ART. 4. ZMIANA STOSUNKÓW
§1. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie, nawet jeżeli po powstaniu zobowiązania doszło do zmiany stosunków powodującej, że wykona nie zobowiązaniastało się utrudnionelub wymaga poniesieniadodat kowychkosztów.
§2. Jeżeli po zawarciu umowy wystąpiły okoliczności nadmiernie utrud
niające wykonanie zobowiązania lub grożące poniesieniem rażącej straty, które nie mogły być rozsądnie uwzględnione przez strony w chwili zawarcia umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron rozwiązać umowę w całościlub w części.
§3. Do skutków rozwiązania umowy stosuje się przepisy o skutkachodstą pienia od umowy.
§4. Wyłączenie lub ograniczenie uprawnienia do żądania rozwiązania umowy jest bezskuteczne, chyba że nastąpiło w stosunku do wszyst kich stron.
A. Podstawy regulacji
A.l. Analiza prawnoporównawcza- źródła regulacji A.1.1. Obowiązująca regulacja polska
Proponowany przepis dotyczy kwestii uregulowanych obecnie w art.
3571 k.c.
A.l. 2. Europejskie prawo umów
W europejskimprawie umów propozycję regulacji kwestiiwpływu zmia
ny okoliczności na istniejący stosunek zobowiązaniowy zawierają PECL (art. 6.111), DCFR (art. III 2: 114) i przedprojekt Gandolfi (art. 97 i 157).
Milczenia ACQPw kwestii wpływu zmiany okoliczności na istnienie i treść zobowiązania nie można tłumaczyć jako rozstrzygnięcia o bezwzględnym związaniu treścią zawartej umowy. Jest to jedynie wynikiem stwierdze nia, że w dotychczasowym dorobku wspólnotowego prawa prywatnego nie ma norm, które pozwalałyby na sformułowanie odpowiedniego przepisu ACQP.
We wszystkich wymienionych propozycjach wpływ na treść i istnienie stosunku zobowiązaniowego ma zmiana okoliczności, które powodują, że wykonanie zobowiązania staje się szczególnie uciążliwe (tak że wymaga
nie, aby dłużnik wykonał zobowiązanie, byłoby oczywiście niesprawiedli
we - PECL, DCFR). Zmiana musi zajść po powstaniu zobowiązania i musi być nieprzewidywalna dladłużnika. Każdy z omawianych aktów posługuje się nieco inną redakcją, wszystkie przyjmują założenie, zgodnie z którym wpływ na zobowiązanie mogą mieć tylko okoliczności, które nie były prze
Art. 1:4 Zmiana stosunków widywanei których uwzględnienia nie można było wymagać70. Przesłanką wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie nie jest więc nieprzewidy- walność zjawiska o charakterzeobiektywnym (powszechnym), ale zdolność uwzględnienia możliwości zmiany okoliczności, jakiej można wymagać od stron konkretnego stosunku zobowiązaniowego.
70 Przedprojekt Gandolfiego ogranicza się do wskazania, że zmiana ma mieć charakter nadzwyczajny. DCFR odnosi negatywne kryterium przewidywalności wyłącznie do dłużnika, gdy PECL odnosi je do obu stron. Por. także A. Brzozowski, zmiany okoliczności na zobowiązania w świetle art. 357‘ k. c. oraz Zasad Europejskiego Prawa Kontraktów (wybrane zagadnienia) [w: ] W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowa
na Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, Warszawa 2007, s. 70.
71 Propozycje europejskiej regulacji prawa umów nie wskazują procesowych skutków złożenia żądania bez próby renegocjacji. Przedprojekt Gandolfiego wskazuje jedynie na do
puszczalność wystąpienia jeszcze na etapie renegocjacji o udzielenie przez sąd zabezpieczenia (art. 172).
72 Kommission für Europäisches Vertragsrecht, Grundregeln..., s. 394; D. Tallon [w:J H. Beale, A. Hartkamp, H. Kötz, D. Tallon (red.), Cases..., s. 627 oraz Cass.civ. z 6 czerwca 1921, D.1921.1.73.
