W a r s z a w a , d n i a 9 m a r c a 1918 r. T o m Jsfe. 10 ( 1 6 0 5 ) .
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „W SZECH ŚW IA TA ".
W W a rs z a w ie : ro c z n ie r b . 8 , k w a rta ln ie r b . 2.
Z przesyłką pocztową ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R ed ak cy i „ W sz e c h św ia ta " i we w sz y stk ic h k się g a r
niach w k ra ju i za g ran icą.
R e d a k to r „W szech św iata'* p rz y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.
A d res R ed a k c y i: W S P Ó L N A 37. Telefonu 83-14.
W S P R A W I E Z A S A D I M E T O D N A U C Z A N I A .
(Z pow odu a rty k u łu H . le C hatoliera).
W a r t y k u l e p. H. le C h a t e l i e r a , d r u k o w a n y m w g r u d n i u 1912 r. we W s z e c h - świ ecie, p. t. „Wi ed za , j e j i s t ot a , p o ż y t e k i n a u c z a n i e 11 z n a j d u j ą si ę w k o ń c o w y c h w n i o s k a c h p e w n e z a p a t r y w a n i a , k t ó r e z d a n i e m m o j e m w y n i k ł y w ł a ś n i e z „ne- g ao yi m e t o d y " t a k g or l i wi e br on i on ej przez u cz o ne g o f r a n c u s k i e g o , j a k g d y b y w celu u z a s a d n i e n i a t e g o t w i e r d z e n i a , że bł ędy t a k i e m o g ą n a w e t „ n a j d z i e l n i e j s z y m z a sł on i ć w z r o k , s k u t k i e m czego u m y s ł y t e k r o c z ą w j e d n y m k i e r u n k u , n i e d o m y ś l a j ą c się n a w e t p r z ep aś c i " .
P o n ie wa ż u n a s bądź to r e f o r m u j e się, bą dź t w o r z y n ow e s y s t e m y n a u c z an i a, p r z et o k r y t y k a z a s a d n i c z y c h p o d s t a w m a n i e t y l k o t e o r e t y c z n e z n ac z e ni e, a p on i e w a ż z u p e ł n i e i naczej z a p a t r u j ę si ę na s p r a w ę p or us z o ną , p r z e t o , s k o r o n i k t d o t ą d w s p r a w i e tej g ł os u ni e za br ał , p o z w a l a m sobie w y p o w i e d z i e ć t u p a r ę u w a g o p a r t y c h n a d o t y c h c z a s o w e m m o j e m do ś w i a d c z e n i u i o b s e r w a c y i s zk ół . t a k n a s zych, j a k i f r a n c u s k i c h .
Le C h a t el i e r , s t wi e r d z i w s z y n i e d o s t a t ecz noś ć w y n i k ó w n a u k o w y c h mi mo r e f o r m y liceów w 1902 r o ku, dochodzi do w ni o s k u , że j e d y n ą r a d ą n a zło i j e d y n y m ś r o d k i e m ro zwi n i ęc i a d u c h a n a u k o w e g o we P r a n c y i j e s t p o g ł ę b i e n i e i r o z s z e rz e ni e s t u d y ó w h u m a n i s t y c z n y c h , a zw ę ż e ni e n a u k ś ci s ł y c h d r o g ą u s u n i ę c i a ws z e l k i e g o u t y l i t a r y z m u i z n a j o m oś c i z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e g o . O d wa ż a się
| n a w e t n a t w i e r d z e n i e , że cofnięcie się w s t e c z do s t a r e g o n a u c z a n i a k l a s y c z n e g o
| „ b y ł o b y j u ż s a m o przez się w i e l k i m po
s t ę p e m " . J a k o p r a k t y c z n e u r z e c z y w i s t n ie n i e s w y c h p og l ąd ó w p r op on uj e zni e
s ieni e h y g i e n y i zoologii, z geol ogi i r a dzi z r o bi ć p r z y c z e p k ę do g eogr afi i , chc e u s u n ą ć c h e m i ę or g an i cz n ą, w y r z u c i ć te- or y e a r y t m e t y c z n e (!), t r y g o n o m e t r y ę , z fizyki d ać t y l k o w y j ą t k i (pracę, ciepło i część e l ek t r yc z n o śc i ) , ale o pr z e ć j ą n a do ś wi ad c ze n i u , a to w s z y s t k o w myś l zas ady; że n a u c z an i e ś r e d n i e m a n a celu j w^yłącznie rozwój u m y s ł o wy , a l b o w i e m
„ b a d a n i e ś w i a t a m a t e r y a l n e g o mał o się , n a d a j e p r z y n a j m n i e j w d zi si ej szej swej pos t aci do r o z w i j a n i a d u c h a n a u k o w e g o " , g d y p r z e c i wn i e m e t o d y n a u c z a n i a kla- i s y c z ne g o „ o s i ąg n ę ł y t a k i s t o p i e ń d o s k o
*
14G W SZ E C H SW IA T AB 10
nał oś ci , do j a k i e g o d ł u g o j e s z c z e n i e b ę d ą m o g ł y p r e t e n d o w a ć m e t o d y n a u c z a n i a n o w o c z e s n e " .
Otóż z d a j e mi się, że szan. a u t o r w z u p eł n o ś ci s t a n ą ł n a s t a n o w i s k u t e g o s t a r e g o a d m i r a ł a , k t ó r y , n a r z e k a j ą c n a n o w y p r o c h biały, w y r a z i ł się, że „ b y ł o b y cz y
n e m p r a w d z i w i e p a t r y o t y c z n y m , g d y b y n a m o d d a n o n a p o w r ó t n a s z s t a r y p r o c h c z a r n y , k t ó r y p o z n a li ś my t a k d ob r z e i do k t ó r e g o m i e l i ś m y z a u f a n i e " . L e C h a t e - l i e r s ł u s z ni e p o dd a j e d r u z g o c ą c e j k r y t y c e t o k r o z u m o w a n i a t e g o a d m i r a ła , w o b e c s i eb i e j e d n a k n i e j e s t t a k k r y t y c z n y i p o pe ł n i a t e n s a m bł ąd , t y l k o n a i n n e m polu. A d m i r a ł s p o s t r z e g ł w a d y b i a ł e g o pr oc hu, a n i e d o c e n i a j e g o zalet , p. le C h a t e l i e r to s a m o cz.yni w d z i e d z i n i e w s p ó ł c z e s n e g o w y c h o w a n i a , ale obaj n i e m y ś l ą o p o p r a w i e t er a źn i ej s zo ś c i , lecz c h c ą wr ó c i ć wr p r z e b r z m i a ł ą p rz es zł oś ć.
R o z p a t r z m y n a j p i e r w s a m pl an. W 7-0 k l a s o w y c h liceach f r a n c u s k i c h n a u c z a j ą w o d d z i a ł a c h k l a s y c z n y c h h i s t o r y i n a t u r a ln e j w t rz e ch p i e r w s z y c h l a t a c h po 1 godz. t y g o d n i o w o , a p o t e m d o p i e r o w kl.
n a j w y ż s z e j przez d wi e g o d z i n y w zi mi e a n a t o m i i i fi zy ol og i i c z ło w i e k a i zoologii, l a t e m bot ani ki . N a f iz ykę i c h e m i ę p r z e z n a c zo n o w d w u p i e r w s z y c h l a t a c h w wyż- s z e m l i c e u m po 1 g odzi ni e, a o s t a t n i m r o k u 3 g od z i n y . Oc zy wi ś c i e wo b e c t a k m a ł e g o w y m i a r u g o d zi n o w y c h o w a w - cz em dzi ał a n i u w p r o s t m ó w i ć n i e m o ż n a .
W odd z i ał a c h r e a l n y c h ni eco l epi ej , n a d t o u s i ł u j ą w p r o w a d z i ć t a m n a wz ór a n g i e l s k i z a j ę c i a p r a k t y c z n e w k l a s a c h w y ż s z y c h po d w i e g o d z i n y n a t y d z i e ń .
