Z drowie jamy ustnej
warto wiedzieć
Alina Wrzyszcz ‑Kowalczyk, Katarzyna Herman, Dagmara Piesiak ‑Pańczyszyn, Katarzyna Jankowska
Oral health care behaviour of dental and non ‑dental students Praca recenzowana
Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu
Kierownik: prof. dr hab. Urszula Kaczmarek e ‑mail: awrzyszcz@poczta.fm
e ‑mail: stomzach@stom.am.wroc.pl Streszczenie
Wykształcenie prawidłowych postaw i zachowań prozdrowotnych społeczeństwa stanowi istotny element ogólnego programu zapobiegania schorzeniom ogólnoustrojowym, w tym chorobom jamy ustnej.
Celem pracy było zbadanie i porównanie wybranych czynników wpływających na stan jamy ustnej, determinowanych przez postawy zdrowotne studentów stomatologii i innych kierunków. Przeprowadzone badanie ankietowe wykazało wysoką subiektywną ocenę stanu zdrowia jamy ustnej zbadanych studentów piątego roku stomatologii wrocławskiego Uniwersytetu Medycznego.
Summary
The formation of correct approach and behaviour regarding health prophylaxis in the com- munity is an essential element of a general programme for the prevention of generalized disease, including the oral cavity.
The aim of the study was to examine and compare selected factors influencing the state of the oral cavity, as determined by the health prevention attitude among students of dentistry and other disciplines. Questionnaires showed a highly subjective evaluation of oral health in Vth ‑year dental students at the Wroclaw Medical University.
Hasła indeksowe: stan uzębienia, studenci, profilaktyka Key words: dental status, students, prophylaxis
Z achowania prozdrowotne
studentów stomatologii i innych uczelni w zakresie zdrowia jamy ustnej
Wykształcenie prawidłowych postaw i zachowań prozdrowot- nych społeczeństwa stanowi istot- ny element ogólnego programu zapobiegania schorzeniom ogól- noustrojowym, w tym chorobom jamy ustnej. Założenia programo- we w zakresie stanu jamy ustnej, które określa Światowa Organi- zacja Zdrowia, obejmują wiele za- gadnień, takich jak podaż związ- ków fluoru, wpływ diety, sposobu odżywiania i nikotyny na zdrowie jamy ustnej, a także promowanie zdrowia jamy ustnej (1, 2). W celu uzyskania zadowalających wyni- ków realizacji programów zdrowia ich założenia powinny być wielo- kierunkowe (zdrowie jamy ustnej jest integralną składową zdrowia ogólnego), a podejmowane działa- nia muszą obejmować całą społecz- ność – dzieci, młodzież, dorosłych i osoby starsze (3, 4).
Wiedzę dotyczącą podstawo- wych zaleceń prozdrowotnych każ- dy otrzymuje podczas poszczegól- nych etapów rozwoju, pierwszym jej źródłem są rodzice, odpowiedzialni Zdrowie jamy ustnej
tucją, która może włączyć model za- chowań sprzyjających zdrowiu do swojego programu na każdym eta- pie nauczania. W celu ukształtowa- nia właściwej kultury zdrowotnej jest niezbędna współpraca najbliż- szych środowisk młodego człowie- ka: domowego, szkolnego i lekar- skiego. Wydaje się, że każdy student po przejściu swej drogi w systemie edukacyjnym powinien reprezen- tować optymalny przykład pacjen- ta świadomego swych potrzeb – za- równo profilaktycznych, jak i lecz- niczych w zakresie jamy ustnej (5, 6). Celem pracy jest zbadanie i po- równanie wybranych czynników wpływających na stan jamy ustnej, determinowanych przez postawy zdrowotne studentów stomatologii i innych kierunków.
n
Materiał i metodyBadaniu ankietowemu podda- no 81 studentów wyższych uczel- ni Wrocławia w wieku od 23 do 28 lat (52 kobiety, 29 mężczyzn, śred- nia wieku – 23,3). Grupę I stanowiło 40 studentów V roku stomatologii, a grupę II – 41 badanych – będących studentami innych uczelni. W an- kiecie, którą anonimowo wypełnia- li studenci, zawarto pytania zwią- zane z zachowaniami higienicz- nymi i konsumpcyjnymi, funkcjo- nowaniem stomatologicznej służ- by zdrowia oraz samooceną stanu zdrowotnego jamy ustnej. Od an- kietowanych zebrano wywiad ogól- nolekarski oraz informacje dotyczą- ce przebiegu i subiektywnej oceny
nia dodatkowych środków higie- ny jamy ustnej. Nawyki dietetycz- ne oceniono, zadając kilka pytań dotyczących częstości spożywania posiłków, ich składu, konsystencji, ilości spożywanych słodyczy, pale- nia tytoniu.
