jsfb. 2 5 (1671). W arszaw a, dnia 21 czerw ca 1914 r. T om X X X I I I
R e d a k to r „W szechśw iata*4 p r z y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.
A d r e s R ed a k cy i: W S P Ó L N A JSfe. 37. T elefon u 83-14.
D Z I E D Z I C Z N O Ś Ć U P I E R W O T N I A K Ó W .
N a s z e p o ję c ia z z a k r e s u d zied z iczn o śc i k s z t a ł t o w a ł y się w y łą c z n ie n a p o d s t a w ie s t o s u n k ó w , k t ó r e p a n u j ą u i s t o t w ie lo k o m ó r k o w y c h . R o z ró ż n ia m y t u k o m ó r k i s o m a t y c z n e od k o m ó re k ro z ro d c z y c h . P i e r w s z e n a o g ó ł g i n ą r a z e m z o r g a n i z m e m — w y j ą t k i e m s ą tu ty l k o p r z y p a d k i r o z m n a ż a n i a s ię w e g e t a t y w n e g o , czyli r o s t o w e g o , ro z p o w s z e c h n i o n e u ro ś lin i n iż s z y c h z w ie r z ą t. D r u g i e p o s i a d a j ą z d o ln o ś ć w y t w a r z a n i a z sieb ie n o w e g o o r g a n iz m u . D z ie d z ic z n o ś c ią n a z y w a m y z j a w is k o , że k o m ó r k i ro z ro d c z e d a j ą p o c z ą t e k o r g a n iz m o m p o d o b n y m do o r g a n i z m u ro d z ic ie l s k ie g o . C h a r a k t e r y s t y c z - n e m d la d z ie d z ic z n o ś c i u i s t o t w i e l o k o m ó r k o w y c h j e s t to p r z e k a z y w a n i e cech o r g a n i z m u ro d z ic ie ls k ie g o m ło d y m p o k o le n io m za p o ś r e d n i c t w e m k o m ó r e k roz-_
r o d c z y c h .
W i e l e d y s k u s y j w ś r ó d u c z o n y c h w y w ołało p y t a n i e , czy p o ję c ie d z ie d z ic z n o ści p r z e n i e ś ć m o ż n a i n a p ie r w o tn i a k i.
M a m y tu do c z y n i e n i a z i s t o t a m i j e d n o
k o m ó r k o w e m u w ię c p o d z i a ł u n a k o m ó r k i s o m a t y c z n e i r o z ro d c z e n i e m a . R o z m n a ż a n ie o d b y w a się w w ię k s z o ś c i p r z y p a d kó w p rz e z p r o s t y p o d z ia ł o r g a n i z m u ro d z ic ie lsk ie g o n a d w ie części. D w a n o w e o s o b n ik i s ą cz ęśc ia m i, d a l s z y m c i ą g ie m t e g o o r g a n iz m u i w y d a w a ć b y s ię m ogło c a łk i e m n a t u r a l n e m , że s ą do n ie g o p o d o b n e . T a k p r o s t e m i s t o s u n k i t u j e d n a k n ie są. S f o r m u ł o w a ł to z w i e l k ą j a s n o śc ią i ś c is ło ś c ią W e i s m a n n . J e ż e l i w e ź m i e m y za p r z y k ł a d t r o c h ę w y ż e j z o r g a n iz o w a n e p i e r w o t n i a k i , n p . w y m o c z k i, to w id z im y , że m a j ą one b a r d z o s k o m p l i k o w a n ą b u d o w ę : z r ó ż n i c o w a n y p r z e d n i i t y l n y k o n ie c , c h a r a k t e r y s t y c z n y k s z t a ł t c i a ł a i u k ł a d rz ę s, otwrór u s t n y , w o d n icz - .ki i t. d. S k u t k i e m t e g o p o d c z a s po d z ia łu o rg a n iz m ro d z ic i e l s k i r o z p a d a się n a d w ie n i e j e d n a k o w e cz ęści i k a ż d y z n o w o p o w s t a ł y c h o s o b n i k ó w w y t w a r z a ć m u s i n a n o w o z s ie b ie p o ło w ę o r g a n i z m u ro d z ic ielsk ie g o . N ie j e s t p r z y t e m b y n a j m n ie j s a m o przez się z ro z u m ia łe , d l a c z eg o t a n ow o o d b u d o w a n a p o ło w a m a by ć z u p e łn ie p o d o b n a do o r g a n i z m u r o dzicie lsk ieg o .
T a k j a k w o r g a n i z m a c h w i e l o k o m ó r k o w y c h p la z m a k o m ó r e k ro z r o d c z y c h po-
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIECONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA". PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W Warszawie: r o c z n if r b . 8, k w a rta ln ie rb . 2. W R e d ak cy i „ W sz e c h św ia ta " i we w s z y stk ic h k się g a t- Z przesyłką pocztową to c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5. n ia c h w k ra ju i za g ra n ic ą .
3 8 6 W S Z E C H S W IA T JV! 25
s i a d a zd o ln o ść o d b u d o w y w a n i a c a łe g o o r g a n i z m u , t a k u p i e r w o t n i a k ó w p la z m a k a ż d e j z d w u n o w o p o w s t a ł y c h k o m ó r e k p o s i a d a zd olność o d b u d o w y w a n i a d r u g i e j połow y. Z a s a d n ic z o d w a te p r o c e s y s ą c a ł k i e m id e n t y c z n e : i t u i t a m c e c h y d z ie d z ic z n e p r z e k a z y w a n e są p o t o m s t w u za p o ś r e d n i c tw e m p lazm y ro z r o d c z e j , k t ó r a j e w k a ż d e m p o k o l e n i u n a n o w o w y t w a r z a . R ó żnice z a c h o d z ą t y l k o w kom - p l ik a c y i s a m e g o p r o c e s u o d b u d o w y w a n i a o r g a n iz m u . T a k w ięc d z ie d z ic z n o ś ć u p i e r w o t n i a k ó w i s t n i e j e i p o r ó w n y w a n a b y ć m oże z d z ie d z ic z n o ś c ią u i s t o t w i e l o k o m ó r k o w y c h . B a d a n i a n a d n i ą p r o w a d z ą n i e t y l k o do z n a jo m o ś c i s t o s u n k ó w , j a k i e u p i e r w o t n i a k ó w p a n u j ą , ale w y n i k i ic h m o g ą m ie ć z n a c z e n ie p i e r w s z o r z ę d n e d la całej s p r a w y d z ie d z ic z n o śc i u i s t o t ż y w y c h . P r o s t o t a p ro c e s u r o z m n a ż a n i a , o d b u d o w y w a n i a n o w e g o o r g a n i z m u , d a j e z j a w i s k o m d z i e d z ic z n o ś c i u p i e r w o t n i a k ó w p r z e j r z y s t o ś ć , ja k i e j o n e w i n n y c h k l a s a c h ro ś lin i z w i e r z ą t m ieć n ie m o g ą . S z y b k o ś ć r o z m n a ż a n i a p o z w a l a w p r z e c i ą g u k r ó t k i e g o c z a s u o t r z y m y w i ć d z i e s i ą t k i p o k o le ń . P i e r w o t n i a k i s ą s k u t k i e m t e g o m a t e r y a ł e m n i e z w y k l e p o d a t n y m do b a d a ń n a d d z ied z iczn o śc ią .
P o s i a d a m y do t e j p o ry b a r d z o n ie w ie le b a d a ń s p e c y a l n y c h n a d d z i e d z i c z n o ś c ią u p i e r w o t n i a k ó w . M iędzy n ie m i p i e r w s z o r z ę d n e z n a c z e n ie m a j ą b a d a n i a z n a n e g o u c z o n e g o a m e r y k a ń s k i e g o H. L.
J e n n i n g s a n a d d z ie d z ic z n o ś c ią u w y m o c z ków . S ą o n e w y n i k i e m d ł u g o l e t n i e j , n i e s t r u d z o n e j p r a c y i ze w s z e c h m i a r z a s ł u g u j ą n a u w a g ę .
Za m a t e r y a ł do b a d a ń n a d d z ie d z ic z n o ś c ią s ł u ż y ł J e n n i n g s o w i P a r a m a e c i u m , t e n n a j p o s p o l i t s z y g a t u n e k w y m o c z k a . N a t y m m a t e r y a l e s t u d y o w a ł o n pokolei w s z y s t k i e n a j w a ż n i e j s z e z a g a d n i e n i a d z i e d zicz ności. D la w y j a ś n i e n i a k a ż d e g o p r o b l e m a t u p r z e p r o w a d z a ł c a łe s e r y e o d p o w ie d n io o b m y ś l a n y c h d o ś w i a d c z e ń i u ż y w a ł do k a ż d e g o d o ś w i a d c z e n i a w ie lk ie j ilości m a t e r y a f u . S t ą d n i e z w y k ł a g r u n - t o w n o ś ć i w s z e c h s t r o n n o ś ć j e g o b a d a ń . T e c h n i c z n i e d o ś w i a d c z e n i a J e n n i n g s a n ie p o z o s t a w i a j ą n ic do ż y c z e n ia i w z b u d z a ć m o g ą p o d z iw s p e c y a l i s t ó w . Z a jm o w a ł
s ię on p o p r z e d n io p r z e z d ł u g i e l a t a fi- z y o lo g ią P a r a m a e c i u m , co m u p o z w a la w m i s t r z o w s k i s p o s ó b o b ch o d z ić się z k u l t u r a m i t e g o w y m o c z k a . M e to d y c z n ie d o ś w i a d c z e n i a j e g o s ą p r z e w a ż n i e t a k ż e b e z z a r z u t u , bo z a r z ą d z o n e s ą w w i ę k szości p r z y p a d k ó w w t e n sposób, że d a j ą j e d n o z n a c z n ą o d p o w ie d ź n a d a n e z a g a d
n ie n ie . To też m a t e r y a ł s t a t y s t y c z n y p rz e z n iego z e b r a n y p o s i a d a n i e z w y k ł ą i t r w a ł ą w a r t o ś ć . Z ato sposób, w j a k i r e z u l t a t y s w o ic h b a d a ń p r z e d s t a w i a , p o z o s t a w i a w iele do ż y c zen ia. R o z w le k ło ś ć i c h a o ty c z n o ś ć j e g o s p o s o b u p i s a n i a z n a j d u j e się w z a d z iw ia ją c e j s p r z e c z n o ś c i ze ś c is ło ś c ią , z j a k ą s ą p o m y ś l a n e i p r z e p r o w a d z o n e j e g o d o ś w ia d c z e n ia . N i e m a t e ż n a j m n i e j s z e j w ą tp li w o ś c i , że z d o b y t y o l b r z y m i ą p r a c ą m a t e r y a ł z o s ta ł p rz e z n ie g o b a r d z o n i e k o m p l e t n i e w y z y s k a n y . S a m z r e s z t ą z a zn ac za, że c z e rp a ć z n ie g o j e s z c z e w p rz y s z ło ś c i z a m ie rz a .