A t e r a z m e t o d a . P. le C h a t e l i e r w y razi ł się, że „ s a m a d o s k o n a ł o ś ć m a t e m a t yk i , fi zy ki i c h e m i i z m n i e j s z a w a r t o ś ć w y c h o w a w c z ą t y c h n a u k “. W y d a j e się t o k a ż d e m u d z i w n e m , wi ę c m a m y w y j a ś ni en i e: „ I n s t y n k t o w n i e d oc ho dz i si ę do te g o, że p r a w a i ch p r z e d s t a w i a się w n a u c z a n i u j a k o p e w n e g o r o d z a j u p r a w d y o bj a w i o n e , albo i d e e wr od z on e , a b s t r a h u j ą c c a ł k o w i c i e od m e t o d y , w ł a ś c i w e j t y m r o z m a i t y m u m i e j ę t n o ś c i o m . Otóż w t e m r d z e ń r z ecz y. P r z y s ł u c h i w a ł e m si ę lelc- c yom n a u k p r z y r o d n i c z y c h w s zk oł ac h f r a n c u s k i c h i p r z y z n a j ę , że le C h a t e l i e r
m a s ł u s z no ś ć. Ni e z n a l a z ł e m n i g d z i e h e u r e z y , nie w i d z i a ł e m ni gdzi e, b y u c z e ń s a m „ o d k r y w a P n o w e p r a w d y , n a u c z y ciel g a d a , u c z ni ow i e piszą, p ot em n a c z y s t o k a l i g r a l u j ą , b ę b n i ą n a p am i ęć , a t y l ko c z a s a m i b y w a p r z e d s t a w i e n i e ze scy- o p t y k o n e m , p o k a z u j e się o b ra zki , o k t ó r y c h j u ż cz y t a l i w ks ią ż e cz c e, k t ó r e j u ż nawre t s a m i opisali. S a m o d z i e l n y c h ob- s e r w a c y j , w ł a s n y c h p r a c ni e wi dzi ał em ni gdzi e. Ni edziw, jeżel i się s t o s u j e m e t o d y o d w i e c z n e , dziś n a w e t w n a u c e j ę z y k ó w z a rz u c o n e , że nie z d o b y w a się s p o d z i e w a n y c h w y n i k ó w . Al e to w y n i k m e t o d u c z eni a, ni e p r z e d m i o t u wi edz y.
A le C h at e l i er , j a k ów a d m i ra ł , t e g o ni e o d r óż ni a .
W r e s z c i e s t r o n a p r a k t y c z n a , k t ó r ą z n a k o m i t y F r a n c u z t a k za wzi ęc i e z w a l cz a , c h c ą c w y r z u c i ć z u p e ł n i e w s z e l k i e „ t e l e fony, l o k o m o t y w y i a e r o p l a n y " . I n a to ni e m o g ę si ę zgodzić. W s z a k ż e dzi ecko, czy m ł o d z i e n i e c m a się w szkole p r z y g o t o w a ć do życia, ni e m o ż e m y go k a r m i ć s a m ą a b s t r a k c y ą , wo z i ć ci ąg l e po n i e b i o s a c h , k a z a ć m u o d d y c h a ć s a m ą po- e z y ą i s z t u k ą , bo z a m i a s t d z i e l n y c h o b y w a t e l i — w y c h o w a m y j a k i c h ś ma r z y c i el i n a d z i e m s k i c h , a ra cz e j s k o ń c z o n y c h n i e d oł ę g ó w, n i e u m i e j ą c y c h się s a m o d z i e ln i e ob r ó c ić w w i r z e ż y c ia r e al n e g o . W z a bo rz e a u s t r y a c k i m o s t a t n i e r e f o r m y mi- n i s t e r y a l n e z wr óc i ły w ł a ś n i e u w a g ę n a k o n i e c z n o ś ć u w z g l ę d n i a n i a p r a k t y k i n a w e t w m a t e m a t y c e , a z d o ś w i a d c z e n i a wi e m , że j e s t to c z y n n i k , k t ó r y b a r d z o z a p a l a i z a c h ę c a do z d o b y c i a wi edzy.
Z w ł a s z c z a u m y s ł y ż y w e i p r z e d s i ę b i o r c z e c z ę s t o c z u j ą się obce bar dzo, g d y ni e w i d z ą s t y c z n o ś c i n a u k i z życ i e m. Ows ze m , m o ż e w ł a ś n i e z a n a d t o j e s z c z e z a s k l e p i l i ś m y si ę w d a w n y c h s za bl ona ch, ś w i a t n a s w y p r z e d z i ł i s t ą d żale n a t yl e c z a s u s t r a c o n e g o n a ł aw i e s zkol nej .
* * *
U w a g i p o w y ż sz e m a j ą i d l a n a s z n a czeni e. U m y s ł o w o ś ć p o l s k a ży wa, l e k k o m y ś l n a c z ę s t o ale i s k ł o n n a do m a r z y - c i e l s t w a i i d e a l i z m u n i e u z a s a d n i o n e g o , nie może b y ć w y ł ąc z n i e k a r m i o n a n a u k a
M JO W SZ E C H SW IA T 147 mi h u m a n i s t y c z n e m i . W s z a k c i ą g l e w Ga-
licyi, gdzi e m a m y n i e p r o p o r c y o n a l n i e dużo g i m n a z y ó w k l a s y c z n y c h , ż a l i m y się n a z b i u r o k r a t y z o w a n i e , b r a k s a m o d z i e l ności, zastój p r z e m y s ł o w y i t. d., a n i e m o ż n a w s z y s t k i e g o z w a l a ć n a w a r u n k i mi ej scowe: i m y w t e m u c z e s t n i c z y m y .
Ceni ę do ni o s ł o ś ć k u l t u r y j ę z y k o w o - h i - s t o r y c z n e j , ce ni ę w a r t o ś ć filologii k l a sy cz ne j , k t ó r e j ni e c h c i a ł b y m u s u w a ć w zupe ł nośc i , al e n i e z d a j e mi się, by to b y ł a j e d y n a p o d s t a w a , n a k t ó r e j może o pr z eć się w y c h o w a n i e u m y s ł o w e . A b s o l u t n ie nie m o g ę się zgo dz i ć , j a k o b y J e d y n ą i st o t ni e s k u t e c z n ą m e t o d ą w y c h o w a n i a " był o „ ś ci er a n i e się i p r z e n i k a n i e w z a j e m n e d w a i n t e l i g e n c y j “. To z a ma ło . U c z eń p ow i n i e n s a m u c z u ć „gł ód w i e dzy", s am s z u k a ć i t wo r z y ć , a j e s t e m zdania, że j e d n a rzecz s a m o d z i e l n i e przez u c z n i a z r o b i o n a —o b o j ęt n e, w j a k i m dzi a
le — m a więcej w a r t o ś c i w y c h o w a w c z e j i k s zt ał c ą c e j, niż c a ły s z e r e g „ w g a d a - n y c h f o r m u ł e k " , p r z e j ę t y c h o b c y c h idei, d o s k o n a l e w y u c z o n y c h l e k cy j.
Z a p e w n e „ b a d a n i e z a p a c h u r ó ż n y c h g az ów oraz b a r w y o s a d ó w w c h e mi i n i g d y ni e b ę dz i e mi ał o tej w a r t o ś c i dl a u k s z t a ł c e n i a n a u k o w e g o , co p r z e c z y t a n i e i anali za k i l k u s t r o n i c „ P r ó b k r y t y k i i h i s t o r y i “ l ub „Filozofii s z t u k i Ta i n e a " . Tak, ale może w s p ó ł z a w o d n i c z y ć z n a u k ą g r a m a t y k i , a j e ś l i n i e o g r a n i c z y m y się do e l e m e n t ó w , l ecz p r z e j d z i e m y do s y n t e z y całości, z n a j d z i e m y z n ó w w t e o r y a c h p r z y r o d n i c z y c h c z y n n i k w y c h o w a w c z y , k t ó r y może z u p e łn i e g o d n i e s t a n ą ć obok n a j g ł ę b s z y c h i n a j p o w a ż n i e j s z y c h u t w o r ów l i t e r a c k i c h i a r t y s t y c z n y c h , p r z e w y ż s z a j ą c j e j e d n a k ści sł oś ci ą, p o z w a l a j ą c ą n a k o n t ro l ę i s p r a w d z e n i e m e t o d ą d o ś w i ad c z a l n ą .