Badanie kliniczne jamy ustnej przeprowadzano za pomocą luster- ka i zgłębnika. Dane odnotowywa- no na przygotowanej karcie bada- nia. Stan uzębienia oceniano, po- sługując się liczbą PUW. Próchnicę diagnozowano zgodnie z kryteriami ŚOZ. Obliczono również wskaźnik leczenia (stosunek liczby zębów wy- pełnionych do sumy liczby zębów wypełnionych i zębów z próchnicą), który dostarcza informacji na temat zaspokojenia potrzeb w zakresie le- czenia zachowawczego. Oceniono także stan higieny jamy ustnej bada- nych na podstawie wskaźnika OHI wg Greene’a i Vermilliona (wartości od 0 do 3; stan higieny ocenia się jako dobry, dostateczny i zły przy wartości wskaźnika odpowiednio:
0 ‑1, 1 ‑2, 2 ‑3), podając oddzielnie jego składowe DI i CI. Stan dziąseł oce- niono klinicznie, stosując wskaź- nik dziąsłowy według Löe i Silnes- sa (GI: wartości 0,1 ‑1,0 – łagodne za- palenie dziąseł; 1,1 ‑2,0 – umiarko- wane zapalenie dziąseł; 2,1 ‑3,0 – na- silone zapalenie dziąseł).
Uzyskane wyniki poddano anali- zie statystycznej z wykorzystaniem testów chi ‑kwadrat oraz t ‑Studenta i Wilcoxona (w przypadku braku rozkładów normalnych). Hipotezy weryfikowano na poziomie istotno- ści p < 0,05.
pozostali (10%) jako zadowalający, wśród studentów innych kierunków nieco ponad połowa (51,2%) ocenia go jako dobry, a pozostali, stanowią- cy 48,8%, jako zadowalający. Bada- na grupa studentów stomatologii w 100% określa dostępność do le- czenia stomatologicznego na pozio- mie bardzo dobrym i aż 95% przy- znaje jej również subiektywną bar- dzo dobrą ocenę jakościową, nato- miast istotnie mniejsza (p < 0,0001) grupa młodzieży z innych uczelni (56,1%) potwierdza dobrą dostęp- ność do leczenia stomatologiczne- go, ale ponad jedna trzecia przyzna- je jej tylko przeciętną ocenę jakości.
Jako przyczynę wizyty w gabinecie stomatologicznym studenci z gru- py I aż w 70% podają kontrolę sta- nu uzębienia, natomiast najczęst- szą przyczyną wizyty studentów z grupy II jest konieczność lecze- nia (58,5%). Podobne wyniki uzy- skali Kosek i wsp. (7). Stwierdzili oni również fakt częstszego wśród studentów innych uczelni nawyku zgłaszania się do gabinetu stoma- tologicznego dopiero w przypad- ku wystąpienia dolegliwości bólo- wych.
Badanie ankietowe wykazało większą troskę o stan higieny jamy ustnej wśród studentów z grupy I. Znaczna większość (p < 0,001) przyszłych stomatologów szczot- kuje zęby z częstością trzech razy dziennie (70%), a pozostali – dwu- krotnie w ciągu dnia. Prawie 66%
studentów w grupie porównawczej szczotkuje zęby dwa razy dziennie, 22% – trzy, a 12,2 % – nieprawidło-
Z drowie jamy ustnej
warto wiedzieć
wo – zaledwie jednokrotnie w cią- gu dnia. Zdecydowana większość studentów z grupy I (90%) szczot- kuje zęby przed posiłkiem i po po- siłku, studenci z grupy II najczęściej szczotkują zęby po posiłku (39%) lub zupełnie niezależnie od posił- ku (36,6%). Zabieg szczotkowania zębów w grupie studentów stoma- tologii najczęściej zajmuje 2 min (77,5%), a ponad połowa studen- tów innych kierunków (56,1%) wy- konuje go w czasie krótszym niż 1 minuta. Do utrzymywania prawi- dłowej higieny jamy ustnej studen- ci z obu grup najchętniej stosują szczoteczki klasyczne, odpowied- nio: 65% i 75,6%, natomiast żaden ze zbadanych studentów nie stosu- je szczotki twardej. Większość ba- danych w grupie I (87,5%) deklaruje stosowanie nici stomatologicznych, podczas gdy w grupie II jedynie nie- co ponad jedna trzecia badanych (36,6%) nitkuje zęby. W obu bada- nych grupach ponad połowa stu- dentów stosuje płukanki stomato- logiczne, ale z dodatkowych prepa- ratów zawierających fluor, przezna- czonych do indywidualnej lub zbio- rowej profilaktyki, korzysta tylko jedna czwarta ocenianych studen- tów stomatologii i niespełna 5% stu- dentów innych uczelni (tab. I). Po- dobne wyniki uzyskali Marciniak i wsp. (8), stwierdzając istotnie wyż- szy poziom dbałości o stan higieny jamy ustnej u studentów stomatolo- gii w Lublinie w porównaniu z oso- bami uczącymi się na innych kie- runkach.
