osadowej dopiero od œrodkowego miocenu. Na pod- stawie wyników badañ profilu otworu wiertniczego Opolno Zdrój PIG-1 Kasiñski i in. (2015) udokumentowali wystê- powanie utworów wêglistych starszego kenozoiku pod po- kryw¹ ska³ wulkaniczno-piroklastycznych. Jest to unikatowa sytuacja geologiczna na Dolnym Œl¹sku. Ponadto w wyniku badañ palinologicznych osadów wêglistych okreœlono ich wiek na oligocen, co potwierdzono na podstawie superpozy- cji bazaltów datowanych radiometrycznie. Proces sedymen- tacji badanej serii osadowej rozpocz¹³ siê zatem nie w œrod- kowym miocenie, ale ju¿ w oligocenie. Niecka ¿ytawska jest wiêc struktur¹ znacznie starsz¹ (paleogeñsk¹) ni¿ wczeœniej przypuszczano.
Zebrane w niniejszym tomie Biuletynu PIG wyniki prac geologicznych dostarczaj¹ nowych danych o wykszta³ceniu, œrodowisku powstania, stratygrafii i ewolucji pokrywy paleo- genu i neogenu zapadliska przedkarpackiego i Ni¿u Polskie- go. Badania – zró¿nicowane pod wzglêdem zakresu i rodzaju u¿ytych metod – by³y skoncentrowane na wybranych wa¿nych problemach regionalnych i ich rezultaty uzupe³niaj¹ dotychcza- sowy stan wiedzy albo wrêcz stawiaj¹ j¹ w nowym œwietle.
Autorzy maj¹ nadziejê, ¿e wyniki ich prac przyczyni¹ siê do lepszego zrozumienia rozwoju budowy geologicznej roz- patrywanych regionów, a tak¿e – w dalszej perspektywie – pozwol¹ powi¹zaæ je z wynikami prowadzonych na du¿¹ skalê badañ nad równowiekowymi utworami z innych ba- senów europejskich.
Redaktorzy tomu serdecznie dziêkuj¹ recenzentom za- mieszczonych w tym numerze Biuletynu PIG artyku³ów za trud w³o¿ony w weryfikacjê danych i cenne sugestie doty- cz¹ce ich jak najlepszego przedstawienia. Trudnej roli recen- zentów podjêli siê: Janusz Badura (PIG-PIB Wroc³aw), Maciej B¹bel (Wydzia³ Geologii UW), Krzysztof Bukowski (Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH), Krzysztof Dudek (Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH), Marcin Górka (Wydzia³ Geologii UW), Jacek Grabowski (PIG-PIB Warszawa), El¿bieta Jackowicz (PIG-PIB Warszawa), Marek Jasionowski (PIG-PIB War- szawa), Pawe³ Karnkowski (Wydzia³ Geologii UW), Jarmila Krzymiñska (PIG-PIB Gdañsk), El¿bieta Król (Instytut Geo- fizyki PAN), Barbara Olszewska (PIG-PIB Kraków), Marta Oszczypko-Clowes (Instytut Nauk Geologicznych UJ), Jolanta Paruch-Kulczycka (PIG-PIB Warszawa), Maciej Pawlikow- ski (Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska AGH), Bogus³aw Przybylski (PIG-PIB Wroc³aw), El¿bieta Worobiec (Instytut Botaniki PAN) oraz Maria Ziembiñska- -Tworzyd³o (Wydzia³ Geologii UW).
Szczególne podziêkowania nale¿¹ siê paniom: Annie Kalinowskiej i Ewelinie Leœniak, redaktorkom Biuletynu PIG, za trud w³o¿ony w przygotowanie do druku ninejszego tomu.
LITERATURA
BUKOWSKI K., 2011 — Badeñska sedymentacja salinarna na ob- szarze miêdzy Rybnikiem a Dêbic¹ w œwietle badañ geoche- micznych, izotopowych i radiometrycznych. Rozpr. Monogr., 236.
BUKOWSKI K., 2015 — Mioceñskie poziomy tufitowe z otworów wiertniczych Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1. Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461: 79–94.
CZAPOWSKI G., 2004 — Miocen. Otoczenie Gór Œwiêtokrzyskich.
W: Budowa geologiczna Polski. T. 1. Stratygrafia. Cz. 3a.
Kenozoik: paleogen i neogen (red. M. Peryt, M. Piwocki).
Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CZAPOWSKI G., G¥SIEWICZ A., 1994a — Preface. Geol. Quart., 38, 3: 337–340.