U s c h y ł k u nasz ej wol noś ci p o l i t y c z n e j s t w o r z y l i ś m y w i e k o p o m n ą K o m i s y ę E d u k a c y j n ą , k t ó r ą w y p r z e d z i l i ś m y i n n e k r a j e E u r o p y , w L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e m t r a k t o w a n o n a u k ę d oś wi ad c za l n i e, g d y n a Zac hodzi e p a n o w a ł a wc i ą ż j e s z c z e m e t o da b e z my ś l n e go , m e c h a n i c z n e g o uczenia, t a m z w r a c a n o u w a g ę n a s i l n y k o n t a k t z ż yc ie m, u cz ąc w i a d o m o ś c i p r a k t y c z n y c h — i dzi ś sądz ę, g d y t w o r z y m y n o w e s y s t e
m y szkolne, n o we t y p y o p a r t e n a s z e r o ki ch p o d s t a w a c h p r z y r o d n i c z y c h z m e t o dą e k s p e r y m e n t a l n ą ( j a k w „ w a r s z a w s ki ch " czy „ k r a k o w s k i c h - p l a n a c h n a u k o wych), p o s t ę p u j e m y w m y ś l n a s z y c h t r a - d y c y j dzi ej owych, a r ó w n o c z e ś n i e od p o
w i a d a m y p o s t ę p o wi czasu. J eś li b ę d z i e m y mogli p l a n y te p r z e p r o wa d z i ć t a k , j a k z e c h ce my , to w y n i k i n i e w ą t p l i w i e Odpo
w i ed z ą nad z i e j om.
D r. L. J a x a Bykowski.
A BD ER HA L DE NA : S Y N T E Z A U ROŚLIN I Z W I E R Z Ą T .
(R ozw iązanie p roblem atu o trzy m y w a n ia sztu cz
n y ch pokarm ów !).
N i e d a wn o wy s zł a k s i ą ż k a A b d e r h a l d e - na, w kt ór ej ucz ony ten, u w z g l ę d n i a j ą c w a ż n i ej s ze b a d a n i a — mni ej wi ęcej z o s t a t ni ch l a t 15 — p o d aj e m e t o d y i r e z u l t a t y t y c h a t a k ż e i s woi ch b a d a ń i p o g l ą d y n a k w e s t y ę zdol ności s y n t e t y c z n e j k o m ó r e k z w i e r z ę c y c h i r o śl i nn y ch . K s i ą ż ka t a j e s t z a j m u j ą c a z k i l ku w z g l ęd ów . C i e
k a w e s ą s a m e r e z u l t a t y . Da lej n i e z m i e r nie c i e k a w e s ą m e t o d y b a d a n ia . J a k w i e m y , s p r a w a w y m i a n y m a t e r y i w o r g a n i z m i e z w i e r z ę c y m z a w i e r a wi e l e n i e w i a d o m y c h . Z k s i ąż k i A b d e r h a l d e n a , w i d zi my , jak, t w o r z ą c p e w n e zał oż eni a h y p o t e t y c z n e ogól ni ej szej n a t u r y , u dał o się, p o m i ja j ą c u m i e j ę t n i e owe n i e w i a d o me, d oj ść do d a n y c h r e z u l t a t ó w conaj- m ni ej o k i l k a d z i e s i ąt l at w c ze ś ni ej , niż dos zł oby się do nich, i d ą c d r o g ą k ol ej n e g o r o z w i ą z y w a n i a o w y c h n i e w i a d o m y c h . R e z u l t a t y o t r z y m a n e d o t y c h c z a s ś w i a d c z ą o doniosłości o w y c h m e t o d i hy- potez. P o z a t e m h y p o t e z y te o t w i e r a j ą i n a pr z ys z ł o ś ć n o w e liczne d r ogi b a d a nia. Z r e s z t ą w s z y s t k i e te z a l e t y n a j l e piej o c e n i m y ze s t r e s z c z e n i a s amej k s i ąż ki .
!) A bderhalilen. S y n th ese d er Z ellbbausteine in P fia n ze u n d Tier. B erlin, 1912,
148 W SZ E C H S W IA T Ma 10
W e d ł u g A b d e r h a l d e n a , s c h o d z ą c z w y so ki ego g ó r s k i e g o s z c z y t u w i d z i m y o br a z a n a l o g i c z n y z o b r a z e m s t o p n i o w e g o r o z w o j u o r g a n i z m ó w n a zi emi . A wi ę c n a j p i e r w m a r t w e szc zyt y: k r z e m i a n y , k t ó r e p od w p ł y w e m d w u t l e n k u w ę g l a z p o w i e t r z a u l e g ł y c z ęś ci owo p r z e m i a n i e w w ę g l a n y . Niżej — n a p o z ó r m a r t w e s k a ł y p o k r y t e s ą n a j p r o s t s z e m i j e d n o k o m ó r k o - w e mi r o ś l i n a m i — one to, b i o r ą c t l en i wę gi e l z w ę g l a n ó w , fosfor, s i a r k ę i t. d.
z r ó ż n y c h m i n e r a ł ó w , s t a n o w i ą c y c h g r u n t , a az ot z po wi et r z a, zd o ł a ł y s p o s o b e m c u d o w n y m i dla n a s do dzi ś d n i a t a j e m n i c z y m z b u d o w a ć p i e r w s z ą ż / w ą s u b s t a n - c yę w po st aci w ł a s n e g o ciała. Ni żej zo
b a c z y m y r o ś l i n y ni eco w y ż s z e — g r z y b y , m c h y , p o r o s t y , algi i t. d. T e w y r o s ł y n a w a r s t w a c h z w ł o k o w y c h n a j n i ż s z y c h roślin, z a w i e r a j ą c y c h s u b s t a n c y e a z ot o
we, k t ó r e , u l e g a j ą c r o z k ł a d o w i i u t l e n i e n i u p o d w p ł y w e m m i k r o o r g a n i z m ó w , z a w i e r a j ą w k o ń c u a z o t w f o r m i e k w a s u a z o t o w e g o ( HNO:)), z d a t n e g o do as ymi la- cyi d l a ś w i a t a r o ś l i n n e g o . J a k wi dzi my, n i e k t ó r e z t y c h roślin, np. m c h y , algi w y t w o r z y ł y b a r w n i k —chlorofil — t e w ł a ś ni e r oś l i n y s ą p o p r z e d n i k a m i ś w i a t a z w i e r zę ceg o. Niżej wi ę c o b o k cor az to ba r dz i ej z ł ożonyc h roślin s p o t k a m y t akże z w i e r z ę t a s t o p n i o w o od n a j n i ż s z y c h do n a j w y ż s z y c h . Aż n a r e s z c i e w d o l i n a c h z o b a c z y m y j u ż całe b o g a c t w o życia.
P r z y p a t r z m y się t e r a z bliżej roli o w y c h roślin, z a w i e r a j ą c y c h chlorofil. S ą one s p e c y a l n i e uzdol ni one: m o g ą t w o r z y ć z w o d y i d w u t l e n k u wę g la , k t ó r y biorą z p o w i e t r z a p o d d z i a ł a n i e m e n e r g i i sł o
ne c zn ej s kr o bi ę, w y d z i e l a j ą c t l e n — p r o ces s y n t e t y c z n y i r e d u k c y j n y , k t ó r y j e s t f u n k c y ą chl orofil u. Oprócz t e g o w i d z i my , że te roś l iny, b i o r ą c H N 0 3 z g r u n t u , t a k że z a p o m o c ą j a k i c h ś p r o c e s ó w r e d u k c y j n y c h i s y n t e t y c z n y c h , t w o r z ą z n iego białko. P o n i e w a ż z w i e r zę j e s t p oz b a w i o ne możności tycl i d w u s y n t e z — a białko i w ę g l o w o d a n y s ą dl a n i e g o n i e z b ę d n e — s t ą d w n i o s k u j e m y , że w d z i e j a c h r oz woj u , ży c i a k o m ó r k a r o ś l i n n a m u s i a ł a k o n i e c z ni e p o pr z e d z i ć k o m ó r k ę z w i e r z ę c ą. W i d z i m y t e ż t u t a j , j a k w i e l k a j e s t z a l e ż n o ś ć z w i e r z ą t od roślin. Z a l e ż n o ś ć ta
i s t n i e j e i w s t o s u n k u o d w r o t n y m . Z w i e r z ę b o w i e m z a p o m o c ą p r o c e s ó w a n a l i t y c z n y c h i o k s y d a c y j n y c h r o z k ł a d a po
k a r m r o ś l i n n y , z u ż y t k o w u j ą c dl a si ebi e e n e r g i ę w y z w o l o n ą i część s u b s t a n c y j n i e z b ę d n y c h , a r e s z t ę o d d a j e ś w i a t u r o ś l i n n e m u , j a k o s u b s t a n c y e dl ań n i e z b ę d ne, a w i ę c C 0 2 i s u b s t a n c y e a z o t o w e — w y d z i e l i n y i zwłoki — k t ó r e m i k r o o r g a n i z m y d o p r o w a d z a j ą do post aci H N 0 3.