G łó w n ą osią, oko ło k t ó r e j o b r a c a j ą się w s z y s t k i e p r a c e J e n n i n g s a , j e s t z a g a d n ien ie: j a k p o w s t a j ą n o w e d z ied z iczn e c e c h y u P a r a m a e c i u m ? D l a r o z w ią z a n ia t e g o z a g a d n i e n i a s t u d y o w a ł on p rz ed e- w s z y s t k i e m z m ie n n o ś ć , k t ó r ą w y k a z u j ą k u l t u r y P a r a m a e c i u m . Ż a d n e z b i o r o w is k o z w ie rz ę c e czy r o ś l in n e złożone z j e d n e g o g a t u n k u n i e j e s t c a łk i e m je d n o lite : z a w sz e z a u w a ż y ć się d a j ą p e w n e ró żnice m ię d z y p o j e d y ń c z e m i o s o b n ik a m i. Z m i e n n o ść t a p o w o d o w a n a j e s t p rz ez r ó ż n e w p ł y w y ; d u ż ą ro lę o d g r y w a t u w p ł y w w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h , o ra z i s t n i e n ie w o b r ę b ie g a t u n k u ra s, r ó ż n ią c y c h się m ię d z y s o b ą d z ied z iczn ie d r o b n e m i c e c h a m i. A le m i ę d z y p r o b l e m a t e m d z i e d z ic z n o ś c i a z m i e n n o ś c i i s t n i e j e ś c i ś l e j s z y j e s z c z e z w ią z e k . G d y b y ś m y p r z y j ę l i , że c e c h y ro d z ic ie ls k ie g o u s t r o j u p r z e n o s z ą się z z u p e łn ą d o k ł a d n o ś c i ą n a p o t o m s t w o , w t e d y w o b r ę b ie c z y s te j r a s y o z u p e ł n i e j e d n o l i t y c h c e c h a c h d zie d z ic z n y c h , m i e l ib y ś m y b e z w z g l ę d n ą s fa ło ść p o s t a c i w b i e g u c a łe g o s z e r e g u p o koleń.
T y m c z a s e m o b s e r w a c y a i p o r ó w n y w a n i e g e n e r a c y j po sobie n a s t ę p u j ą c y c h w y k a z u j e u p o t o m s t w a s ta le p e w n e o d c h y le n ia od n o r m y , k t ó r ą u r o d z ic i e l s k ic h o r g a n i z m ó w s t w i e r d z i ć było m ożna. Z te g o
JSIa 25 W SZE C H SW IA T 387
w id a ć , że m e c h a n i z m p r z e n o s z e n ia c e c h c h a r a k t e r y z u j ą c y c h o r g a n iz m nie fu n k - c y o n u j e z b y t d o k ła d n ie . T a n i e d o k ł a d n o ś ć p r z e n o s z e n i a cech d z ie d z ic z n y c h n a p o t o m s tw o j e s t j e d n ą z i s t o t zm ien n o śc i.
Z a s a d n ic z e z n a c z e n ie d la s p r a w d zie d z ic z n o śc i m a z a g a d n ie n i e , c z y to, co d r o g ą z m i e n n o ś c i p o w s t a ło , j a k o o d s t ę p s t w o od c e c h o d z ie d z ic z o n y c h , s a m o p o d p a d n i e pod p r a w a d z ie d z ic z n o ś c i i u t r w a l i się w n a s t ę p n y c h p o k o le n ia c h . J a k w id z i
m y w ięc, z a g a d n i e n i e dzied z iczn o śc i i z m ie n n o ś c i, k t ó r e t a k c z ę sto b y w a ją so b ie p r z e c i w s t a w ia n e , s p r o w a d z i ć się n i e r a z d a j ą n a tło z j a w is k n a j ś c iś le j z łą c z o n y c h . N ic te ż d z iw n e g o , że J en - n i n g s z a g a d n i e n i o m z m ie n n o ś c i i d z ie d z i
c z e n iu c e ch , k t ó r e d r o g ą z m ie n n o ś c i p o w s t a ł y , p o ś w ię c ił w sw o ic h p r a c a c h m ie j s ce t a k o b s z e rn e .
W s t u d y o w a n i u z m ie n n o ś c i i d z ie d z ic z ności n ie p o d o b n a b r a ć pod u w a g ę całego o r g a n iz m u , b a d a s ię z w y k le z a c h o w a n ie j e d n e j t y l k o c e c h y , albo też p a r u cech.
J e n n i n g s w s w o i c h s t u d y a c h nad P a r a - m a e c i u m w z ią ł pod u w a g ę d łu g o ś ć i s z e ro k o ś ć o s o b n ik ó w , ora z s t o s u n e k d ł u g o ści do s z e ro k o ś c i. S z e r o k o ś ć o so b n ik ó w , a co za t e m id zie i s t o s u n e k d łu g o ś c i do sz e ro k o ś c i — o k a z a ł y się p rz y te m b a r d z o od w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h z a le ż n e i do b a d a n i a d z ie d z ic z n o śc i n ie o d p o w ie d n ie . W m o j e m s p r a w o z d a n i u z p r a c J e n n i n g s a u w z g l ę d n ia m w ię c t y l k o z a c h o w a n ie się p i e r w s z e j z c e c h p rz e z n i e g o w y b r a n y c h , m ia n o w i c i e d łu g o ś c i o so b n ik ó w .
Zmienność w kulturach Paramaecium.
W y b r a w s z y d ł u g o ś ć j a k o c e c h ę , n a k tó re j w p ł y w y d z ie d z ic z n o ś c i s t u d y o w a ć z a m i e r z a ł, p i e r w s z e m z a d a n i e m J e n n n i n - g s a b y ło z b a d a n i e , j a k ą z m i e n n o ś ć w y k a z u je t a c e c h a w k u l t u r a c h P a r a m a e c i u m 1). Z n a n e s ą d w a g a t u n k i te g o w y m o c z k a , P a r a m a e c i u m c a u d a t u m i P a r a m a e c i u m a u r e l i a . P . c a u d a t u m j e s t w i ę k sze, s t o s u n k o w o do s w e j d łu g o ś c i węż-
■) H . L . J e n n in g s. H e r e d ity . V ariation and E v o lu tio n i P ro to zo a II . P r o c e e d in g s o f th e A m ericau P h ilo so p h ic u l S o c ie ty , T. X LV PI. 1908
: sze i m a ś p i c z a s ty t y l n y k o n ie c ; P. au re -
! lia j e s t m n ie js z e , s z e r s z e i m a z a o k rą - j g lo n y t y l n y koniec. O prócz te g o P. a u re lia m a dw a , a P. c a u d a t u m ty l k o j e dno j ą d r o d o d a t k o w e (m ic ro n u c le u s ). Ale i w k u l t u r a c h s k ł a d a j ą c y c h się ty lk o z j e d n e g o g a t u n k u z a u w a ż y ć się d a j ą z n a c z n e ró ż n ic e w d ł u g o ś c i p o j e d y n c z y c h o so b n ik ó w . I ta k : P. c a u d a t u m m ie rz y z w y k le 164 do 240 [a, a ś r e d n i a d ł u g o ś ć k u l t u r y w y n o si około 200 ja, P. a u r e l i a m ie rz y 84 do 144 [ł, a ś r e d n i a d łu g o ś ć k u l t u r y r z a d k o p r z e k r a c z a 125 jjl. R ó żn i
ce ś r e d n ie j d łu g o ś c i m i ę d z y r ó ż n e m i k u l t u r a m i b y w a j ą j e d n a k n i e r a z b a r d z o z n a czne.