W odniesieniu do nawyków ży- wieniowych badanie wykazało, że ponad połowa studentów z grupy I (57,5%) spożywa posiłki pięć razy w ciągu dnia, a pozostali – trzy razy.
W grupie II dane te są zbliżone, wy- noszą odpowiednio: 68,3% i 31,7%, Tabela I. Dbałość o stan zdrowia jamy ustnej
Badane parametry Kod Grupa I
n = 40 Grupa II
n = 41 Istotność różnic Ocena własna stanu jamy ustnej
dobry 0 90,0% 51,2% p < 0,0005
zadowalający 1 10,0% 48,8%
zły 2 0,0% 0,0%
Ocena jakości leczenia
bardzo dobra 0 95,0% 63,4% p < 0,005
przeciętna 1 5,0% 36,6%
zła 2 0,0% 0,0%
Ocena dostępności leczenia
bardzo dobra 0 100,0% 56,1% p < 0,0001
przeciętna 1 0,0% 43,9%
zła 2 0,0% 0,0%
Częstość szczotkowania
1x dziennie 0 0,0% 12,2% p < 0,0001
2x dziennie 1 30,0% 65,9%
3x dziennie i więcej 2 70,0% 22,0%
Pora szczotkowania
przed jedzeniem 0 0,0% 2,4% p < 0,0001
po jedzeniu 1 90,0% 39,0%
przed jedzeniem i po jedzeniu 2 10,0% 22,0%
różnie 3 0,0% 36,6%
Czas szczotkowania
mniej niż 1 min 0 0,0% 56,1% p < 0,0001
od 1 do 3 minut 1 77,5% 43,9%
powyżej 3 min 2 22,5% 0,0%
Rodzaj szczotki
klasyczna 0 65,0% 75,6%
elektryczna 1 35,0% 24,4%
dźwiękowa 2 0,0% 0,0%
Twardość szczotki
miękka 0 25,0% 51,2% p < 0,05
średnia 1 75,0% 48,8%
twarda 2 0,0% 0,0%
Przyczyna wizyty u stomatologa
kontrola 0 70,0% 26,8% p < 0,0005
leczenie 1 30,0% 58,5%
ból 2 0,0% 14,6%
Stosowanie nitkowania
nie 0 12,5% 63,4% p < 0,0001
sporadycznie 1 42,5% 36,6%
tak 2 45,0% 0,0%
Stosowanie płukanek
nie 0 37,5% 58,5%
tak 1 62,5% 41,5%
Stosowanie preparatów fluorowych
nie 0 75,0% 95,1% p < 0,05
tak 1 25,0% 4,9%
przy czym nieistotnie większą regu- larność posiłków podają studenci również z tej grupy. Dom jako naj- częstsze miejsce spożywania po- siłków wskazują obie grupy bada- nych, ale aż 80% studentów stoma- tologii. Obie badane grupy nie wy- kazały istotnych preferencji co do konsystencji spożywanych pokar- mów. Wśród studentów stomatologii ani jedna osoba nie przestrzega die- ty wegeteriańskiej, wśród pozosta- łych stosują ją tylko cztery zbadane osoby. Młodzież akademicka innych uczelni spożywa istotnie więcej (p
< 0,005) słodyczy, prawie połowa (48,8%) określa tę ilość jako dużą, a ponad 80% przyszłych stomato- logów – jako małą. Osoby palące ty- toń również przeważają w grupie II.