J e s t to wc i ą ż od w i e k ó w w z a mk n i ę t e r n kole p o w t a r z a j ą c a się w y m i a n a m a t e r y i m i ę d z y t e m i d w o m a ś w i a t a m i .
P a t r z ą c z t e g o n a j o g ó l n i e j s ze g o p u n k t u wi d ze n ia , m o ż n a b y sądzić, że k o m ó r k a r o ś l i n n a j e s t u z d o l n i o n a j e d y n i e w k i e r u n k u s y n t e t y c z n y m i r e d u k c y j n y m , k o m ó r k a z w i e r z ę c a — w k i e r u n k u a n a l i t y c z n y m i o k s y d a c y j n y m . S zcz egó ł ows za o b s e r w a c y a w s k a z u j e , że i w rośl i ni e o d b y w a j ą się s p r a w y o k s y d a c y j n e , j a k o d d y c h a n i e — bi e r z e on a tlen, w y d z i e l a C 0 2. D a le j f a kt , że w czasi e w z r o s t u ro ś l i n a z j e d n o r o d n e g o b i ał ka, t łu s zc z u i s k r o b i , zawra r t y c h w n a s i on ac h i c e b u l k a c h , t w o r z y t a k ą w i e l k ą r ó ż n o r o d n o ś ć z w i ą z k ó w j a k : pl azma , n u k l e o p r o t e i d y , b e t a i n a , t ł u s zc z e i a l koh ol e, n a j r o z m a i t sze w ę g l o w o d a n y , z k t ó r y c h b u d u j e b ł o n y s w y c h k o m ó r e k , dalej f e r m e n t y , al ka l o i d y , żywi cę, k a u c z u k i t. d. —ś w i a d czy o t e m , że w r oś li ni e o b ok procesów' s y n t e t y c z n y c h m u s z ą się o d b y w a ć i pro
c e s y a n a l i t y c z n e , p o p r z e d z a j ą c ą owe o s t a t e c z n e s y n t e z y . To n a d z w y c z a j n e bo
g a c t w o z w i ą z k ó w , w y t w a r z a n y c h przez ś w i a t r o ś l i n n y , t ł u m a c z y się z j e d n e j s t r o n y i s t n i e n i e m t y l u n a j r o z m a i t s z y c h g a t u n k ó w ro ś l i n — k a ż d y w y t w a r z a sobie w ł a ś c i w e zwi ą zki , z d r u g i e j s t r o n y wi el k ą r ó ż n o r o d n o ś c i ą o r g a n ó w i ich f u n k cy j w k a ż d e j r ośl i ni e. W e d ł u g A b d e r h a l d e n a b u d o w a z w i ą z k ó w c h e m i c z n y c h j e s t w b a r dzo ści sł ej z a l e żnoś ci od b u d o w y i funk- c y i o r g a n u , w k t ó r y m p o w s t a j e d a n y z wi ąz e k . Palet, r o z k ł a d u s u b s t a n c y j z a p a s o w y c h , k t ó r y r z e c z y w i ś c i e w i d o c z n y j e s t w p r z e n o s z e n i u się w o r g a n i z m i e r o ś l i n n y m c z y n n i k ó w p r o s t s z y c h , j a k np.
c u k i e r g r o n o w y i t. d., m u s i m y p r z y j ą ć za k o n i e c z n y — g d y ż r o ś li na m u s i b u
W SZEC H SW IA T 149
d o w a ć owe n a j r ó ż n o r o d n i e j s z e z w i ąz k i z c z y n n i k ó w s t o s u n k o w o p r os t s z yc h .
Opi er aj ąc się n a fakcie, że p o k a r m y rośl i nne w o r g a n i z m i e z w i e r z ę c y m u l e g a j ą g r u n t o w n e m u p r z e r o b i e n i u i s t o s u jąc te s a m e r o z u m o w a n i a , t w i e r d z i m y , że w o r g a n i z m i e z w i e r z ę c y m o d b y w a się n a j p i e r w r o z k ł a d p o k a r m ó w w celu z n i s z
cz eni a ich b u d o w y ści śl e z w i ą z a n e j z ż y ciem rośl i ny, a n a s t ę p n i e s y n t e z a , m a j ą ca n a c e lu b u d o w a n i e z w i ą z k ó w w ł a ś c i w y c h o w e m u o r g a n i z m o w i i j e g o n a j r o z m a i t s z y m o r g a n o m . S t ą d — choć k o m ó r k a z w i e r zę c a ni e może t w o r z y ć s y n t et y c z ni e s k r o b i i b i a ł k a z c z y n n i k ó w n a j p r o s t s z y c h : HNO:i, C 0 2 i I120 , m u s i j e d n a k p o s i a d a ć p e w n e z d o l n o ś c i s y n t e
t yczne . P y t a n i e t y lk o, j a k wi el k i j e s t z a k r e s t y c h zdol ności , t. j. j a k i e s ą owe n a j p r o s t s z e s k ł a d n i k i , k t ó r e m o g ą by ć z s y n t e z o w a n e . R o z s t r z y g a n i e t ego p y t a n i a s t a n o w i w ł a ś c i w ą t r e ś ć ksi ążki .
Przerób węglowodanów w organizmie, zwie rzęcym. S k r ob i a, c u k i e r t r z c i n o w y i c e luloza — s t a n o w i ą c e n a j z w y k l e j s z y p o k a r m , u l e g a j ą w o r g a n i z m i e z w i e r z ę c y m p r z e ro b o w i n a c u k i e r g r o n o w y , k t ó r y w ni m o d n a j d u j e m y j a k o p r o d u k t w ę d r o w n y , i n a g l i k o g e n zł o ż o n y w w ą t r o bie. I s t n i e n i e w j e l i ci e f e r m e n t ó w i b ak - t e r y j , r o z k ł a d a j ą c y c h s k r o b i ę , c u k i e r t r z c i n o w y i celul ozę, i t a k ż e i s t n i e n i e c u k r u g r o n o w e g o ( j e d n o s a c h a r y d ) — d o w o dzi, że r o z k ł a d r z e c z y w i ś c i e zachodzi . Dopi er o z t y c h s k ł a d n i k ó w p r o s t s z y c h t w o r z y się g l i ko g en . P y t a n i e t yl ko, j a k dal eko idzie ro zk ła d, p o p r z e d z a j ą c y owe p r o c e s y s y n t e t y c z n e . N a p y t a n i e to, z d a w a ł o b y się, n a j ł a t w i e j n io ż n a b y o d p o wiedzieć, z b a d a w s z y w p e w n y m m o m e n cie z a w a r t o ś ć j e l i t a u z w i e r z ą t k a r m i o n y c h o we mi w ę g l o w o d a n a m i . M e t o d a t a j e d n a k u k a z a ł a się n i e d o g o d n ą z d w u w z gl ęd ów : 1) a n a l i z a w y k a z a ł a związki w r ó ż n y c h s t a d y a c h r o z k ł a d u , g d y ż do j e l i t a n a p ł y w a ł w c ią ż n o w y p o k a r m ; 2) w y k a z a ł a z w i ąz k i n a j p r o s t s z e w n i e z w y kl e m a ł y c h i lości ach, g d y ż te w m i a r ę t w o r z e n i a s z y b k o u l e g a j ą r e s o r p c y i . O b r a no wi ęc m e t o d ę z u p e łn i e p e w n ą : 1) za
w a r t o ś c i ą z j e l i t a , z a w i e r a j ą c ą w ł a ś c i w e f e r m e n t y i b a k t e r y e , d z i a ł a n o . n a owe
p o k a r m y r o ś l i n n e i z a p o mo c ą a n al i z y w y k a z y w a n o , j a k d al eko i dzie rozkład; 2) o t r z y m a n e m i p r o d u k t a m i r o z k ł a d u k a r mi ono przez d ł u żs z y czas z w i e r z ę t a — b a da j ąc p r z y t e m ich s t a n ogól ny, a t a k ż e p r z y r o s t g l i k o g en u , a by wiedzieć, czy za sz ł a s y n t e z a t y ch s kł adni ków.