T r z y g r u p y c z y n n ik ó w m o g ą t a k w ie l
k ą z m ie n n o ś ć d łu g o śc i p o w o d o w a ć: 1) w ie k o s o bników ; 2) w p ł y w w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h ; 3) e w e n t u a l n e is t n ie n ie w o b rę b ie g a t u n k u r a s r ó ż n i ą c y c h się m iędzy s o b ą d zie d z ic z n ie d łu g o ś c ią . D la z a g a d n i e ń d zie d z ic z n o ś c i n a j w i ę k s z e z n a cz e n ie m a n a t u r a l n i e t a t r z e c i a g r u p a c z y n n ik ó w . A b y módz t e r a s y o d r ó ż n ia ć od siebie, n a le ż a ło j e d n a k p r z e d e w s z y s t - k i e m z b a d ać, j a k i w p ły w w y w i e r a j ą ro z m n a ż a n i e i w a r u n k i z e w n ę t r z n e n a z m i e n n ość. Te w s t ę p n e b a d a n i a J e n n i n g s p r z e p r o w a d z i ł ze z w y k łą sobie p e d a n ty c z n ą s u m i e n n o ś c i ą . U ż y w a ł do n ic h k u lt u r , p o w s t a ł y c h p rz e z w e g e t a t y w n e r o z m n a ż a n ie się j e d n e g o o s o b n ik a , a w ię c m o żliw ie j e d n o l i t y c h , co do c e c h d z ie d z ic z n y c h . N a s a m p r z ó d z a ją ł się w p ł y w e m r o z m n a ż a n i a n a z m ie n n o ś ć d łu g o ś c i. O k a zało się, że m ło d e P a r a m a e c i a z a c z y n a ją r o s n ą ć j e s z c z e p r z e d o s t a t e c z n e m r o z łą c z e n ie m się, ta k , że d łu g o ś ć d o p ie ro co r o z d z i e l o n y c h o s o b n ik ó w , j e s t t ro c h ę w ię k s z a , a n iż e li p o ło w a d ł u g o ś c i o r g a n i z m u m a c ie r z y s t e g o . P o 12-tu do 18-tu g o d z in a c h m ło d e P a r a m a e c i a s ą c a łk ie m d o ro s łe i g o t o w e do n o w e g o pod ziału . P r z e z p i e r w s z y c h 25 m i n u t po p o d z ia le m ło d e o s o b n i k i w y d ł u ż a j ą się n i e z m i e r n ie s z y b k o , s k u t k i e m c z e g o s p o t y k a się w k u l t u r z e b a r d z o n ie w ie le n a j m n i e j s z y c h o so b n ik ó w . Z m n i e js z a to t r o c h ę w p ły w , j a k i r o z m n a ż a n i e w y w i e r a na ś r e d n ią d ł u g o ś ć k u l t u r . J a s n e m j e s t j e d n a k , że k u l t u r a , w k t ó r e j p a n u j e e p i d e
388 W SZECH SW 1AT JNTq 2 5
m ia ro z m n a ż a n i a , b ę d z ie m i a ł a z n a c z n i e m n i e j s z ą ś r e d n i ą d łu g o ść , i b ę d z ie w y k a z y w a ł a w i ę k s z ą z m i e n n o ś ć , a n iż e li t a k a, k t ó r a się n ie dzieli. P r z y p o r ó w n y w a n i u d w u k u l t u r , c z y n n i k t e n m u s i b y ć b r a n y p o d u w a g ę . P o n i e w a ż j e d n a k m ło d e P a r a m a e c i a s ą z n a c z n ie k r ó t s z e ale r ó w n i e s z e ro k ie j a k d o ro słe , ro z p o z n a ć j e m o ż n a po z m ie n i o n y m s t o s u n k u d ł u g o ś c i do sz e ro k o ś c i; w p r a w n y b a d a c z ł a tw o r o z r ó ż n i ć m oże, c z y m a z m łodą, czy d o r o s ł ą k u l t u r ą do c z y n ie n i a .
Z n a c z n ie t r u d n i e j s z y do u w z g l ę d n i e n i a j e s t w p ł y w w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h n a zm ie n n o ś ć . M eto d a, k t ó r ą się J e n n i n g s p o s ł u g i w a ł d la s t u d y o w a n i a t y c h w p ł y wów, p o l e g a ł a n a k o l e jn e m g ło d z e n i u k u l t u r i d o d a w a n i u i m o b f i te g o p o ż y w ie nia. S p o w o d o w a n e t e m w a h a n i a w ś r e d n ie j d ł u g o ś c i o k a z a ł y się n i e z w y k l e w ielkie. Np. ś r e d n i a d ł u g o ś ć p e w n e j k u l t u r y P. c a u d a t u m w a h a ł a się m ię d z y 146 [i. a 202 [J. z a le ż n ie od ilości d o s t a r c z a n e g o p o ż y w ie n ia . W k u l t u r a c h P.
a u r e l ia n a j m n i e j s z a z n a le z io n a ś r e d n i a d łu g o ś ć w g ło d z o n e j k u l t u r z e w y n o s ił a 100 n a t o m i a s t w n i e z w y k l e d o b rz e o d ż y w ia n e j k u l t u r z e aż 158 [i. J e s t to n a j w i ę k s z a k i e d y k o l w i e k p r z e z J e n n i n g s a dla P a r a m a e c i u m a u r e l i a z n a le z i o n a ś r e d n ia d ł u g o ś ć . L ic z b y t e b ard z o j a s k r a w o w y k a z u j ą , j a k w ielk i w p ły w m a j ą w a r u n k i z e w n ę t r z n e n a d ł u g o ś ć P a r a m a e cium . P. a u r e l i a j e s t n o r m a l n i e o 50 do 75 :• m n i e j s z e od P. c a u d a t u m , t y m c z a sem w d o ś w i a d c z e n i a c h J e n n i n g s a d o b rz e o d ż y w i a n a k u l t u r a P. a u r e l i a p r z e ro sła g ło d z o n ą k u l t u r ę P. c a u d a t u m 0 12 (i. W a r u n k i z e w n ę t r z n e m o g ą w ię c n a w e t j a k o ś c i o w o z a t r z e ć ró ż n ic ę m i ę d z y d w o m a g a t u n k a m i .
• Z t e g o w y n i k a , że n a l e ż y k u l t u r y h o d o w a ć w z u p e łn i e i d e n t y c z n y c h w a r u n k a c h , a b y j e m ó d z p o r ó w n y w a ć ze sobą.
W y t w o r z e n i e t a k i c h w a r u n k ó w d l a w i ę k szej ilości k u l t u r j e s t b a r d z o u t r u d n i o ne. W c h o d z ą t u w g r ę n i e t y l k o ilo ś ć 1 j a k o ś ć p o ż y w ie n ia , ilość w o d y , t e m p e r a t u r a , — ale t a k ż e b a k t e r y e , k t ó r y c h p e w n e g a t u n k i w y w i e r a j ą n a d z w y c z a j s z k o d l i w y w p ł y w n a k u l t u r y . A b y w a r u n k i w e w s z y s t k i c h k u l t u r a c h b y ł y j e d n a k o
we, t r z e b a a b y w s z y s t k i e z a k a ż o n e b y ł y t e m i s a m e m i g a t u n k a m i b a k t e r y j . J e n n i n g s z w ró c ił b a c z n ą u w a g ę n a u j e d n o s t a j n i e n i e w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h w s w o ich k u l t u r a c h i t e m u p r z y p is a ć n a le ż y p o m y ś l n y s k u t e k j e g o b a d a ń . D o k ł a d n e z b a d a n i e z m ie n n o ś c i s p o w o d o w a n e j p rz e z w a r u n k i z e w n ę t r z n e pozw oliło J e n n i n g s o - w i p r z y s t ą p i ć do iz o lo w a n ia ra s, j a k i e b y i s t n i e ć m o g ł y w o b r ę b ie g a t u n k ó w P.
c a u d a t u m i P. a u r e lia . J e n n i n g s z r ó ż n y c h k u l t u r w y b i e r a ł o s o b n ik i ró ż n ią c e się m i ę d z y s o b ą d łu g o ś c ią , u m ie s z c z a ł j e w o s o b n y c h n a c z y n i a c h i h o d o w a ł ich p o t o m s t w o prz ez p a r ę m ie s i ę c y . W s z y s t k ie k u l t u r y t r z y m a n e b y ł y w z u p e łn ie j e d n a k o w y c h w a r u n k a c h . Co p a r ę t y g o d n i J e n n i n g s m i e r z y ł w i ę k s z e ilości o s o b n i k ó w z k a ż d e j k u l t u r y . W a r u n k i z e w n ę t r z n e prz ez c z a s t r w a n i a d o ś w i a d cz e n ia c a ł k i e m j e d n o s t a j n e n ie b y ł y , —•
w a h a ł a się p r z e d e w s z y s t k i e m t e m p e r a t u r a w p ra c o w n i, — p o n ie w a ż j e d n a k b y ł y d la w s z y s t k i c h k u l t u r i d e n t y c z n e , w i ę c i p o w o d o w a n e p rz e z n ie w a h a n i a ś r e d n ie j d łu g o ś c i k u l t u r b y ł y j e d n o z n a c z ne. J e n n i n g s w y r o z u m o w a ł więc, że, o i l e b y i s t n i a ł y d z ie d z ic z n e ró ż n ic e d ł u g o ś c i m i ę d z y j e g o k u l t u r a m i , to p o w i n n y w y s t ę p o w a ć j e d n a k o w o we w s z y s t k i c h p o m i a r a c h . R o z u m o w a n i e to o k a z a ło się s ł u s z n e m : w e w s z y s t k i c h d o k o n a n y c h p o m i a r a c h p e w n a l ic z b a k u l t u r w y k a z a ł a s t a ł ą i c h a r a k t e r y s t y c z n ą r ó ż n ic ę ś r e d niej d ł u g o ś c i. T y m s p o s o b e m J e n n i n g s z d o ła ł w y o s o b n i ć 8 ras: 5 r a s P. a u r e lia , d w ie r a s y P. c a u d a t u m i j e d n a r a s a p o ś r e d n i e j m i ę d z y t e m i d w o m a g a t u n k a m i d łu g o śc i. R a s y t e h o d o w a ł n a s t ę p n i e l a t a m i c a łe m i i z a c h o w a ły one s w o ję c h a r a k t e r y s t y c z n ą d łu g o ś ć . N i e m a w ięc ż a d n e j w ą tp l iw o ś c i , że ró ż n ic e m i ę d z y n i e m i b y ł y d z ie d z ic z n e .