Dla porównania w grupie I niepalą- cy stanowią prawie trzy czwarte ba- danych (72,5%). Jest to odsetek zbli- żony do danych uzyskanych w ba- daniach wśród białostockich studen- tów stomatologii (9). Autorzy cyto- wanej pracy stwierdzili również do- bre nawyki żywieniowe w tej gru- pie osób, co najprawdopodobniej było związane z większą świadomo- ścią prozdrowotną i wiedzą naby- tą w okresie studiów. Badania wła- sne wykazały, że najczęściej spoży- wanym napojem w obu badanych grupach jest woda mineralna. Wodę preferuje ponad połowa ankietowa- nych (57,5% w I grupie i 51,25%
w II), a studenci stomatologii istot- nie częściej (p < 0,001) wybierają napoje niesłodzone (tab. II).
Wyniki badań klinicznych do- tyczących średniej wartości zębów dotkniętych próchnicą zestawiono w tabeli III; średnia wartość PUWZ w grupie I (10,15 ± 4,59) była istot- nie niższa (p < 0,05)w porównaniu z grupą II (12,90 ± 6,15). Wśród stu- dentów innych uczelni zaobserwo-
Regularność posiłków
tak 0 20,0% 56,1%
p < 0,005
nie 1 80,0% 43,9%
różnie 2 0,0% 0,0%
Miejsce spożywania posiłków
dom 0 80,0% 61,0%
stołówka 1 7,5% 22,0%
bar 2 12,0% 17,0%
Konsystencja posiłków
twarda 0 12,5% 4,9%
miękka 1 7,5% 19,5%
różna 2 80,0% 75,6%
Spożywanie słodyczy
mało 0 82,5% 36,6%
p < 0,0005
dużo 1 15,0% 48,8%
bardzo dużo 2 2,5% 14,6%
Palenie tytoniu
wcale 0 72,5% 48,8%
mało 1 20,0% 39,0%
dużo 2 7,5% 12,2%
bardzo dużo 3 0,0% 0,0%
Preferowane napoje
herbata 0 32,5% 12,0%
p < 0,05
soki 1 10,0% 34,1%
nektary 2 0,0% 2,4%
woda mineralna 3 57,5% 51,2%
Rodzaj napojów
niesłodzone 0 55,0% 14,6%
p < 0,001
niskosłodzone 1 37,5% 73,2%
wysokosłodzone 2 7,5% 12,2%
Dieta wegetariańska
tak 0 0,0% 9,8%
nie 1 100,0% 90,2%
wano istotnie wyższą (p < 0,0001) liczbę zębów z aktywnym procesem próchnicowym (4,76 ± 3,83) oraz nieco niższą (ale nieistotnie staty- stycznie) liczbę zębów wypełnio- nych (7,27 ± 3,85). Obliczone warto- ści wskaźnika leczenia wskazują na istotnie wyższą (p < 0,0001) efek- tywność leczenia stomatologiczne- go, którym do tej pory byli objęci studenci stomatologii (0,91 ± 0,12 vs 0,63 ± 0,27).
Analiza uzyskanych danych do- tyczących stanu higieny jamy ustnej (tab. IV) wykazała jej zadowalający
stopień w obu badanych grupach, ale średnia wartość wskaźnika DI w grupie I (0,68 ± 0,38 ) była istot- nie niższa (p < 0,0001) w porówna- niu ze wskaźnikiem w grupie II (1,11
± 0,55), podobnie zresztą jak śred- nia wartość wskaźnika CI (0,44 ± 0,24 w grupie I, 0,67 ± 0,50 w grupie II).Wartość wskaźnika GI świadczy o dobrym stanie dziąseł badanych, tzn. wartości wskaźnika są niższe od 1 i istotnie niższe (p < 0,0001) u studentów stomatologii. Zbliżone dane dotyczące stanu zdrowia jamy ustnej przyszłych dentystów uzy-
Z drowie jamy ustnej
warto wiedzieć
skano w badaniach przeprowadza- nych w Białymstoku (9, 10) i Pozna- niu (11, 12). We wszystkich publika- cjach zwraca uwagę wysoka średnia wartość liczby PUWZ, której głów- ną komponentą jest składowa WZ, co świadczy o dobrym zaspokajaniu potrzeb w zakresie leczenia próch- nicy we wcześniejszych okresach życia. Do ciekawych wniosków do- szli Balicki i wsp. (9). Zaobserwowa- li oni bardzo wysoką średnią war- tość PUWZ, ale nie stwierdzili lep- szego stanu uzębienia nawet u tych badanych, których rodzice wykony- wali zawód stomatologa.