73 Por. D. Tallon [w:] H. Beale, A. Hartkamp, H. Kötz, D. Tallon (red.), Cases..., s. 629 i cytowane tam rozstrzygnięcia.
Zarówno przedprojekt Gandolfiego, jak i PECL i DCFR, przewidują dwustopniową proceduręrealizacji uprawnień dłużnika. W pierwszym eta pie dłużnik może zażądać od wierzyciela renegocjowania umowy. W razie niepodjęcia renegocjacji lubich niepowodzenia, dłużnik może zwrócić się do sądu o rozwiązanie umowy lubjej dostosowanie do zmienionych okoliczno ści. Bezpodjęcia próby realizacji procedury renegocjacji zgłoszenieżądania do sądu jest przedwczesne71.
Zgodnie z PECL i DCFR roszczenie o renegocjowanie umowy oraz jej zmianęprzez sąd nie dotyczy sytuacji, w której strona, w sposób wyraźny lub dorozumiany, przyjęła na siebie ryzyko zmiany okoliczności.
Przedprojekt Gandolfiego dodatkowo proponuje wstrzymaniemożliwości dochodzenia roszczenia przez okres 6 miesięcy od czasu zgłoszenia przez dłużnika żądania renegocjacji umowy.
A.1. 3. Obce prawo krajowe
Krajowe porządki prawne odnoszą się do możliwości wpływu istotnej zmiany okolicznościna istnienie i treść zobowiązania w różny sposób.
A. l.3.1. Rygorystyczne ujęcie zasady pacta sunt servanda
Niektóre porządki prawne nie uznają istotnej zamiany okoliczności za podstawę odstępstwa odzasady pacta sunt servanda. Należy do nich przede wszystkim prawo francuskie i belgijskie72. Nowsze orzecznictwo, wychodząc z zasady dobrej wiary, skłania się jednak do złagodzenia tego rygoryzmu, jednak propozycja nowelizacji fr. c.c. nie formułuje na podstawie tej linii orzecznictwa żadnego przepisu, który wproststanowiłby podstawę do zmia
nylub rozwiązania umowy w razie istotnej zmiany okoliczności73.
A. 1.3.2. Zmiana okoliczności jako podstawa rozwiązania umowy
Druga grupa porządków prawnych traktuje istotną zmianę okoliczności jako podstawę do rozwiązania umowy. Do grupy tej można zaliczyć prawo angielskie, amerykańskie74, austriackie75 i szwajcarskie76.
74 J.D. Calamari, J.M. Perillo, The Law..., s. 511 i n.
75 H. Koziol, R. Weslcr, Bürgerliches..., s. 47.
76 Por. w kontekście następczej ekonomicznej niemożliwości świadczenia T. Guhl, A. Kol
ler [w:] T. Guhl, Das Schweizerische..., s. 41.
77 Tatern v. Gamboa [1939] 1 KB 132.
78 Lord Radcliffe w opinii do orzeczenia Davis Contracted Ltd. v. Fareham UDC [1956]
AC 696.
79 J. Lauritzen AS v. Wijsmuller BV (The Super Servant Two) [1989] 1 Lloyd’s Rep. 148;
por. P. Todd, Frustration of Contract of Carriage, J.I.B.L. 1989, nr 4 (4), s. 167 i n.
Typowy przykład takiego podejścia do kwestii istotnej zmiany okoliczno
ści zobowiązania jest obowiązująca w prawie amerykańskim i angielskim instytucja frustration. Zgodniez prawem angielskim, umowamoże przestać wiązać stronyze względu na późniejszą zmianę okoliczności, jeżeli:
- dane okoliczności oraz ich skutki nie zostały uregulowane w postano wieniach umowy,
- zaistniałe okoliczności powodują, że wykonanie umowy stało się nie
możliwe, albo że gospodarcza wartość i znaczenie świadczenia strony rady kalniezmieniła się w stosunku do gospodarczego i prawnego układu intere
sów stron w chwilizawierania umowy,
- strona, która powołuje sięna wygaśnięcie umowy, niemogła spowodo
wać zaistnienia tych okoliczności ani się do ich powstania przyczynić (self induced frustration).