C z y s t e r a s y w y o s o b n i o n e p rz e z J e n n i n g s a s t a ł y się d o s k o n a ły m m a t e r y a ł e m do j e g o d a l s z y c h d o ś w i a d c z e ń . Mógł z n ic h k a ż d e j c h w ili izo lo w ać c z y s te l i nie (t. j. k u l t u r y p o w s t a ł e p rz e z w e g e t a t y w n e r o z m n a ż a n i e się j e d n e g o o s o b n i
ka) o z n a n e j d łu g o ś c i, i z t e m i c z y s te m i lin ia m i ro b ić d o ś w i a d c z e n i a n a d p o w s t a w a n ie m n o w y c h c e c h d z ie d z i c z n y c h , k r z y
j\r«
25
W SZBCH S WI AT 389 ż o w a n i e m ra s , w p ł y w e m k o n j u g a c y i itp.J a k w s p o m i n a ł a m , g ł ó w n y m celem jego p r a c było ro z w i ą z a n ie z a g a d n i e n i a : j a k p o w s t a j ą n o w e d zie d z ic z n e c e c h y u P a - r a m a e c i u m ? P r ó b o w a ł p r z e d e w s z y s t k i e m czy d ł u g o t r w a ł y w p ł y w z m ie n i o n y c h w a r u n k ó w z e w n ę t r z n y c h j e s t w s t a n i e t r w a l e z m ie n ić d z ie d z ic z n e c e c h y r a s y . P r ó b y te w y p a d ł y z u p e łn ie n e g a t y w n i e . K u l t u r y P a r a m a e c i u m są, j a k w id z ie liś m y, n i e z m i e r n i e w r a ż l i w e n a w a r u n k i z e w n ę t r z n e , ale z m i a n y w y w o ł a n e ich w p ł y w e m m i j a j ą z c h w ilą , g d y się w a r u n k i z m ie n ią . Od tej r e g u ł y w y j ą t k u n ie m a . J e n n i n g s u w a ż a j e d n a k sw o je d o ś w i a d c z e n i a za z a n a d t o p o w ie r z c h o w n e i k r ó t k o t r w a ł e i n a k o ń c u s w o je j r o z p r a w y z a z n a c z a , że d a ls z e b a d a n ia w t y m k i e r u n k u p r o w a d z i ć za m ie rz a .
Oprócz t e g o ro b i ł on d ł u g o t r w a łe i li c z n e p r ó b y s z tu c z n e j s e l e k c y i. N a w e t w o b r ę b ie c z y s te j lin ii z a u w a ż y ć m o ż n a , p e w n e w a h a n i a w d ł u g o ś c i d o ro sły c h o s o b n ik ó w . J e n n i n g s w y b i e r a ł z k u l t u r y k i l k a n a j w i ę k s z y c h i n a j m n i e j s z y c h o s o b n i k ó w i h o d o w a ł ich p o t o m s tw o . P o w t a rz a ł t a k ą s e l e k c y ę po k i l k a i k i l k a n a ś c ie r a z y w y b i e r a j ą c do d a lsz e j h o d o w li n a j w i ę k s z e o k a z y z p o m ię d z y p o t o m s t w a w i ę k s z y c h i n a j m n i e j s z e z p o m ię d z y p o t o m s t w a m n i e j s z y c h o so b n ik ó w . Selek- c y a t a k a p o z o s t a ła j e d n a k c a łk i e m bez s k u t k u . Ś r e d n i a d łu g o ś ć w s z y s t k i c h k u l t u r p o z o s t a ł a j e d n a k o w ą , z a c h o w a ły one c h a r a k t e r y s t y c z n ą d la sw o je j r a s y d ł u gość.
D r. Zofia Krasińska.
(C. d. nast.).
M. A B R A H A M .
N O W A M E C H A N I K A .
Co to j e s t „ n o w a m e c h a n i k a " i d l a c z e go się n i ą z a j m u j e m y ? Czy d a w n a m e c h a n i k a G a lile u sz a i N e w to n a nie p r z e d s t a w i a d o k ł a d n i e r u c h ó w ciał t a k z i e m s k i c h , j a k n i e b i e s k i c h ? Z p e w n o ś c ią , z a s a d y d a w n e j m e c h a n i k i p o z w a l a j ą opisać
r u c h y m a s pod w p ł y w e m ich w z a j e m n e go cią ż e n ia . L ecz czy s ą one w y s t a r c z a j ą c e , g d y w c h o d z ą w g r ę siły e l e k t r y c z
n ości i m a g n e t y z m u , ś w i a t ł a i ciepła?
M e c h a n i k a za w sz e j a k o b y o b e j m o w a ł a w s z y s t k i e te siły. W e d ł u g niej n ie t y l k o p o ję c ia j e j c y n e m a t y k i i je j g e o m e t r y i b y ły z a s a d n i c z e m i dla całej fizyki, le c z ró w n ie ż i w s z y s t k i e z j a w i s k a p r z y r o d y s p r o w a d z a ł y się o s t a t e c z n i e do z ja w is k r u c h u . D ą ż n o ś ć tę z n a j d u j e m y u p o d s t a w y t e o r y i c y n e ty c z n e j gaz ó w ; u le g ł j e j ró w n ie ż M axwell, p o d a j ą c s w o ję te- o r y ę d y n a m i c z n ą pola e l e k t r o m a g n e t y c z n eg o . M ax w e ll m ógł w y k a z a ć , że siły e le k t r o b o d ź c z e i p o n d e r u m e try c z n e , d z i a ł a j ą c m ię d z y d w o m a o b w o d a m i, p rz e z k t ó r e p r z e c h o d z i p rą d , p o d l e g a j ą r ó w n a n io m L a g r a n g e a , z n a n y m z m e c h a n i k i.
Id ą c za n im , J. J. T h o m s o n p o d n ió s ł r ó w n a n i a L a g r a n g e a , a H. H e lm h o l t z z a s a d ę n a j m n i e j s z e g o d z i a ł a n i a do r z ę d u p o d s t a w o w y c h z a s a d całej fizyki. "Wreszcie H e r t z w s w y c h „ Z a s a d a c h m e c h a n i k i "
s p r ó b o w a ł s p r o w a d z i ć w s z y s t k i e s iły m a- t e r y a l n e do b e z w ł a d n o ś c i m a s p o r u s z a n y c h . W e d ł u g niego, n a w e t t a m , g d z ie nie s p o s t r z e g a m y m a t e r y i, p r z e s t r z e ń w y p e łn i o n a j e s t m a s a m i u k r y t e m i , k tó r e , r a z e m z e s ta w i o n e , p r z e n o s z ą siłę z j e d n e go ciała do d ru g i e g o ; w e d ł u g n ieg o , ta m , gdzie siły z d a ją się d z i a ła ć n a o d ległość, m u s i m y z a w s z e p r z y j ą ć d z ia ła n ia b e z p o ś r e d n i e w y w i e r a n e p rz e z u k r y t e m a sy . Z p o ś m i e r t n ą p r a c ą H. H e rtz a k o ń c z y s ię o k re s e w o lu c y i, k t ó r y c h c e p o d d a ć c a ł ą i i z y k ę t e o r e t y c z n ą z a s a d o m m e c h a n ik i, n i e p r z y n o s z ą c z a s a d n ic z e j z m ia n y ic h tre ś c i. M e c h a n i k a H e r tz a p o z o sta ła j e d y n i e p r o g r a m e m . D r o g ą p rz ez nią
w s k a z a n ą n a u k a n ie poszła.
W d ą ż e n iu do u s u n i ę c i a z m e c h a n i k i d z i a ł a ń n a odleg ło ść u j a w n i a się w p ły w po jęć F a r a d a y a i M a x w e lla co do pola e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o , pojęć, k t ó r y m H e r t z s a m t r y u m f u ł a t w i ł i k t ó r e m ia ły z a p a n o w a ć n a d n a s t ę p n y m o k r e s e m e w o lu c y i. W e d ł u g t e o r y i M a x w e lla siły e l e k t r y c z n e i s iły m a g n e t y c z n e r o z c h o d z ą się od j e d n e g o p u n k t u do d r u g i e g o ze s k o ń c z o n ą p r ę d k o ś c i ą , k t ó r a w p ró ż n i m a w a r t o ś ć c = 3 . 1010 cm/sek. P r o m i e n i e
390 W SZEC H SW 1A T jNIś 25
ś w i e t l n e i p r o m i e n i e c ie p ln e s ą j e d y n i e p e w n e g o r o d z a j u f a la m i e l e k t r o m a g n e - t y c z n e m i . M n ie js z a o to, c z y s o b ie w y o b r a z i m y p e w n e ś r o d o w is k o „ e t e r “, j a k o p o d ło ż e po la e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o , czy t e ż u w a ż a ć b ę d z ie m y p r z e s t r z e ń za o b d a r z o n ą w ł a s n o ś c i a m i f i z y c z n e m i , n a w e t t a m , g d z ie nie z a w i e r a o n a m a t e r y i w a ż kiej; w y s t a r c z y z n a ć r ó w n a n i a pola, w y r a ż a j ą c e r o z c h o d z e n ie się sił e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h w p r z e s t r z e n i l u b w „ete- r z e “. Z a s a d n i c z y m j e d n a k f a k t e m j e s t to, że p e w n a d o d a t n i a ilość „ e n e r g i i " n a leży do k a ż d e g o p o la e l e k t r y c z n e g o i m a g n e t y c z n e g o ; z m ia n o m p o la t o w a r z y s z y
„ p r z e p ły w e n e r g ii " , k t ó r y , w e d ł u g p e w n e g o t w i e r d z e n i a P o y n t i n g a , j e s t p r o s t o p a d ł y do s iły e l e k t r y c z n e j i s ił y m a g n e t y c z n e j . D la fa l p ł a s k i c h w e k t o r p r z e p ł y w u e n e r g i i P o y n t i n g a s t a j e się i d e n t y c z n y m z w e k t o r e m - p r o m i e n i e m o p t y k i . P r z e n o s z e n i e sił od j e d n e g o c i a ł a do d r u g ie g o o d b y w a się, w e d ł u g F a r a d a y a i M a x w e l la , z a p o m o c ą p e w n y c h f i k c y j n y c h „ n a p i ę ć “, a m i a n o w i c i e c i ą g n i e n i a w z d łu ż lin ij sił e l e k t r y c z n y c h i m a g n e t y c z n y c h i c i ś n i e n i a p r o s t o p a d ł e g o do t y c h lin ij.