Przeprowadzone badanie ankie- towe wykazało wysoką subiektyw- ną ocenę stanu zdrowia jamy ust- nej zbadanych studentów piątego roku stomatologii. Studentów in- nych wydziałów charakteryzuje mniejsza satysfakcja ze stanu wła- snego uzębienia i bardziej krytycz- ne nastawienie do możliwości uzy- skania jego poprawy w gabinecie
stomatologicznym. Poziom wiedzy z zakresu zachowań prozdrowot- nych jest wyższy, a stan uzębienia, przyzębia i higieny jamy ustnej lep- szy u studentów z grupy I. Taki stan rzeczy jest efektem programu stu- diów stomatologicznych, podczas których studenci w ramach swo- ich obowiązkowych zajęć nie tyl- ko uzyskują wiedzę z zakresu sze- roko rozumianej edukacji, zacho- wań profilaktycznych dotyczących jamy ustnej, ale aktywnie uczestni- czą w konstruowaniu i prowadze- niu konkretnych programów za- pobiegawczych. Inni autorzy rów- nież zaobserwowali wysoką samo- ocenę w środowisku studentów sto- matologii (12, 13, 14). Zwracają jed- nakże uwagę na pewien rozdźwięk między subiektywną opinią a fak- tycznym stanem jamy ustnej stwier- dzonym w badaniu klinicznym. Po- dobny wniosek można wysnuć na podstawie analizy wyników wła- snych, w których wykazano wpraw-
dzie istotnie lepszy stan uzębienia, dziąseł i higieny jamy ustnej u stu- dentów stomatologii niż u ich ró- wieśników z innych uczelni, ale nie można go uznać za bardzo dobry.
Promowanie zdrowia jamy ust- nej podczas programów skierowa- nych do wybranej grupy odbiorców jest oparte na działaniach zgod- nych z rozwojem wiedzy dotyczą- cej trzech głównych płaszczyzn – higieny jamy ustnej, prawidłowych nawyków dietetycznych i stosowa- nia związków fluoru (6, 15, 16). Naj- silniejszą motywacją dla pacjentów staje się uświadomienie im warto- ści, jaką mogą osiągnąć, akceptując zachowania prozdrowotne, skutku- jące dobrym stanem zdrowia jamy ustnej i tym samym wysoką jako- ścią życia (17). Różnicę w zachowa- niach młodzieży niezwiązanej ze studiami stomatologicznymi moż- na zniwelować, próbując uzupeł- nić brakujące wiadomości z zakre- su profilaktyki chorób jamy ustnej podczas zajęć studentów stomatolo- gii w formie kampanii prozdrowot- nej skierowanej do określonej gru- py odbiorców – w tym przypadku ich rówieśników. Celowość takich działań potwierdzają badania Kier- nickiej i wsp., którzy zaobserwowali istotną poprawę stanu higieny jamy ustnej po przeprowadzeniu dokład- nego instruktażu dla studentów po- litechniki lubelskiej (18).
n
Wnioski1. Przeprowadzone badanie an- kietowe wykazało wysoką subiek- tywną ocenę stanu zdrowia jamy ustnej zbadanych studentów sto- matologii.
2. Poziom wiedzy w zakresie za- chowań prozdrowotnych jest wyż- szy, a stan uzębienia, przyzębia i hi- Tabela III. Stan zdrowia jamy ustnej
Badane
parametry Grupa I Grupa II
Istotność różnic
x ±SD x ±SD
PUWZ 10,15 ±4,59 12,9 ±6,15 p < 0,05
PZ 0,88 ±1,36 4,76 ±3,83 p < 0,0001
UZ 0,85 ±1,35 0,88 ±1,27
WZ 8,43 ±3,95 7,27 ±3,85
PUWP 19,48 ±10,40 26,68 ±14,53 p < 0,05
PP 1,10 ±1,61 9,12 ±8,03 p < 0,0001
UP 4,25 ±6,75 4,34 ±6,31
WP 14,13 ±6,61 12,34 ±7,70
W/(P+W) 0,91 ±0,12 0,63 ±0,27 p < 0,0001
Tabela IV. Stan higieny jamy ustnej i przyzębia Badane
parametry Grupa I Grupa II
Istotność różnic
x ±SD x ±SD
OHI 1,12 ±0,59 1,72 ±1,03 p < 0,01
DI/OHI 0,68 ±0,38 1,11 ±0,55 p < 0,0005
CI/OHI 0,44 ±0,24 0,67 ±0,50 p < 0,01
GI 0,27 ±0,27 0,78 ±0,65 p < 0,0001
P
1. Petersen P E.: World Health Organization global policy for improvement of oral health – World Health Assembly 2007. Int. Dent. J., 2008, 58, 115 ‑121.