Ryzyko powstanianowych okoliczności może być znanestronom w chwi li zawierania umowy. Chodzi raczej o to, że umowa została skonstruowa na w sposób nieuwzględniający wpływu realizacji tego ryzyka na sytuację stron77. Sądy angielskie w wielu wypadkach traktują zmianę okoliczności bardzo ostrożnie. O wygaśnięciu umowy nie może decydować wyłącznie fakt, żejej wykonanie ze względu na późniejsze okoliczności stało się nie
opłacalne dlajednej ze stron78. Także wydarzenia polityczne, takie jak np.
zamknięcie przez władze egipskie Kanału Sueskiego, nie zostały uznane za powód wygaśnięcia umów przewozu morskiego, które musiały być w ta
kich okolicznościach realizowanetrasą wokół Afryki (Tsaktroglou v. Noblee Thorl [1962] AC 93, Ocean Tramp Tankers Corp. v. VO Souracht, The Eu
genia [1964] 2QB22). W obydwu przypadkach zwracano uwagę nafakt, że świadczenie wykonane ze znacznym opóźnieniem nie jest pozbawione zna
czenia dla drugiej strony umowy.
Umowa nie wygasa, gdy okoliczności powstały w całości lub w części w wyniku okoliczności należących do sfery odpowiedzialności jednej ze stron. Chodzi tu np. o takie przyczyny, jak przyjęcie określonych rozwią zań organizacyjnych lub technicznych79 *, opóźnienie w wykonaniu umowy, za które strona ponosi odpowiedzialność.
Art. 1:4 Zmiana stosunków W niektórych sytuacjach prawo angielskie uznaje, że zmiana okolicz ności po zawarciu umowy powoduje, iż zobowiązania ztej umowy wygasa
ją z mocy prawa (frustration of contract). W takiej sytuacji zgodnie z Law Reform (Frustrated Contracts) Act z 1943 roku strony zostają zwolnione z dalszego wykonywania obowiązków wynikających z zawartej umowy. Do innych skutków frustration of contract należy między innymi obowiązek zwrotu sum zapłaconych z tytułu wygasłej umowy. Sąd może przyznać stronie zobowiązanej do zwrotu możliwość potrącenia istotnych wydatków poczynionych przez tę stronę na podstawie wygasłej umowy oraz wartości istotnych korzyści, któredruga strona uzyskała na podstawie umowyprzed jej wygaśnięciem. Należy to jednak do uznania sądu, który ma się w tej kwestii kierować wszystkimi okolicznościami sprawy i własnym poczuciem sprawiedliwego rozwiązania konfliktu interesów.
Rozwiązanie pośrednie między roszczeniem o rozwiązanie umowy a jej dostosowaniem przez sąd przewidujeprawo włoskie wart. 1467 c.civ., doty
czącym umów o świadczenia ciągle, okresowe lub odłożone w czasie. Istot
na zamian okoliczności daje dłużnikowi roszczenie o rozwiązanie umowy.
Sąd oddali to roszczenie, jeżeli wierzyciel zaoferuje sprawiedliwą zmianę umowy80.
60 P. Zatti, Corso..., s. 403.
91 Por. np. orzeczenie RG z 3 lutego 1922 r., RGZ 103.328, z 27 czerwca 1922 r., RGZ 104.394- -402; D. Tallon [w:] H. Beale, A. Hartkamp, H. Kötz, D. Tallon (red.), Cases..., s. 631 i n.