A j a k i e p o w s t a j ą d z i a ł a n ia , g d y ś w i a tło j e s t w y s y ł a n e przez ciało A, a n a s t ę p n i e p o c h ł a n i a n e p r z e z i n n e c ia ło B? E n e r g i a , w y s y ł a n a p r z e z A, p ł y n i e w z d łu ż p r o m i e n i a ś w i e t l n e g o z p r ę d k o ś c i ą c, aż d o jd zie do B. W c h w ili e m i s y i A d o z n a je w s t r z ą ś n i e n i a , pod w p ł y w e m k t ó r e g o się cofa; w chw ili a b s o r p c y i B d o z n a je w s t r z ą ś n i e n i a ró w n i e d u ż e g o , le c z w k i e r u n k u o d w r o t n y m . I s t n i e n i e c i ś n i e n i a ś w i a t ł a j e s t d o w i e d z io n e z a r ó w n o d o ś w i a d c z a l n i e j a k i t e o r e t y c z n i e . Otóż, czy siły c iś n ie n i a ś w i a t ł a z g a d z a j ą się z d a w n ą m e c h a n i k ą ?
T rz e c i p e w n i k N e w t o n a w y r a ż a r ó w n o ś ć d z i a ł a n ia i j e d n o c z e s n o ś ć re a k c y i . J e d n a k ż e , g d y id zie o c ia ła ro z d z i e lo n e w p r z e s t r z e n i, d a n e j sile m o że o d p o w i a d a ć j e d n o c z e s n a siła p r z e c i w n a t y l k o w t e d y , j e ż e l i ro z c h o d z e n ie się s ił j e s t n a t y c h m i a s t o w e . Z a s a d a r e a k c y i , w sw ej k l a s y c z n e j p o s ta c i, s p r z e c i w i a się s k o ń czonej p r ę d k o ś c i r o z c h o d z e n ia się sił, g d y ż w y m a g a o n a n i e t y l k o r ó w n o ś c i
d z i a ł a n ia i r e a k c y i , ale i ic h je d n o c z e - sn o ści. N a le ż y w z ią ć pod u w a g ę , że siła, z a r ó w n o j a k e n e r g i a , p o z o s t a j e p r z e z p e w ie n c z a s u k r y t a .
S posób n a j b a r d z i e j i n t u i c y j n y w y o b r a ż e n ia s o b ie p r o c e s u p o le g a n a n a d a n i u
„ p e w n e j ilości r u c h u e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o " ś w i a t ł u , j a k z r e s z t ą k a ż d e m u polu e l e k t r o m a g n e t y c z n e m u . W e m i s y i ś w i a t ł a t a ilość r u c h u w z ię ta j e s t z c i a ł a A i w y s ł a n a w p r z e s t r z e ń ; p o d c z a s a b s o r p c y i o d z y s k u j e j ą ciało B. M ożna w t e d y u t r z y m a ć z a s a d ę z a c h o w a n i a ilości r u ch u , w t e m z n a c z e n iu , że s u m a ilości r u c h u m a t e r y i i p o l a p o z o s t a je n i e z m i e n na. P o d c z a s e m i s y i ś w i a t ł a ilość r u c h u c i a ł a p r z e c h o d z i w ilość r u c h u e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o ; o d p o w ia d a t e m u siła, j a k ą ś w ia t ł o w y w i e r a n a A w em isy i. P o d c z a s a b s o r p c y i ilość r u c h u e l e k t r o m a g n e t y c z n a ś w i a t ł a z a m i e n i a się w ilo ś ć r u c h u c i a ł a B\ o d p o w ia d a t e m u p r z e c i w n i e s k i e r o w a n a siła ś w i a t ł a n a ciało a b s o r b u ją c e B. Z n ale zio n o r ó w n i e ż o g ó ln y w y r a z d la ilości r u c h u e l e k t r o m a g n e t y c z n e j, z a w a r t e j w j e d n o s t c e p r z e s t r z e n i;
j e s t o n a r ó w n a s t r u m i e n i o w i e n e r g i i P o y n t i n g a , p o d z i e lo n e m u p rz e z k w a d r a t p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a ; w e d łu g t e g o p o g l ą d u k a ż d y s t r u m i e ń e n e r g i i , p o w s t a j ą c y w p o lu, w y w o ł u j e p o p ę d e l e k t r o m a g n e t y c z n y . T ł u m a c z e n i e to o d p o w ia d a w s z c z e g ó l
n o ś c i w y k ł a d o w i t e o r y i M ax w e lla , j a k i z a w d z i ę c z a m y H. A. L o re n tz o w i.
T o u o g ó l n i e n i e z a s a d y p o p ę d u m iało się s t a ć z a s a d n i c z e m d la w a ż n e g o z a g a d n i e n i a n o w e j m e c h a n i k i , d la d y n a m i k i
„ e l e k t r o n ó w " . E l e k t r o n y s ą to c z ą s t e c z k i , n a e l e k t r y z o w a n e u j e n nie, k t ó r e , w y l a t u j ą c z k a t o d y r u r k i p r ó ż n io w e j , t w o r z ą to, co n a z y w a m y p r o m i e n i a m i k a t o d a l n e - m i. J a k to p rz y p u s z c z a ł A. S c h u s t e r , a d o w ió d ł W . K a u f m a n , m o ż e m y w y t ł u m a c z y ć z b o c z e n ie t y c h p r o m i e n i w p o lu m a g n e t y c z n e m l u b e l e k t r y c z n e m , p r z y p i s u j ą c im m a s ę b e z w ł a d n ą p o za ich ł a d u n k i e m u j e m n y m . S tw ie r d z o n o j e d n a k , że m a s a e l e k t r o n ó w j e s t o w iele m n i e j sza, a n iż e li m a s a a t o m u w o d o ru ; s t o s u n e k t y c h m a s r ó w n y j e s t m n ie j w ię c e j 1 : 2 0 0 0 ; p r ę d k o ś ć e l e k t r o n ó w w p r o m i e n i a c h k a t o d a l n y c h j e s t r z ę d u c/io . W t a k
Alt 25 W SZECH SW 1AT 391
z w a n y c h p r o m i e n i a c h p ciał p r o m i e n io t w ó r c z y c h z n a le z io n o e l e k t r o n y , p o r u s z a j ą c e się j e s z c z e p rę d zej, p r a w i e z s z y b k o ś c ią ś w ia t ł a . Z jaw iło się w t e d y n a s t ę p u ją c e p y t a n i e : C zy d r u g a z a s a d a m e c h a n ik i N e w t o n a o b o w ią z u je ró w n ie ż i w o b e c t y c h p r ę d k o ś c i? Czy p r z y s p i e s z e n ie c z ą s t e c z k i j e s t i t u t a j r ó w n e sile dz ia ła ją c e j, p o d z ie lo n e j p rz e z m a s ę w la ś c i w ą c z ą s te c z c e , n i e z a l e ż n ą od j e j p r ę d ko ści? D o ś w i a d c z e n i e ( K a u fm a n n , 1901) w y k a z a ło , że t a k n ie j e s t ; b e z w ła d n a m a s a , j a k a w c h o d z i w g r ę w t y c h d o ś w i a d c z e n i a c h , to j e s t s t o s u n e k o d c h y l a j ą c e j siły po la e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o do d o ś r o d k o w e g o p r z y s p ie s z e n i a o d c h y le n ia , z w ię k s z a się w r a z z p rę d k o ś c ią . A z a t e m d r u g a z a s a d a N e w t o n a n ie o b o w ią ż u je j u ż w d y n a m i c e e l e k t r o n ó w .
Z a d a n i e m n o w e j m e c h a n i k i b y ło r o z s z e r z y ć w e w ł a ś c i w y sp o s ó b pojęcie b e z w ł a d n o ś c i m a s y . D a n e r o z w i ą z a n i e o p i e r a się w ł a ś n i e n a u o g ó ln io n e j z a s a d z ie p o p ę d u , w y ż ej s f o r m u ł o w a n e j . E l e k t r o n w y t w a r z a d z ię k i s w e m u ł a d u n k o w i pole e l e k t r y c z n e , p r z e z r u c h s w e g o ł a d u n k u , pole m a g n e t y c z n e . W j e g o s ą s i e d z tw ie k r ą ż y w ię c p r ą d e n e rg ii e l e k t r o m a g n e ty c z n e j , p o s i a d a j ą c y e l e k t r o m a g n e t y c z n ą ilość r u c h u . C a ł k o w i t y p o p ę d e l e k t r o m a g n e t y c z n y e l e k t r o n u ( G ) j e s t f u n k c y ą p r ę d k o ś c i (2). N a le ż y t e r a z ro z ró ż n ić d w a p r z y p a d k i , to j e s t p rz y s p ie s z e n ie w k i e r u n k u r u c h u i p r z y s p ie s z e n ie p r o s t o p a d ł e do te g o k i e r u n k u . W p i e r w s z y m p r z y p a d k u p o c h o d n a p o p ę d u w z g l ę d em p r ę d k o ś c i w y r a ż a z m ia n ę p o p ę d u , to j e s t siłę, p rz ez z m ia n ę p r ę d k ości, to j e s t p rz y s p ie s z e n ie ; n a z y w a m y to „ m a s ą p o d ł u ż n ą " . P r z e c i w n i e , w p r z y s p i e s z e n iu p r o s t o p a d ł e m do k i e r u n k u d r o g i p o p ę d i p r ę d k o ś ć n ie z m i e n i a j ą w a r t o ś c i ; z m i e n i a się j e d y n i e ich k i e r u -
6r
n e k ; d o c h o d z im y t u t a j do w y r a z u - - - — d l a ilo ra z u w z r o s t u w e k t o r a p o p ę d u p r z e z w z r o s t w e k t o r a p rę d k o ś c i . Ow a
„ m a s a p o p r z e c z n a " r ó w n a j e s t m a s ie po
d ł u ż n e j j e d y n i e d la m a ł y c h p rę d k o ś c i, w k t ó r y c h G j e s t p r o p o r c y o n a l n e do q.