Met oda ta d a ł a n a s t ę p u j ą c e r e z u l t at y : 1) dowi odł a, że s k r o b i a r o z p a d a się na c u k i e r g r o n o wy ; c u k i e r t r z c i n o w y n a c u k i e r o wo c owy i c u k i e r g r o n o w y ; 2) d o
ś wi ad cz e n i a, d o k o n a n e n a l iczny c h z w i e r z ę t a c h , p r z e w a ż n i e p s a c h, t r w a j ą c e do d w u t y g o d n i i dł użej , w y k a z ał y , że s a m c u k i e r g r o n o w y , l ub też c u k i e r g r o n o w y i o wo c o w y w zupeł noś ci m o g ą z a s tą p i ć s k ro b i ę i c u k i e r t rz c inowy.
R ez u l t at y , o t r z y m a n e m e t o d ą b a d a n i a z a w a r t o ś c i j el i ta, (t. j., że s k r o b i a r o z p a d a się na d e k s t r y n ę , m a l t o z ę ( d w u s a - c h a r y d ) i c u k i e r g r o n o wy ; c u k i e r t r z c i n o w y —n a c u k i e r g r o n o w y i c u k i e r o w o cowy), d a ł y i m pu ls do n o wy c h , c i e k a w y c h b a d a ń . U w z g l ę d n i w s z y t y l k o p ro c es r o z k ł a d u s k r o b i w jel i ci e, w y w n i o s k o w a n o , że ce l e m t r a w i e n i a j e s t p r z e p r o w a d z e n i e z w i ą z kó w n i e d y f u n d u j ą c y c h przez bł o n y (w d a n y m p r z y p a d k u s k r o b i a — koloid) w zwi ą zki d y f u n d u j ą c e ( t u t a j — d e k s t r y n a — k r y s t a l o i d ) w celu u ł a t w i e n i a r e sorpcyi. Z t eg o p u n k t u w i d z e n i a z b y t ec z ny b y ł b y d al szy r oz kł a d w jel i ci e d e k s t r y n i c u k r u t rz c i n o we g o , k t ó r y z a chodzi j edna kż e. W y j a ś n i e n i e t e g o f a k t u w y m a g a ł o n o w y c h d o ś wi a d c z e ń . W s t r z y k i w a n o wi ęc t e z w i ąz k i w p r o s t do k r w i , c h c ąc zobaczyć, j a k r e a g o w a ł a b y n a nie k re w, g d y b y one, j a k o z w i ąz k i d y f u n d u j ąc e , mogł y się do niej dost ać. Okazało się, że c u k i e r t r z c i n o w y po w s t r z y k n i ę ciu u l e g a w bar dzo m a ł y c h i l ości ach r o z k ł ad o wi n a c u k i e r g r o n o w y i c u k i e r o wo cowy, a p r a w i e c a ł a j e g o ilość zo st aj e wy dz i e l o n a w moczu. Dalej W e i n l a n d w p r a c o w n i b a d a ł dzi ał ani e l imf y k r w i n a te z w i ą zki — otóż n a w e t po dł ugo- t r w a ł e m d zi a ł a ni u ni e u l e g a j ą one z m i a nie. Inaczej j e d n a k dzi ał a k r e w z w i e r zą t , k t ó r y m p r z ed d o ś w i a d c z en i e m w s t r z y k n i ę t o m a ł e ilości t y ch s u b s t a n c y j do k r w i — k r e w t a k a w y k a z u j e zdol ności r oz k ł a d a n i a c u k r u t r z c i n ow e go , d e k s t r y n
150 W SZ E C H SW IA T ATs 10
i t. d. N a b i e r a o n a t y c h w ł a s n o ś c i p r a w i e n a t y c h m i a s t po w s t r z y k n i ę c i u . T r u dno w y t ł u m a c z y ć , s k ą d z j a w i a się w niej t a k s z y b k o o d p o w i e d n i i e r m e n t —c z y si ę w y t w a r z a , czy t e ż s k ą d d o p ł y w a ?
Te l a k t y k a ż ą z m i e n i ć p o p r z e d n i p o g l ą d n a t r a w i e n i e i to w m y ś l h y p o t e z A b d e r h a l d e n a . C e l e m t r a w i e n i a j e s t z n i s z c z en i e pr z ez r o z k ł a d s p e c y f i c z n e j b u d o w y p o k a r m ó w r o ś l i n n y c h i d o p r o w a d z e n ie i ch do s t a d y u m s k ł a d n i k ó w o t y l e p r o s t y c h , ż e b y z w i e r z ę m o gł o z n i c h b u d o w a ć n a j r ó ż n o r o d n i e j s z e z w i ą z k i z ł o ż o
ne, w ł a ś c i w e s w e m u o r g a n i z m o w i . T u t a j też t ł u m a c z y się owo z a c h o w a n i e się k r w i . Z ch wi l ą , k i e d y d o s t a n i e się do niej z w i ą z e k n i e w ł a ś c i w y , np. c u k i e r t r z c i n o w y — u s i ł u j e go o n a r oz łoż yć i p r z y j ą ć , l ub t e ż wy d z i e l i ć ni er o z ło ż o n y, j a k o ciało j ej obce, w m o c z u . Z a d a n i e m k r w i j e s t b o w i e m d o s t a r c z a n i e j e d n o s t a j ne, t. j. z a w s z e t y c h s a m y c h s k ł a d n i k ó w p r o s t s z y c h r ó ż n y m o r g a n o m do s y n t e z .
G l i k o ge n u l e g a w o r g a n i z m i e z w i e r z ę c y m o s t a t e c z n i e s p a l e n i u n a C 0 2 i H aO.
N i m to n a s t ą p i , u l e g a on n a j p i e r w r o z k ł a d o w i n a s k ł a d n i k i p r o s t s z e ( j e d no s a - c h a r y d y ), k t ó r e d op i e r o c z ęś ci o w a s ł u ż ą do s y n t e z , c z ęści owo u l e g a j ą s p a l e ni u . Ile r a z y p r z e d o s t a t e c z n e m s p a l e n i e m o d b y w a się r o z k ł a d i s y n t e z a — t r u d n o po
wi edz ie ć, bo wi el e k w e s t y j d o t ą d j e s t n i e z b a d a n y c h , np . p r z e m i a n a w ę g l o w o d a n ó w w t ł us zc z e i n a o d w r ó t , k t ó r a w z a s a d z i e j e s t moż l i wa , t a k ż e u d z i a ł w ę g l o w o d a n ó w w b u d o w i e s a m y c h t k a n e k o r g a n i z m u : z n al e zi on o np. p e n t o z y w k w a sie n u k l e i n o w y m — może z n a j d z i e się p o d o b n y c h l a k t ó w wi ęc ej . K i e r o w a n i e o w e m i c z ę ś c i o w e m i r o z k ł a d a m i i s y n t e zami, c z ę ś c i o w e m s p a l e n i e m — to d o t ą d t a j e m n i c a o r g a n i z m u — t a j e m n i c a w a ż n a , bo w a r u n k u j ą c a o w ą j e d n o s t a j n o ś ć w w y m i a n i e m a t e r y i i e ne r g i i .
D a le j A b d e r h a l d e n r ó w n i e o b s z e r n i e p o d a j e p r z e r ób t ł u s z c z ó w i s u b s t a n c y j b i a ł k o w y c h . P o n i e w a ż u j ę c i e całości: hy- p ot e z y , m e t o d y b ad a ni a , d o ś w i a d c z e n i a s ą zup eł ni e a n a lo g i c zn e , j a k d l a p r z e r o b u w ę g l o w o d a n ó w , p odam w i ę c t y l k o r e z u l t a t y .
Tłuszcze. K a r m i e n i e z w i e r z ą t s k ł a d n i k a m i t ł uszczów: al ko ho le r o z ma i te , r o z m a i t e k w a s y t ł u s z cz o w e — dał o w y n i k i d o d a t n i e . I t ł u s z c z e p r z e d o s t a t e c z n e m s p a l e n i e m u l e g a j ą l i c z n y m r o z p a d o m i s y n t ez o m . Z a r z u t , j a k o b y t y l o k r o t n e r o z p a d y i s y n t e z y m u s i a ł y p o wo d o w a ć u t r a t ę e n e r g i i , o k az ał się n i es ł u s zn y . B a d a n i a L e n g y e l a , R u b e n s a i t. d. d o wi o d ł y , że h y d r o l i z a t łu s zc z ów i p r o c e s o d w r o t n y , t. j . s y n t e z a o d b y w a j ą się bez u t r a t y ci e p ł a w s u m i e .