CZAPOWSKI G., G¥SIEWICZ A. (red.), 1994b — Conference on Tertiary sulphur-bearing formation in the Carpathian Foredeep.
Geol. Quart., 38, 3, Sp. Issue.
CZAPOWSKI G., G¥SIEWICZ A., 2015 — Wykszta³cenie, straty- grafia i œrodowiska depozycji utworów pogranicza badenu i sar- matu z SW otoczenia Gór Œwiêtokrzyskich – profile otworów badawczych Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1. Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461: 9–52.
GARECKA M., JUGOWIEC M., 1999 — Wyniki badañ biostraty- graficznych miocenu zapadliska przedkarpackiego na podsta- wie nanoplanktonu wapiennego. Pr. Pañstw. Inst. Geol.,168:
29–42.
GADZICKA E., 1994 — Nannoplankton stratigraphy of the Miocene deposits in Tarnobrzeg area (north-eastern part of the Carpa- thian Foredeep). Geol. Quart.,38, 3: 553–570.
GADZICKA E., 2015 — Nanoplankton wapienny i okrzemki œrodkowego miocenu w rejonie Buska i Kazimierzy Wielkiej (pó³nocna czêœæ zapadliska przedkarpackiego). Biul. Pañstw.
Inst. Geol., 461: 153–178.
Paleogen i neogen Polski – nowe dane. Wprowadzenie 7
G¥SIEWICZ A., 1989 — Wyniki prac poszukiwawczych z³ó¿ siarki rodzimej w rejonie Alfredówka–GwoŸdziec. Prz. Geol.,37, 4:
207–209.
G¥SIEWICZ A., 2015 — Cechy geochemiczne utworów pograni- cza badenu i sarmatu w otworach wiertniczych Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1 z pó³nocnego obrze-
¿enia zapadliska przedkarpackiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 461: 61–78.
G¥SIEWICZ A., CZAPOWSKI G., PARUCH-KULCZYCKA J., 2004 — Granica baden–sarmat w zapisie geochemicznym osadów w pó³nocnej czêœci zapadliska przedkarpackiego – implikacje stratygraficzne. Prz. Geol.,52, 5: 413–420.
JASIONOWSKI M., 1997 — Zarys litostratygrafii osadów mioceñ- skich wschodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Biul.
Pañstw. Inst. Geol., 375: 43–60.
KASIÑSKI J.R., BADURA J., PAÑCZYK M., PECSKAY Z., SATERNUS A., S£ODKOWSKA B., URBAÑSKI P., 2015 — Osady paleogeñskie w polskiej czêœci niecki ¿ytawskiej – nowe œwiat³o na problem wieku zapadliska tektonicznego. Biul.
Pañstw. Inst. Geol., 461: 295–324.
KOWALEWSKI K., 1958 — Stratygrafia trzeciorzêdu Polski Po³u- dniowej ze specjalnym uwzglêdnieniem po³udniowego obrze¿e- nia Gór Œwiêtokrzyskich. Kwart. Geol.,2, 1: 3–43.
KRAMARSKA R., 2015 — Minera³y ciê¿kie w profilu utworów miocenu w otworze wiertniczym Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1 (pó³nocny skraj zapadliska przedkarpackiego). Biul.
Pañstw. Inst. Geol., 461: 53–60.
KRAMARSKA R., KASIÑSKI J.R., CZAPOWSKI G., PIWOC- KI M., S£ODKOWSKA B., 2015 — Referencyjny profil osadów neogenu Pomorza Wschodniego w £êczycach ko³o Lêborka (pó³nocna Polska). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 461:
193–250.
de LEEUW A., FILIPESCU S., MAÞENCO L., KRIJGSMAN W., KUIPER K.F., STOICA M., 2013 — Paleomagnetic and chrono- stratigraphic constraints on the Middle to Late Miocene evolu- tion of the Transylvanian Basin (Romania): implications for Central Paratethys stratigraphy and emplacement of the Tisza–
Dacia plate. Global Planet. Change,103: 82–98.
£UCZKOWSKA E., 1967 — Paleoekologia i stratygrafia mikro- paleontologiczna miocenu okolic Grzybowa ko³o Staszowa.
Acta Geol. Pol., 17: 219–249.
NEY R., BURZEWSKI W., BACHLEDA T., GÓRECKI W., JAKÓB- CZAK K., S£UPCZYÑSKI K., 1974 — Zarys paleogeografii i rozwoju litologiczno-facjalnego utworów miocenu zapadliska przedkarpackiego. Pr. Geol.,82: 1–65.