D l a p r ę d k o ś c i r z ę d u p r ę d k o ś c i ś w ia tła ,
G n ie j e s t j u ż p ro p o r c y o n a l n e do q, j a k to w y n i k a z d o ś w i a d c z e ń K a u f m a n n a n a d o d c h y le n ie m ; t u t a j w ięc m a s a p o d ł u ż n a ró ż n i się od m a s y p o p rz ecz n ej.
Otóż, j e ż e l i siła m a k i e r u n e k u k o ś n y do p r ę d k o ś c i , w y t w o r z o n e p r z y s p ie s z e n i e nie j e s t r ó w n o l e g łe do siły; w s k u t e k bow iem ró ż n ic y m ię d z y m a s ą p o d ł u ż n ą a m a s ą p o p rz e c z n ą , d w ie s k ła d o w e p r z y s p i e s z e nia, s k ł a d o w a p o d ł u ż n a i s k ł a d o w a po p rz e c z n a z n a j d u j ą się w i n n y m s t o s u n k u , niż o d p o w ie d n ie siły sk ła d o w e .
N a p ró ż n o fizycy s t a r e j s z k o ły z z a m y ś l e n i e m k i w a li g ło w a m i, w id z ą c to p r z e k s z t a ł c e n i e pojęcia m a s y , m u s ie l i p r z y z n a ć, że m e c h a n i k a k l a s y c z n a m a w a r t o ś ć j e d y n i e d la p rę d k o ś c i b a r d z o m a ł y c h w s t o s u n k u do p r ę d k o ś c i ś w i a t ł a . S ta r a n o s ię o d ró ż n ić m a s ę e l e k t r o m a g n e t y c z n ą e l e k t r o n ó w od m a s y a t o m ó w ma- t e r y a l n y c h , i p r z y ją ć w e d łu g d a w n e j m e c h a n ik i m a s ę a to m ó w m a t e r y a l n y c h za s ta ł ą ; rozw ój f iz y k i dąż y w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . U c z e n i chcieli u w a ż a ć a to m za n a g r o m a d z e n i e e l e k t r o n ó w ; w te d y e l e k tr o n y , z a w a r t e w a to m ie , s t a n o w i ą część m a s y a to m ó w i c z y n ią j ą z a le ż n ą od p r ę d k o ś c i . W t e n s p o s ó b n o w a me c h a n i k a z a g a r n i a m a t e r y ę do s w e j dzie dżiny.
J e s t z r e s z t ą r z e c z ą g o d n ą u w a g i, że n i e k t ó r e z a s a d y m e c h a n i k i a n a lit y c z n e j — r ó w n a n i a L a g r a n g e a i z a s a d a n a j m n i e j sze g o d z i a ł a n ia —z a c h o w u j ą s w ą w a r t o ś ć w n o w e j m e c h a n i c e w o b e c o d p o w i e d n i e go u o g ó l n ie n ia w y r a z u f u n k c y i L a g r a n g e a i f u n k c y i d z ia ła n ia . Nie j e s t to j e d n a k o d p o w ie d n ie m ie js c e do z g ł ę b ia n ia t e g o p u n k t u .
W s z y s t k i e d o ty c h c z a s ro z w a ż a n e z a . g a d n i e n i a m o g ły się o p ie ra ć n a t e o r y i p o la e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o . W i ę k s z e 't r u - d n o ś c i w y n i k ł y dla t e o r y i p ola z z a g a d n i e ń z w ią z a n y c h z t w i e r d z e n i e m w z g lę d ności. T w ie r d z e n i e to o b o w ią z u ję r ó w n ie ż w m e c h a n ic e k la s y c z n e j ; w e d łu g n i e g o w u k ła d z ie m a t e r y a l n y m , o ż y w io n y m r u c h e m j e d n o s t a j n y m p o s tę p o w y m , r u c h y w z g l ę d n e s ą z u p e łn ie te sa m e , co w t y m s a m y m u k ł a d z i e , b ę d ą c y m w s p o cz y n k u . O b s e r w a t o r , s t a n o w i ą c y część u k ł a d u , b a d a j ą c p ro c e s y , z a c h o d z ą c e w e
392 W SZECH S W IAT JMa 25
w n ą t r z t e g o u k ł a d u , n ie m o że w ię c u s t a lić i s t n i e n i a te g o r u c h u p o s t ę p o w e g o . O tóż cz y p o d o b n a z a s a d a o d n o s i się do u k ł a d u e l e k t r o n ó w ? J e ż e li p r z y p i s z e m y r z e c z y w i s te i s t n ie n i e p olu e l e k t r o m a g n e t y c z n e m u w p r z e s t r z e n i , l u b n a w e t , j e ś l i m u d a m y j a k o p o d p o r ę e t e r m n ie j lu b w ię c e j i s t o t n y , z d a j e się, że n a l e ż a ł o b y p r z y p u s z c z a ć , iż t w i e r d z e n i e w z g lę d n o ś c i m o że m i e ć z n a c z e n ie , o ty le, o ile e t e r p o r u s z a s ię w r a z z e l e k t r o n a m i . E l e k t r o d y n a m i k a L o r e n tz a , n a k t ó r e j się o p i e r a m e c h a n i k a e l e k t r o n ó w , w y ż ej n a s z k ic o w a n a , p r z y j m u j e n a t o m i a s t , że e t e r nie u c z e s t n i c z y w r u c h u e l e k t r o n ó w . W j a k iż w ię c s p o s ó b w r z e c z y w i s t o ś c i r u c h u k ł a d u p o z o s t a j e n i e w i d z i a l n y d l a o b s e r w a t o r ó w , u c z e s t n i c z ą c y c h w t y m r u c h u i ś l e d z ą c y c h z j a w i s k a , z a c h o d z ą c e w u k ł a dzie? J a k się to d zieje , że, n a p r z y k ł a d , d o ś w i a d c z e n i a o p t y c z n e n a d ś w i a t ł e m z i e m s k i c h źró d eł ś w i e t l n y c h n i e w y k a z u j ą ż a d n e g o w p ł y w u r u c h u z ie m i? Z a g a d n i e n i e to r o z w a ż a ł H. A . L o r e n t z w s z e r e g u p r a c (1892— 1904).
W b a d a n i a c h t y c h z a s a d n i c z ą rolę o d g r y w a p o ję c i e „ c z a s u m i e j s c o w e g o " . W y o b r a ź m y s o b ie u k ł a d o ż y w io n y j e d n o s t a j n y m r u c h e m p r o s to li n io w y m w e t e r z e p o z o s t a j ą c y m w s p o c z y n k u . W p e w n y c h m i e j s c a c h u k ł a d u z n a j d u j ą się s t a c y e p o s i a d a j ą c e j e d n a k o w e z e g a r y . Z e g a r y te s ą r e g u l o w a n e z a p o m o c ą s y g n a ł ó w ś w i e t l n y c h ; c z y n i ą c to, b ie r z e się p o d uwra g ę s t a ł ą p r ę d k o ś ć ś w i a tł a , a n ie p r ę d k o ś ć n i e z n a n e g o r u c h u u k ł a d u . C zas, j a k i o z n a c z a j e d e n z z e g a r ó w w t e n sp o s ó b u s t a w i o n y c h , n a z y w a s ię „ c z a s e m Io k a l- n y m “ d a n e j s t a c y i . Otóż L o r e n t z w y k a z a ł, że co do c z a s u m i e js c o w e g o , z j a w i s k a e l e k t r o m a g n e t y c z n e i o p t y c z n e , z a c h o d z ą c e w u k ł a d z i e b ę d ą c y m w r u c h u , o d b y w a j ą się w t e n s a m sp o só b , j a k g d y - b y u k ł a d b y ł w s p o c z y n k u . W y k a z u j ą c to, L o r e n t z r o z w a ż a ł p o c z ą t k o w o j e d y n i e w ie l k o ś c i p i e r w s z e g o r z ę d u w te m , co d o t y c z y i l o r a z u (5 — -- - p r ę d k o ś c i u k ł a d u p r z e z p r ę d k o ś ć ś w i a t ł a (dla z iem i p =
= 10- 4 ). P ó ź n ie j u o g ó l n i ł z j a w i s k o , b i o r ą c r ó w n i e ż pod u w a g ę w i e l k o ś c i d r u g i e g o r z ę d u w p.