2. World Health Organization. Executive Board Meeting January 2007. Report on global oral health EB 120/10 and draft resolution EB120,R5. WHO, Geneva: 2007.
3. Strużycka I., Małkowska A., Stopa J.: Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej. Czas. Stomatol., 2005, 6, LVIII, 392 ‑395.
4. Strużycka I., Adamowicz Klepalska B.: Pilne zadania polityki państwa w zakresie zdrowia jamy ustnej w świetle zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia. Czas. Sto‑
matol., 2005, LVIII, 6, 450 ‑455.
5. The scientific basis of oral health education. Comm. Dent. Health., 2004, 21, 131 ‑133.
6. Adamowicz Klepalska B., Wierzbicka M., Strużycka I.: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata 2006 ‑ 2020. Czas. Stomatol., 2005, LVIII, 6, 457 ‑460.
7. Kosek K., Hoehne D., Mielnik ‑Błaszczak M., Krawczyk D.: Świadomość prozdro‑
wotna w zakresie zdrowia jamy ustnej studentów wybranych lubelskich uczelni.
Mag. Stomatol., 2009, XIX, 6, 71 ‑73.
8. Marciniak A. i wsp.: Poziom świadomości prozdrowotnej z zakresu jamy ust‑
nej wśród studentów lubelskich uczelni. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj., 1996, 2/3, 115 ‑119.
9. Balicki R., Głodowska E., Grabowska S.: Stan zdrowotny jamy ustnej studentów IV i V roku stomatologii Akademii Medycznej w Białymstoku. Przegl. Lek., 2004, 8, 880 ‑883.
10. Wawrzyn ‑Sobczak K., Stokowska W.: Ocena higieny jamy ustnej studentów Od‑
działu Stomatologii Akademii Medycznej w Białymstoku na podstawie wskaźnika płytki nazębnej wg Quigleya i Heina. Mag. Stomatol., 2003, XIII, 4, 48 ‑51.
11. Kurhańska ‑Flisykowska A., Soboczyńska, K., Stopa J.: Stan uzębienia i higieny jamy ustnej studentów w aspekcie skuteczności programów profilaktycznych. Sto‑
matol. Współcz., 2001, 4, 55 ‑58.
12. Wędrychowicz ‑Welman A., Prymas A., Lewandowski P., Uram K.: Stan jamy ustnej i stomatologiczne zachowania prozdrowotne studentów stomatologii. Dent.
Med. Probl. 2006, 43, 2, 222 ‑227.
13. Iwanicka ‑Gregorek E., Michalik J., Gronowska E.: Porównanie wiedzy studen‑
tów stomatologii i pacjentów na temat wybranych chorób jamy ustnej. Nowa Sto‑
matol., 2008, 2, 39 ‑44.
14. Touma S. i wsp.: Świadomość higieniczna i stan higieny jamy ustnej studentów stomatologii na podstawie badań ankietowych i klinicznych. Stomatol. Współcz., 1999, 6, 13 ‑17.
15. Weyna E., Buczkowska Radlińska J., Grocholewicz K.: Bezpieczeństwo profilak‑
tyki fluorkowej w świetle wiedzy studentów i lekarzy oraz dowodów naukowych.
Czas Stomatol., 2005, LVIII, 6, 397 ‑402.
16. Duggal M.S., van Loveren C.: Dental considerations for dietary counseling. Int.
Dent. J., 2001, 51, 6, 4008 ‑4012.
17. Hung H.C. i wsp.: Oral health and peripheral arterial disease. Circulation, 2003, 107, 1152 ‑1157.
18. Kiernicka M. i wsp.: Wpływ instruktażu na poprawę higieny jamy ustnej u stu‑
dentów Politechniki Lubelskiej. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj., 1997, 4, 42‑47.