Ciała zawierające, fo s fo r r o z p a d a j ą się:
n a al ko h ol e, k w a s y t ł u s zc z ow e , k w a s fo
s f o r o w y i z a s a d y a z ot owe . P r z y p u s z c z a no, że o r g a n i z m p o s i a d a te w s z y s t k i e s k ł a d n i k i z r o z p a d u b i a ł e k i t ł u s z c z ó w — i o p i e r a j ą c si ę n a t e m , ni e d a w a n o z w i e r z ę t o m t y c h s k ł a d n i k ó w prz ez d ł u ż s z y c zas w c a l e — s t a n z w i e r z ą t był n o r m a l n y . Z a s a d y a z o t o w e o r g a n i z m m u s i t w o r z y ć z a m i n o k w a s ó w pr z ez m e t y l o w a n i e .
N ukleoproteidy r o z k ł a d a j ą się w o r g a n i z mi e n a k w a s n u k l e i n o w y i n a j r o z m a i t s ze białka. Części t e u l e g a j ą j e s z c ze d a l e k o i d ą c e m u r oz kł a do wi .
Z w i ą z k i o r g a n i c z n e z a w i e r a j ą c e Fe, Ca i t. d., w b r e w r e z u l t a t o m b a d a ń Bun- g e g o, r o z k ł a d a j ą się w j el ici e t a k d al ek o, że a na li z a w y k a z a ł a t a m F e i C a w f or mi e j o n ó w .
Ciała białkowe. R o z k ł a d n a j r o z m a i t s z y c h ci ał b i a ł k o w y c h d a j e w r e z u l t a c i e a m i n o k w a s y i to s t al e t e s am e . W i e l k a ró ż n o r o d n o ś ć c i ał b i a ł k o w y c h j e s t w y n i k i e m : 1) r o z m a i t e g o i l oś ci owe g o u s t o s u n k o w a n i a t y c h a m i n o k w a s ó w ; 2) r o z m a i t e go k o l e j n e g o i ch n a s t ę p s t w a po s obi e — g d y ż b u d o w a c z ą s t e c z k i b i a ł k a p r z e d s t a w i a s ię j a k o ł a ń c u c h z p o s z c z eg ó l n y ch a m i n o k w a s ó w ; 3) c z a s e m b r a k u p e w n y c h a m i n o k w a s ó w . Bi ał ko u l e g a t r a w i e n i u w c a ł y m p r z e w o d z i e p o k a r m o w y m , t. j.
w ż o ł ą d k u i j el i ci e z pomocą f e r m e n t ó w : p e p s y n y , t r y p s y n y , e r e p s y n y i t. d. P r z e b i eg j e s t t a k i , że n a j p i e r w , s t o s u n k o w o p r ę d k o o d d z i e l a j ą się p e w n e a m i n o k w a s y ( t y r o z y n a , t r y p t o f a n i c y s t y n a ) , g d y i n n e t w o r z ą j e s z c z e w i ę k s z e k o m p l e k s y , r o z p a d a j ą c e si ę zn a cz n ie później n a k w a s g l u t a m i n o w y , a s p a r a g i n o w y i al an i nę .
„Yo 10 W SZECH ŚW IAT 151
P e p t o n n i e z a w s z e i n i e k o n i ec z n i e j e s t s t a d y u m p r z e j ś ci o we na w t r a w i e n i u .
A b d e r h a l d e n i Ro n a k a r m i l i l iczne z wi erzęta: p s y dorosłe, r o s n ą c e, j e d n ę s u kę c i ęż ar ną i t. d. pr z ez 3 t y g o d n i e i d ł u żej r ó ż n e mi m i e s z a n i n a m i a m i n o k w a s ó w ( m i e s z a n i n y te s k ł a d e m o d p o w i a d a ł y r o z m a i t y m bi ał kom). R e z u l t a t y b ył y d o d a t nie — częst o p r z y r o s t w a g i — w y d z i e l a nie a z ot u w m o cz u n o r m a l n e .
Dal s ze d o ś w i a d c z e n i a w y k a z a ł y , że bi ałko rozłożone i i lości owo zu pe łn i e m o że za st ą pi ć bi ał ko nierozł ożone.
Dalej w c e lu z b a d a n i a z n a c z e n i a p o s zc zeg ól nych a m i n o k w a s ó w w o r g a n i z m ie , w ył ąc za n o j e pokol ei z m i e s z a n i n , któ- r e mi k a m i o n o z wi er zę ta . N i e z b ę d n y o k a zał się t r y p t o f a n — w i d o c z n i e o r g a n i z m s a m ni e um i e go z b u d o w a ć . B r a k i n n y c h s k ł a d n i k ó w n i e d a w a ł się t a k w y r a ź n i e odczuć. W i e m y , że o r g a n i z m może t w o r z y ć gl ikokol. W s z e l k i e p r ó b y z n a l e z i e ni a we k r w i p e p t o n ó w i a m i n o k w a s ó w w w a r u n k a c h n o r m a l n y c h d o t ą d w y p a da ł y u j e m n i e . A b d e r h a l d e n i i n n i o b e c nie s z u k a j ą j e s z c z e p o t w i e r d z en i a , że t a k j e s t r z e cz ywi ści e, b y ł b y to b o w i e m d o wód s ł u s zn oś ci n a s t ę p u j ą c e j h ypot ez y:
k w a s y a m i n o w e są, w e d ł u g niego, resor- b o w a n e pr z e z ś c i a n k i j e l i t a — gd z i e też z a c z y n a się i ch s y n t e z a n a ci ał a b i a ł k o we, w c h o d z ą c e w s k ł a d k r w i . P r a w d o podobni e w ś c i a n c e j e l i t a d o k o n y w a się i s y n t e z a t ł u s zc z ów , s y n t e z a k w a s u n u k l ei nowe go, ciał z a w i e r a j ą c y c h fosfor i ciał z a w i e r a j ą c y c h s k ł a d n i k i n i e o r g a n i czne, t. j. z w i ą z k ó w ż e l a z a i t. d. Ci ał a te j a k o ś m u s z ą si ę d o s t a ć do p os z c z eg ó l n y c h o r g a n ó w — może to s ię dzi ać za po ś r e d n i c t w e m k r w i , al bo też za p o ś r e d n i c t w e m l e u k o c y t ó w , k t ó r e się g r o m a d z ą w ś c i a n k a c h j el i ta w n i e z w y k l e w i e l k i c h ilościach. Rol a ich j e s t d o t ą d ci emna.
W y k o n a n o j e s z c z e o s t a t e c z n e d o ś w i a d c z en i a— k a r m i o n o p s y prz ez 74 dni s k ł a d n i k a m i w s z y s t k i c h p o k a r m ó w w o d p o w i e d n i c h s t o s u n k a c h i l oś ci owy c h , a więc:
m i e s z a n i n ą a m i n o k w a s ó w ; g l i c e r y n a -j- k w a s y s t e a r y n o w y , p a l m i t y n o w y i ol e
j o w y ; dalej: c u k i e r g r o n o w y -f- c u k i e r owocowy; s k ł a d n i k i k w a s u n u k l e i n o w e g o ;
popiół z kości, t r o c h ę Fe, Ca i k w a s u fos for owego. R e z u l t a t y b y ł y do da t n i e.
T e o r e t y c z n i e wi ęc r o z w i ą z a n a j e s t k we - s t y a s z t u c z n e g o k a r m i e n i a —u r z e c z y w i s t n ione owo m a r z en i e c h e m i k ó w o n i em, t e m b a r d z i e j , że w s z y s t k i e s k ł a d n i k i u m i e m y o t r z y m y w a ć s y nt e t y c z n i e .
I n n a rzecz, j a k to w y g l ą d a ze s t r o n y p r a k t y c z n e j — p o k a r m y te ni e s ą s m a c z n e i s ą z b y t k o s zt o wn e . T r u d n o n a m k o n k u r o w a ć z rośliną, k t ó r a e n e r g i ę do s y n tez czerpi e w p r o s t ze sł ońca, k i e d y m y m u s i m y za n i ą dr o go płacić.
Irena Zielińska.
D Z I S I E J S Z Y S T A N B A D A Ń N A D F A U N Ą P Ł A Z Ó W 1 G A D Ó W K R Ó
L E S T W A P O L S K I E G O .
(D okończenie).