Szło t u t a j p r z e d e w s z y s t k i e m o w y j a ś n i e n i e d o ś w i a d c z e n i a , j a k i e M ichelson w y k o n a ł d la w y k a z a n i a w p ł y w u r u c h u z i e m i z a p o m o c ą p o m i a r ó w i n t e r f e r e n c y j n y c h . M ic h e ls o n w y w o ł a ł i n t e r f e r e n c y ę d w u p ro m ie n i, p o c h o d z ą c y c h z te g o s a m e g o ź r ó d ła ś w i e t l n e g o j e d n o b a r w n e g o , p rz y - c z em j e d e n p r o m i e ń b ie g ł r ó w n o l e g le do k i e r u n k u r u c h u ziem i, a d r u g i p r o s t o p a dle do te g o r u c h u . P r z y p u s z c z a ł, że z n a jd z i e w p ł y w r u c h u ziem i n a p r ą ż k i i n t e r f e r e n c y j n e , lecz o t r z y m a ł w y n i k u- j e m n y . O t r z y m a m y s c h e m a t y c z n ą t e o r y ę p o d o b n y c h d o ś w i a d c z e ń i n t e r f e r e n c y j n y c h , b a d a j ą c p r o m i e ń ś w i e t l n y , w y c h o d z ą c y z d a n e g o p u n k t u O u k ł a d u , do d r u g i e g o p u n k t u P i o d e s ł a n y do O p rz e z o d b ic ie w z w ie rc ia d le u m i e s z c z o n e m w P . G d y u k ł a d j e s t w s p o c z y n k u , m i e j s c e m g e o m e t r y c z n e m p u n k t ó w P, o d p o w i a d a j ą c y c h r ó w n y m d r o g o m O P - j - P O , p rz e z j a k i e p r z e b i e g a ś w ia tło , j e s t o c z y w iś c ie k u l a . J e d n a k ż e , j e ś l i u k ł a d j e s t o ż y w io n y r u c h e m j e d n o s t a j n y m , n a l e ż y w y z n a c z y ć d r o g i b e z w z g lę d n e , k t ó r e są z w ią z a n e z d r o g a m i w z g lę d n e m i O P i P O , p r z e b i e g a n e m i , g d y u k ł a d j e s t w r u c h u . Z n a j d u j e m y w t e d y j a k o m i e j s c e g e o m e t r y c z n e p u n k t ó w P , o d p o w i a d a j ą c y c h r ó w n y m d r o g o m b e z w z g l ę d n y m , p r z e z j a k ie p r z e b i e g a ś w ia tło , e lip so id ę o b r o t o w ą , w k t ó r e j s t o s u n e k osi r ó w n y j e s t V i — p2, i k t ó r a j e s t s p ła s z c z o n a w k i e r u n k u r u c h u u k ł a d u : n a z y w a m y j ą eli
p s o i d ą H e a v i s id e a . Otóż, p o n ie w a ż r ó ż n i c a d r ó g b e z w z g l ę d n y c h , po k t ó r y c h p r z e b i e g a j ą d w a p r o m ie n ie ś w i e t l n e , n o r m u j e i c h i n t e r f e r e n c y ę , w y p r o w a d z o n o w n i o s e k z u j e m n e g o w y n i k u d o ś w i a d c z e n ia M i c h e ls o n a , że d r o g i b e z w z g lę d n e , po k t ó r y c h p r z e b i e g a j ą d w a p r o m ie n i e w u k ła d z i e , b ę d ą c y m w r u c h u , p o z o s t a j ą te s a m e , j e ż e l i b y ł y r ó w n e p o d c z a s s p o c z y n k u u k ł a d u ; to z n a c z y , że p u n k t y P, k t ó r e w p r z y p a d k u s p o c z y n k u , z n a j d o w a ły się n a kuli, t w o r z ą w u k ł a d z i e , b ę d ą c y m w r u c h u , elip so id ę H e a v i s i d e a . Z r o z w a ż a ń - t y c h w y n i k a h y p o t e z a k u r c z e n i a , k t ó r ą z a w d z i ę c z a m y F i t z g e - r a l d o w i i H. A. L o re n tz o w i; w e d ł u g te j h y p o t e z y , w s z y s t k i e ciała , w p r o w a d z o n e w r u c h , k u r c z ą s ię ró w n o le g le do k i e r u n
M 25 W SZE C H SW IA T 393
k u r u c h u , p r z y c z e m w s z y s t k i e p ro s te , ró w n o l e g łe do k i e r u n k u r u c h u , s k r a c a j ą się w s t o s u n k u V l — p2:1. H y p o te z ę tę, p o z o r n ie d z iw n ą , s t a r a ł się L o r e n t z u s p r a w ie d liw ić , z a k ła d a j ą c , że s iły m o l e k u l a r ne, w y z n a c z a j ą c e p o s t a ć ciał, s ą n a t u r y e l e k t r y c z n e j. W t e d y , j a k w y k a z a ł, z m i a n a w y t w o r z o n a w s iła c h e l e k t r y c z n y c h , a z a t e m w s i ł a c h m o l e k u l a r n y c h , p rz e z r u c h u k ł a d u , w y w o ł a ł a b y w ła ś n ie d a n ą z m i a n ę p o s ta c i. Otóż j e ś l i w u k ł a d z i e w t e n s p o s ó b k u r c z ą c y m się c z a s r e g u l u j e s ię z n ó w o p ty c z n ie lu b e l e k t r o m a g n e t y c z n i e , t w i e r d z e n i e w z g lę d n o ś c i m a r ó w n ie ż s w ą w a r t o ś ć w o b e c w ie lk o ś c i d r u g i e g o rz ę d u , a n a w e t j a k i e g o k o l w i e k b ą d ź r z ę d u w (3; r u c h j e d n o s t a j n y u k ł a d u p o z o s t a j e w t e d y u k r y t y d la c z ło w ie k a , u c z e s t n i c z ą c e g o w r u c h u , ś le d z ą c e g o p r o c e s y , z a c h o d z ą c e w u k ła d z ie .
L o r e n t z o w i u d a ło się w t e n s p o s ó b p o g o d z ić u j e m n y w y n i k w s z y s t k i c h d o t y c h c z a s o w y c h d o ś w i a d c z e ń n a d w p ł y w e m r u c h u z ie m i z t e o r y ą p o la e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o .
P o m im o , że L o r e n t z w y p o w i a d a ł o t r z y m a n e p rz ez s i e b ie w y n i k i w j ę z y k u d a w n e j c y n e m a t y k i , b y ł o n z m u s z o n y , s t o s u j ą c t w i e r d z e n i e w z g lę d n o ś c i do z j a w i s k e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h , z e r w a ć z p o j ę c i a m i m e c h a n i k i k l a s y c z n e j o p r z e s t r z e n i i cz as ie. J e ż e l i r u c h w y w o ł u j e k u r c z e n i e s ię w s z y s t k i c h ciał, s k r a c a r ó w n ież s k a le , s łu ż ą c e do m i e r z e n i a d ł u gości; w t e d y p o m i a r y w y k o n a n e w u k ł a dzie, b ę d ą c y m w r u c h u , n ie m o g ą dać p o z n a ć „ b e z w z g l ę d n e j " p o s ta c i ciał, o k t ó r y c h m ó w i g e o m e t r y a k l a s y c z n a . S k ą d in ą d , w u k ł a d z i e , b ę d ą c y m w r u c h u , ze
g a r e l e k t r o m a g n e t y c z n y za w s z e o zn a cza ć b ę d z ie — a w e d ł u g pojęć L o r e n t z a o b u d o w ie m a t e r y i , k a ż d y z e g a r z a c h o w u j e się, j a k z e g a r e l e k t r o m a g n e t y c z n y — z a w sze o z n a c z a ć b ę d z ie , m ó w i m y , czas m ie js c o w y , a nie cz as ,,b e z w z g l ę d n y tt d a w n e j c y n e m a t y k i . P o w s t a ł o w s k u t e k t e go p y t a n i e , czy t r a d y c y j n e p o ję c ia geo- m e t r y i i c y n e m a t y k i m a j ą j e s z c z e z n a czenie.
N a z a g a d n i e n i e to E i n s t e i n o d p o w i a d a p rz e c z ą c o . T e o r y a , j a k ą u s t a l i ł (1995) i k t ó r ą c z ę s to n a z y w a m y w p r o s t „ t e o r y ą
w z g l ę d n o ś c i “, o p i e r a s ię n a d w u t w i e r dzeniach: p ie rw s z e w y m a g a r ó w n o w a ż n o ści u k ła d ó w o ż y w io n y c h w z a j e m n y m j e d n o s t a j n y m r u c h e m p o s t ę p o w y m p r o s t o l i n ij n y m ( t w i e r d z e n i e w z g lę d n o ści); w e d ł u g d r u g i e g o w k a ż d y m z t y c h u k ł a dów r o z c h o d z e n ie się ś w i a t ł a w p r z e s t r z e n i o d b y w a się w e w s z y s t k i c h k i e r u n k a c h z t ą s a m ą p r ę d k o ś c ią ( t w i e r d z e nie s ta ło śc i p r ę d k o ś c i św ia tła ). O p ie r a ją c się n a ty c h t w i e r d z e n i a c h , E i n s t e i n d a j e w z g lę d n e d e f in ic y e d ł u g o ś c i i c z asu ; w e d ł u g t e o ry i w z g lę d n o śc i n i e m o ż n a d a ć b e z w z g l ę d n y c h d e fin ic y j t y c h w ielkości, p o n ie w a ż w e d ł u g p i e r w s z e g o t w i e r d z e n i a n i e m o ż n a o k re ś lić , cz y u k ł a d , w k t ó r y m w y k o n y w a n e s ą p o m i a r y , z n a jd u j e się w s p o c z y n k u , c z y też j e s t o ż y w io n y r u c h e m j e d n o s t a j n y m .