OLSZEWSKA B., 1999 — Biostratygrafia neogenu zapadliska przedkarpackiego w œwietle nowych danych mikropaleontolo- gicznych. Pr. Pañstw. Inst. Geol.,168: 9–28.
PARUCH-KULCZYCKA J., 1999 — Genus Silicoplacentina (Class Amoebina) from the Miocene Machów Formation (Krakowiec Clays) of the northern Carpathian Foredeep. Geol. Quart.,43, 4: 499–508.
PARUCH-KULCZYCKA J., 2015 — Biostratygrafia osadów mioce- nu z otworów wiertniczych Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1 na podstawie otwornic (pó³nocna czêœæ
zapadliska przedkarpackiego). Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461:
115–132.
PAW£OWSKA K., 1994 — Miocene and its basement in sulphur- -bearing areas if marginal part of the Carpathian Foredeep – a summary. Geol. Quart.,38, 3: 365–376.
PAW£OWSKI S., PAW£OWSKA K., KUBICA B., 1985 — Budowa geologiczna tarnobrzeskiego z³o¿a siarki rodzimej. Pr. Inst.
Geol., 114.
PERYT D., PERYT T.M., 2015 — Zmiany œrodowiskowe poprze- dzaj¹ce sedymentacjê gipsów badeñskich i na pocz¹tku ich depo- zycji w rejonie Rzeki Wschodniej (pó³nocna czêœæ zbiornika przedkarpackiego). Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461: 133–152.
PILLER W.E., HARZHAUSER M., 2005 — The myth of the brackish Sarmatian Sea. Terra Nova,17: 450–455.
POPOV S.V., SHCHERBA I.G., ILYINA L.B., NEVESSKAYA L.A., PARAMONOVA N.P., KHONDKARIAN S.O., MAGYAR I., 2006 — Late Miocene to Pliocene palaeogeography of the Para- tethys and its relation to the Mediterranean. Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 238: 91–106.
Zintegrowany program p³ytkich wierceñ badawczych dla rozwi¹zania istotnych problemów budowy geologicznej Polski. Problem 12.
Opracowanie charakterystyki stratygraficzno-genetycznej mio- cenu gipsonoœnego z obszaru Niecki Nidy, 2011. Narod. Arch.
Geol., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
SANT K., de LEEUW A., CHANG L., CZAPOWSKI G., G¥SIE- WICZ A., KRIJGSMAN W., 2015 — Paleomagnetic analyses on Badenian–Sarmatian drill cores from the North Carpathian Foredeep (Middle Miocene, Poland). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 461: 179–192.
S£ODKOWSKA B., GA£¥ZKA D., 2015 — Osady paleogenu i neogenu w wielkoskalowych strukturach glacitektonicznych Wzgórz Dylewskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461: 251–294.
STUDENCKA B., 1999 — Remarks on Miocene bivalve zonation in the Polish part of the Carpathian Foredeep. Geol. Quart.,43, 4: 467–477.
STUDENCKA B., 2015 — Ma³¿e z osadów œrodkowego miocenu zapadliska przedkarpackiego: otwory wiertnicze Busko (M³yny) PIG-1 i Kazimierza Wielka (Donosy) PIG-1 – stratygrafia i taksonomia. Biul. Pañstw. Inst. Geol.,461: 95–114.
STUDENCKA B., JASIONOWSKI M., 2011 — Bivalves from the Middle Miocene reefs of Poland and Ukraine: a new approach to Badenian/ Sarmatian boundary in the Paratethys. Acta Geol.
Pol., 61: 79–114.
SZCZECHURA J., 1982 — Middle Miocene foraminiferal biochro- nology and ecology of SE Poland. Acta Palaeont. Pol., 27:
3–44.
ŒLIWIÑSKI M., B¥BEL M., NEJBERT K., OLSZEWSKA-NEJ- BERT D., G¥SIEWICZ A., SCHREIBER B.C., BENOWITZ J.A., LAYER P., 2012 — Badenian–Sarmatian chronostratigraphy in the Polish Carpathian Foredeep. Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 326–328: 12–29.
VASILIEV I., KRIJGSMAN W., LANGEREIS C.G., PANATOIU C.E., MAÞENCO L., BERTOTTI G., 2004 — Towards an astrochronological framework for the eastern Paratethys Mio- -Pliocene sedimentary sequences of the Focºani basin (Romania).
Earth Planet. Sci. Lett., 227: 231–247.
8 Andrzej G¹siewicz, Grzegorz Czapowski