J a k wi dz i my , j u ż s a m e t y l k o pł az y n a s t r ę c z a j ą wiele ba r dz o pol a do ba d a ń, lecz wi ęcej dal eko pozos t aj e u n as do z r obi e ni a w z a k r e s i e f a u n y g a d ó w . T u peł no l u k, k t ó r y c h w y p e ł n i e n i e d ać m o g ą t y l k o dal sze b a d a n ia .
P r z e g l ą d a j ą c d o t y c h c z a s o w y s t a n n a s zy c h w i a d o m o ś ci o g a d a c h , z a m i e s z k u j ą c y c h Kr ó le st w o , ni e z n a j d z i e m y ani j e d n e g o bodaj g a t u n k u , dl a k t ó r e g o m o g l i b y ś m y ściśle za kr eśl ić g r a n i c e r o z mi es zc zen i a. Bo oto np. z r z ę d u żółwi, Chel oni a, do f a u n y nasz ej n a l e ż y j e d e n rodzaj i j e d e n g a t u n e k , żółw b ł o t n y Wał.
( E m y s o r b i c u l a r i s L.), a i o t y m w i e m y t yl ko, że żyj e w b a g n a c h , m o c z a r ac h n a d r z eka mi . W a ł e c k i !) z n a j d o wa ł go, j a k pisze, n a całej p r z e s t r z e n i kr a ju , choć naj obfi ciej w y s t ę p u j e w południ owo ws ch o dn i e j części a). W e d ł u g Udzieli z n a j d o w a n o go n a d w s z y s t k i e m i ni e m al r z e k a m i w Polsce, j e d n a k b li ższyc h w i a domoś ci o j e g o r o z m i e s z c z e n i u ni e m a m y i w s p o m i n a n i p owyż ej n a s i badacze
1) 1. c., s tr . 12.
2) B a y g e r rów n ież w e w schodniej G alicyi ty lk o w y m ie n ia stan o w isk a żółw ia błotnego.
152 W SZ E C H SW IA T JMó 10
o be c ni e żół wi a p r a w i e n i e s p o t y k a l i , być z a t e m może, że n a l e ż y on u n a s do z w i e r z ą t g i n ą c y c h ( z n a j d o w a n y w S i e d l i s k u g u b . wa rsz. , w rz ece J ez i o r c e , w D ę b l i n i e w b i o t a c h n a d W i e p r z e m (T. W o l ski).
Z p o d r z ę d u j a s z c z u r e k , L a c e r t i d a e , m a m y sześć g a t u n k ó w w d w u r o dz in a ch : p a d a l c e i j a s z c z u r k i wł aś ci we.
P a d a l e c ( An g u i s f r a g i l i s L.) pospol i ty j e s t wszę dzi e. N i e o ś wi e c o n y l u d tępi w p r a w d z i e zawzi ęcie t o z w i e r z ą t k o zg oł a n i es z k o d l i w e a p ow o l n e w r u c h a c h , ale w d z i e ń l et ni n i e t r u d n o się j e s z c z e s p o t k a ć z p a d a l c e m w n a s z y c h l a s a c h i z a g a j a c h .
J e d n a k prócz f o r m y t y p o w e j w y s t ę p u j e u n a s o d m i a n a : p a d a l e c t u r k u s o w y ( A n g u i s f r agi li s var . i n c e r t a Kr yn i c k i ) , c e c h u j ą c a się p o d w ó j n y m s z e r e g i e m tur- k u s o w o b ł ę k i t n y c h k r o p e k n a g r z b ie c i e i w i d o c z n y m za zwy cz a j o t w o r e m ucha.
J u ż W a ł e c k i z n a j d o w a ł tę o d m i a n ę w Ł u k o w i e ‘) i w lesie Z ą b k o w s k i m . Dr. J a c h n o p o d a j e j ą z p u s z c z y s a n d o m i e r s ki ej 2); p o z a t e m w Ga l i cyi B a y g e r 3) zna p a d a l c a t u r k u s o w e g o t y l k o z p o w i a t ó w w s c h o d n i c h .
Do pi er o o s t a t n i e l a t a p r z y n i o s ł y n owe d ane : m i an o wi c i e w Gali cyi dr. P o l i ń s k i z na la zł t e g o p a d a l c a k o ł o k o p c a K o ś c i u s zki pod K r a k o w e m . J e d e n e g z e m p l a r z z na le zi ono w ok o l i ca c h S z c z a k o w y w k i e r u n k u Mys łowi c i w r e s z c i e w l eci e r. z.
T e n e n b a u m z n a la z ł go w Z a m o y s zc z y z n i e , w P y r a c h i w K a z i m i e r z u n a d Wi s ł ą, a d a w n i e j w R y k a c h g u b . ł o m ż y ń s k i ej . N i k o l s k i j 4), n i e p i s z ą c bliżej o t y m pa- d a l cu, m ó wi t yl ko, że K r y n i c k i o p i s y w a ł tę o d m i a n ę n a e g z e m p l a r z a c h z pod W i l n a i C h a r k o w a . P o n i e w a ż S c h r e i b e r sądzi, że j e s t to o d m i a n a w s c h o d n i a ł), z a t e m K r a k ó w i S z c z a k o w a b y ł y b y p u n k t a m i n a j d a l s z e m i n a z a ch ó d — p r z y n a j m n i e j d l a z i e m p o l s k i c h — g dy ż, j a k k o l
1) l. c., str. 37.
2) S p raw o zd an ie K om . F iz y o g r. K ra k ó w , 1867.
3) 1. c., str. 276.
4) N ikolskij, 1. o., str. 82.
5) S chreiber, 1. c., str. 527.
w i e k w c z a s a c h o s t a t n i c h S c h r e i b e r z E u r o p y z a c h o d n i e j ni e p o d a j e tej od m i a n y , j e d n a k d a w n y herpet.olog n i e m i e c ki, Di i r i g en , w y m i e n i a k i l k a p u n k t ó w z n a j d o w a n i a si ę p a d a l c a t u r k u s o w e g o n a z a c h od zi e, m i ę d z y i n n e m i F r a n k f u r t n a d M en e m. Czy t e n p a d a l e c d a ł b y się o d
n a l e ź ć w i n n y c h c z ę ś c i a c h K r ó l e s t w a , j e s t d o t y c h c z a s z u p e ł n ą z a g a d k ą , bo o b e c n i e m a m y t yl ko, j a k wi d a ć , r o z r z u c one p u n k t y .
Z j a s z c z u r e k w ł a ś c i w y c h ( L a c e r t i d a e ) n a j c z ę s t s z a j e s t u n a s j a s z c z u r k a z w i n k a Norv. ( L a c e r t a agi li s L.). Lecz i t u z nów p r óc z f o r m y t y p o w e j m a m y s z e re g o d
m i an , w y r ó ż n i a n y c h prz ez r ó ż n y c h her - p e t o l o g ó w . N i e k t ó r e z ni ch w y s t ę p u j ą n i e w ą t p l i w i e j a k o r a s y l okal ne, np. L. a.
v a r . D z i e d u s z y c k i i B a y g . o p i s a n a p r z e z B a y g e r a *), i n n e s ą b ar dzi ej r o z p o w s z e c h nione. T u w s p o m n ę t y l k o o j e d n e j o d mi an i e, n a k t ó r ą n a l e ż a ł o b y s p ec y a l n i e zw r ó c i ć u w a g ę , g d y ż z a z wy c z a j o d m i a n a t a w m i e j s c u w y s t ę p o w a n i a j e s t l i c z n i ej s z a n a w e t od f o r m y t y p o we j . J e s t to L.
a g. v ar . e r y t h r o n o t a Pit z, z n a n a W a ł e c k i e m u t y l k o z okol i c B i el an s), później s p o t y k a n a w P y r a c h ( T e n e n b a u m ) , w Cie- c h a n o w s k i e m , w K o n s t a n c i n i e p. Warsz.
(dr. P ol i ńs ki ). R ów n i e p o w s z e c h n a , choć z n a c z n i e mn i ej p o s p o l i t a j e s t j a s z c z u r k a ż y w o r ó d k a ( L a c e r t a v i v i p a r a Jacq.). W a ł ecki pi sze o niej, że c z ę s t s z a j e s t w p a si e p ó ł n o c n y m , b ar d z i ej l e s i s t y m 3) niż w p o ł u d n i o w y m . D o ś ć c z ę s t o w y s t ę p u j e o d m i a n a c z a r n a ( mel ani z m) . Do f a u n y K r ó l e s t w a t r z e b a t eż za l i czyć j a s z c z u r k ę zi el oną ( L a c e r t a v i r i d i s Laur .) . J e s t to f o r m a w y b i t n i e p o ł u d n i o w a , k t ó r a n a w e t , j a k to z a u w a ż y ł W a ł e c k i 4), p o s u w a j ą c s ię k u p ó ł n o c y w y r a ź n i e k a r l e j e i t raci ż y w ą zi el eń b a r w y .