T e o r y a w z g lę d n o ś c i, k t ó r e j H. Minkow- s k i n a d a ł pó źn iej (1908) w ła ś c iw ą p o s ta ć m a t e m a t y c z n ą , zw ró ciła n a n o w ą m e c h a n i k ę u w a g ę w ie lu lu d zi. Z re w o lu c y o n i- z o w a n ie z a s a d n i c z y c h p o ję ć c y n e m a t y k i i d y n a m i k i z d u m ia ło t y c h , k t ó r z y nie ś ledzili h i s t o r y c z n e g o r o z w o j u t y c h z a g a d n i e ń , d o p iero co n a s z k ic o w a n y c h ; p o z o r n e u o g ó ln ie n ie r o z w i ą z a n i a z a g a d n i e n ia p r z e s t r z e n i i c z a s u cz y n iło zadość ż y c z e n io m d a n e j c h w ili s y n t e t y z o w a n i a n a u k i . D l a t e g o t e ż t e o r y a w z g lę d n o śc i w z b u d z iła e n t u z y a z m m ło d z ie ż y , p o ś w i ę c a ją c e j się n a u c e f iz y k i m a t e m a t y c z n e j , a k t ó r a w epoce, p o z o s ta j ą c e j pod w p ł y w em tej te o r y i , n a p e ł n i a ł a w u n i w e r s y t e t a c h sale w y k ł a d o w e . N a t o m i a s t f i z y c y p o p r z e d n ie g o poKolenia, k t ó r y c h filo
z o fia t w o r z y ła się pod w p ł y w e m M a c h a i K irc hhoffa, po w ię k sz e j cz ęści p a t r z y l i s c e p ty c z n i e n a ś m i a ł y c h n o w a to r ó w , k t ó r z y p o z w a la li sobie, o p i e r a j ą c się n a m a łej ilości d o ś w ia d c z e ń , j e s z c z e s p o r n y c h w ś r ó d s p e c y a l i s t ó w , o b a l a ć p o d w a lin y , w s z y s t k i c h p o m i a r ó w fiz y c z n y c h . N i e j e d e n z p o m ięd zy n ic h b y ł b y m ógł p o w ie d z ie ć z W a l l e n s t e i n e m :
„ S c h n e ll f e r t i g i s t d ie J u g e n d m i t d e m [W o rt,
„A u s i h r e m h e i s s e n K opfe n i m m t sie k e c k
„ D e r D in g e M ass".
394 W SZECH S W IAT Ns 25
W c z e m p o ję c ia t e o r y i w z g l ę d n o ś c i r ó ż n i ą się od p o ję ć t e o r y i L o r e n t z a ? T w i e r d z e n ia , z a w a r t e w ty c h d w u t e o r y a c h s ą i d e n t y c z n e w s w y c h w ie lk ic h z a r y s a c h . B a d a n e p r z e z o b s e r w a t o r a , n i e u c z e s t n i - cz ą c e g o w r u c h u u k ł a d u , s k a l e E i n s t e i n a w y k a z u j ą s k u r c z e n i e L o r e n tz a , a z e g a r y E i n s t e i n a w s k a z u j ą c z a s m i e j s c o w y Lo r e n t z a . D y n a m i k a r e l a t y w i s t y c z n a z g a d z a się r ó w n ie ż z n a k o m i c i e z d y n a m i k ą L o r e n tz a . R óżnią się j e d y n i e z a ło ż e n ia mi, z j a k i c h w y c h o d z ą . L o r e n t z b ie rz e za p o d s t a w ę t e o r y ę p o la e l e k t r o m a g n e t y c z n e g o , p o ł ą c z o n ą z h y p o t e z ą e l e k t r y cznej b u d o w y m a t e r y i ; u n i e g o t w i e r d z e n ie w z g lę d n o ś c i j e s t w n i o s k i e m z t y c h p r z e s ł a n e k . U E i n s t e i n a zaś, w z g lę d n o ś ć w y s u n i ę t a j e s t n a p i e r w s z y p l a n j a k o p i e r w s z e p o d s t a w o w e za ło ż en ie; h y p o t e z ą p o w s z e c h n e g o e l e k t r o m a g n e t y z m u s t a j e się z b y t e c z n ą . Z a p e w n e , d r u g i e t w i e r d z e n ie w y m a g a , a b y p r ę d k o ś ć ś w i a t ł a w c h o d z i ła do p r a w d y n a m i k i , j a k z r e s z t ą do w s z y s t k i c h p r a w fi z y c z n y c h . M ożna s o b ie j e d n a k w y o b r a z i ć i s t n i e n i e podob n e g o s t o s u n k u , po m im o , że n i e w s z y s t k i e z j a w i s k a b y ł y b y n a t u r y e l e k t r o m a g n e t y c z n e j . D z ię k i t e m u p o ję c ie t e o r y i w z g l ę d n o ś c i j e s t o g ó ln ie js z e .
T łu m . H. G.
(D o k . nast.).
H . W T N K L E R .
B A D A N I A N A D C H I M E R A M I J A K O M E T O D A B I O L O G I I D O Ś W I A D
C Z A L N E J .
(Dokończenie).
Z w i ę k s z ą p e w n o ś c i ą , niż o fo to tro p i- zm ie, m o ż n a t w i e r d z i ć o h a p l o t r o p i z m i e , w r a ż liw o ś c i d o t y k o w e j , że p e r c e p c y a n a b o d ź c e d o t y k o w e u m i e j s c o w i o n a j e s t w s k ó rc e . M ożliw e są c h i m e r y p e r y k li - n a l n e i s e k t o r y a l n e m i ę d z y r o ś l i n a m i d o t y k o w o w r a ż l i w e m i i d o t y k o w o n i e w r a - ż liw e m i. I n t e r e s u j ą c e m b ęd z ie s t w i e r d z i ć ,
j a k z a c h o w a się t a k a r o ś l in a d o t y k o w o w ra ż liw a , j e ż e li b ę d z ie p o k r y t a s k ó r k ą r o ś l i n y n i e o d d z i a ły w a j ą c e j n a b o d źc e do t y k o w e i o d w ro tn ie .
R ó w n ie ż i co d o t y c z ę g e o t r o p iz m u , j a k w ia d o m o , i s t n i e j ą r ó ż n ic e z d a ń co do u m i e j s c o w i e n i a p e r c e p c y i b o d źc ó w t e g o r o d z a j u . Z d a n i e m N e m e c a i H a b e r l a n d t a , w r a ż l i w o ś ć n a b o d źc e s iły c ię ż k o śc i m a b y ć u m i e j s c o w i o n a w p e w n y c h k o m ó r k a c h , w k t ó r y c h c a ła p ro to p la z m a pod w p ł y w e m siły c ię ż k o śc i u c i s k a n a j e s t j e d n o s t r o n n i e z i a r n a m i s k r o b i z n a jd u ją c e - m i się w ty c h k o m ó r k a c h . T e k o m ó r k i s k r o b i o w e w p ęd z ie z n a j d u j ą się w pe- r y c y k l u , a w ięc w t k a n c e t w o r z ą c e j się n i e z o b w o d o w y c h w a r s t w w i e r z c h o ł k a w z r o s t u . Jeżeli t e r a z w y t w o r z y m y c h i m e r y p e r y k l i n a l n e m ięd zy ro ś lin a m i, o r ó ż n y c h w ła ś c iw o ś c ia c h g e o tro p ic z - n y c h , w t e d y z p u n k t u w id z e n ia h y p o t e - z,y N e m e c a i H a b e r l a n d t a , c h i m e r a b ę dzie t a k o d d z i a ł y w a ł a na siłę c ię ż k o ś c i, j a k r o ś lin a , z k t ó r e j p o ch o d z i j ą d r o c h i
m e ry .
W k o ń c u w a ż n e b y ł y b y d la fizy o lo g ii b o d ź c ó w c h i m e r y m i ę d z y r o ś l i n a m i wi- j ą c e m i s ię w le w o i w p ra w o . U w i ę k
szości r o d z a j ó w o g a t u n k a c h w i j ą c y c h się k i e r u n e k s k r ę c a n i a j e s t j e d n a k o w y ; w iją s ię w s z y s t k i e n a p r a w o albo n a lewo.
W r o d z a j u D io s c o r e a j e d n e g a t u n k i w i j ą s ię w lew o i n n e w p r a w o . J a k w y k a z a ł Goebel 1), b u lw y g a t u n k ó w D io s c o r e a z ł a t w o ś c i ą w y t w a r z a j ą p ę d y p r z y b y s z o w e , i p r a w d o p o d o b n i e w y t w a r z a n i e c h i m e r m ię d z y r o z m a i t e m i g a t u n k a m i D io s c o r e a n ie b y ł o b y z b y t t r u d n e m . J u ż z a c h o w a n i e się c h i m e r y s e k t o r y a l n e j b y ło b y w y s o c e c i e k a w e , z w ła s z c z a w t e d y , g d y o b a s k ł a d n i k i d o k ł a d n i e po połow ie b r a ł y u d z i a ł w t w o r z e n i u się s t o ż k a w z r o s t u ; c z y n ie s k r ę c a ł y b y się t a k i e c h i m e r y w c a le a ro s ły p r o s t o ? J a k b ęd z ie się z a c h o w y w a ł a w c h im e r z e s k ó r k a r o ś l i n y l e w o s k r ę t n e j , o k r y w a j ą c a t k a n k ę z g a t u n k u p r a w o s k r ę t n e g o . Co się s t a n i e , j e ż e l i d w ie albo t r z y w a r s t w y b ę d ą p o c h o d z iły od r o ś l i n y l e w o s k r ę t n e j , a w n ę t r z e od p r a w o s k r ę t n e j . C z y w t e d y o s k r ę -
■) F l o r a . T. 93, 1905, str. 167.