N a z i e m i a c h p o l s k i ch j a s z c z u r k a t a j e s t p os p o l i ta t y l k o n a p o łu d ni o wo w s c h o d n i ch k r e s a c h . W o b r ę b i e K r ó l e s t w a W a ł ec k i p o d a j e t r z y s t a n o w i s k a z p u s z c zy k a m p i n o s k i e j , n a p r z e c i w k o Z a k r o c z y m i a ,
*) K osm os, 1909.
5) 1. c„ 27.
3) 1. c., s tr. 30.
<) ibid, 22.
j\r« 10 W S Z E C H Ś W I A T
z okol i c P ł o c k a i z l u b e l s k i e g o 1). Od czasów W a ł e c k i e g o z n a j d o w a n o j ą t y l k o w l u b e l s k i e m ( T e n e n b a u m 1912).
T a k d al eko n a pół n o c w y s u n i ę t y p u nk t , j a k Płock, z w ła s z c z a w o b e c f a k t u , że L.
vi ri di s b y ł a z n a le z i o n a i n a Rugi i, po
z w a l a ł b y wno si ć, że i w i n n y c h częś ci ac h K r ó l e s t w a s ą s z a n s e o d n a l e z i e n i a t ej j a szczurki. W o g ó l e j e j r o z m i e s z c ze n i e j e s t s p r a w ą n i e z m i e r n i e c i e k a w ą , t e m b a r d z i e j , że j a k z a z n a c za S c h r e i b e r , j a s z c z u r k a zielona w y s t ę p u j e wyspami , - ro zr z u co n e - mi w ś r ó d g r a n i c z n a j d o w a n i a się. D o dać nal eży, że i w o b rę b ie t e g o g a t u n k u h e r p e t o l o g o wi e w y r ó ż n i a j ą c a ł y s z e r e g odmi an. P o n i e w a ż s a m i e c j a s z c z u r k i zwin- ki w p or z e g o d o we j j e s t r ó w n i e ż p r z y n a j m n i ej n a g ó r n e j s t r o n i e ci ał a zielony, p r z et o p ozwol ę s o b i e z w r óc i ć u w a g ę c z y t e l n i k a n a c e c h y n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a j a s z c z u r k i zi el onej w celu u n i k n i ę c i a p o m y ł e k . J a s z c z u r k a zielona różni się o g ó l n y m k s z t a ł t e m g ł o wy , b a r dziej w y d ł u ż o n e j , i u ł u s k o w a n i e m , k t ó r e t u j e s t n a g r z b i e c i e i b o k a c h ciała j e d n akowe , p o z a t e m t a r c z k i n a d o c z n e o d dzi el one od b r w i r z ę d e m d r o b n i u t k i c h t arczek, czego u j a s z c z u r k i zwi nk i n i ema.
T a r c ze nosowro -pol i czkowe (2) u m i e s z c z o ne j e d n a w p r o s t n a d d r u g ą , g d y t y m c z a s e m u z w i n k i g ó r n a t y l k o w części w s p i e r a się n a dol nej , w części zaś n a pol i czkowej .
Udz i e l a zalicza do n as zej f a u n y j a s z c z u r k ę m u r ó w k ę ( L a c e r t a m u r a l i s Laur.), z a z n a c z a j ą c ws za kż e , że ż y j e o n a „po- d o b n o “ n a P o d o lu r o s s y j s k i e m , Ni kol s ki j j e d n a k r o z p a t r u j ą c k r y t y c z n i e d a n e 2), o d r z u c a tę wi a d o mo ś ć, t w i e r d z ą c , że w o b r ę bie R os s yi e u r o p e j s k i e j j a s z c z u r k a t a z n a j d u j e się t y l k o n a Kr y m i e.
N a p e w n o zato ży j e n a s t e p a c h P o d o l a i w dolinie D n i e s t r u s t e p n i a r k a dro b no - ł u s k a Wa ł . ( E r e m i a s a r g u t a Pall.) lecz t a j a k o f o r m a p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i a ni gdzi e się ni e z n a j d u j e dal ej n a z a chód.
D r u g i m p o d r z ę d e m n a s z y c h g a d ó w s ą wę że (Ophi di a) z d w i e m a r o d z in a mi : wę-
W iadom ość u s tn a n ie p o p arta dow odam i o sta n o w isk u koło C iechocinka, ibid , str. 21.
s) N ikolskij, 1. c., str. 133.
że w ł a ś c i w e (Col ubri nae) i ż mi je (Vipe- rinae). Z wę żów w ł a ś c i w y c h z a s k r o n i e c ( T r o pi do n ot u s n a t r i x L.) j e s t z n a n y z c a ł ego K r ó l e s t w a , choć b y n a j m n i e j nie- w s z ę d z i e p os po l it y, a o d m i a n y t ego w ę ża s ą w k r a j u wc al e n ie z n a ne . D r u g i g a t u n e k , wąż w o d n y c z a r n o m o r s k i Wa ł . ( T r o pi do n ot u s t es s el l at u s ) z K r ó l e s t w a ni ez n an y zupełni e, n a z i e m i a c h p o l s k i ch p o d a w a n y t yl ko z n a d D n i e s t r u x).
D r u g i rodz aj , połoz (Zamenis), z a m i e s z k u j e t y l k o k r e s y — Podole, U k r a i n ę .
Z r o d z a j u C o l u b e r j e d e n g a t u n e k C.
s a u r o m a t e s ż y j e Avył ąc z ni e w s te p a c h , drugi : w ą ż E s k u l a p a ( C o l u b e r longissi- m u s La ur . ) j e s t j a k d ot y c h c z as , n a r ó w n i z j a s z c z u r k ą zieloną, p ad a lc em t u r k u s o w y m i. t. d. c i e k a w ą t yl ko z a g a d k ą .
W i a d o m o , że o j c z y z n ą j e g o j e s t E u r o pa p o ł u dn i o w o -z a ch o dn i a ( W ł o c h y a), że do n a s z a w ę d r o w a ł przez K a r p a t y i z n a lazł si ę na s t o s u n k o w o da l eki ej dl a n i e go pół nocy, g dyż, z e s t a w i a j ą c d a n e S c h r e i b e r a 3) i Ni k o l s k i eg o *), m u s i m y dojść do w n i os k u , że wą ż t en j e s t g a t u n k i e m w y b i t n i e p o ł u d n i o w y m , k t ó r y w na s ze j dł ugo ś ci g eo gr a f i c z n e j ni e p o s u n ą ł się po wy ż ej D u na ju .
A j e d n a k m a m y u si ebi e d w a n i e w ą t pliwie s t a n o w i s k a t ego węża, Zł ot y P o t ok pod C z ę s t o c h o w ą i Z w i e r z y n i ec w l u b el ski em. Oba t e s t a n o w i s k a podał W a ł ecki 5) i aż do o s t a t n i c h cz as ów ni e z n a j d o w a n o i ch u n as więcej. Dop i er o w r o k u 1912 T e n e n b a u m zna la zł t e g o węża w Z w i e r z y ń c u i w p o w i a t a c h b i ł g o r a j s k i m i t o m a s z o w s k i m ( j ede n b a r dzo p i ę k n y okaz, m a j ą c y 131 cm d ł u g o ści, z n a j d u j e się w zb i or a ch z a k ła d u a n a t omi i p or ów n a w c z ej un i w. J a g i e l l o ń s k i e go). Czy j e s t gdzi e w i n n y c h m i e j s ca c h ? Czy Zł ot y P o t o k i Z a m o y s z c z y z n a — to t y l k o d w a p u n k t y n a j b a r d z i e j p ół nocne?
czy g a t u n e k t e n j u ż się wyżej ni e p o s u nął? Czy m i ęd z y j e d n y m a d r u g i m p u n k t e m n i gdzi e go n i e m a ? K t o k o l w i e k w t y c h
B ay g er, 1. c., str. 278.
s) S chreiber, 1. c , str. 682.
3) ibid., 684.
4) 1. c., str. 262.
5) 1. c., str. 53.