92 W. Fikentscher, A. Heinemann, Schuldrecht..., s. 126 i n.
83 Kommission für Europäisches Vertragsrecht, Grundregeln..., s. 394.
A.1.3.3. Zmiana okolicznościjako podstawa żądania zmiany umowy przez sąd Trzecią grupę rozwiązań tworzą porządki prawne, któreprzewidują kom petencje sądu dodostosowania umowy do zmienionych okoliczności. Orzecz
nictwo niemieckie w latach dwudziestych wytworzyło instytucję Wegfall der Geschäftsgrundlage&1. Obecnie kwestia ta została uregulowana w §313 BGB. Istotna zmiana okoliczności po zawarciu zobowiązania lub fałszywa ocena okoliczności przez strony w chwili zawarcia zobowiązania, które uza sadniają przypuszczenie, że strony nie zawarłyby umowy w uzgodnionym kształcie, jest przesłanką roszczenia o dostosowanie umowy do zmienio nych lub rzeczywistych okoliczności. W razie niemożliwościzmiany umowy, dłużnik może odstąpić od niej lub w wypadku zobowiązań o charakterze ciągłym wypowiedzieć umowę. Podstawą roszczenia o dostosowanie umowy jest spełnienie trzech elementów: faktycznego (to zmiana lub fałszywa oce na okoliczności, które świadomie lubw sposób dorozumianyległy u podstaw decyzji zawarcia umowy określonej treści), hipotetycznego (to uzasadnione przypuszczenie, że znając zmienione lub rzeczywiste okoliczności, strony za warłyby umowę innej treści) oraz normatywnego (to ocena, że umowa jest nadmiernie uciążliwa dla jednej ze stron, uwzględniając umowny i ustawo
wypodział ryzyka w danym stosunku zobowiązaniowym)* 82.
Możliwość roszczenia o sądową modyfikację umowy przewiduje także prawodawstwo skandynawskie83 i włoski kodeks cywilny w odniesieniu do umów jednostronnie zobowiązujących (art. 1468 wł. c.civ.). Prawo holen
derskie w art. 6:258 BW przewiduje kompetencję sądu do modyfikacji lub rozwiązania umowy w sytuacji, gdy nieprzewidziana zmiana okoliczności wpływana sytuację stron w ten sposób, że nie można racjonalnie oczekiwać związania niezmodyfikowaną umową.
A.1.4. Źródła międzynarodowe
Zasady prawa umów międzynarodowych UNIDROIT w art. 6.2.1-3 regulują instytucję nadmiernej uciążliwości umowy (hardship). Wskaza ne przepisy UNIDROIT legły u podstaw rozwiązań przyjętych w PECL i DCFR. Uciążliwość umowy polega na zwiększeniu kosztów świadczenia lub zmniejszeniu wartości świadczenia wzajemnego. Dla instytucji hards hip miarodajna jest uciążliwość wynikająca z okoliczności, które w chwili zawarcia umowy niebyły znane stronie dotkniętej uciążliwością, nie mogły być przez nią racjonalnie uwzględnione, a także leżą poza sfera jej kontroli oraz przyjętego na siebie ryzyka. W razie spełnienia tych przesłanek UNI
DROITprzewiduje dwustopniową procedurę, składającąsię z próby renego
cjacji umowy oraz żądania modyfikacji lub rozwiązania umowy przez sąd.
A.2. Uzasadnienie regulacji i założenia prawnopolityczne
A.2.1. Potrzeba mechanizmów dostosowania umowy do nadzwyczajnej zmiany okoliczności
Zasadapactasunt servanda pełni istotną rolę zpunktuwidzenia ekono
micznej efektywności systemu prawazobowiązań84. Nadaniejej absolutnego znaczenie możejednakwnieracjonalnysposób zwiększyć ryzykostronumo
wy oraz koszty związane zjej wykonaniem. W tych wyjątkowych przypad
kach propozycja zakłada potrzebę osłabienia powstałej więzi kontraktowej, tak aby uniknąć całkowicie niesprawiedliwego rezultatu wykonania zobo wiązania tam, gdzie umowa nie obejmuje swoją wyraźną lub dorozumianą treścią określonego ryzyka.
Por. S. Shavell, Foundations..., s. 491 i n.
A.2.2. Pierwszeństwo postanowień umownych
Propozycja uznaje pierwszeństwo regulacji umownej. Strony mogą wskazać w umowie określone ryzyka lub objąć je w sposób dorozumiany.
W takiej sytuacji aktualizacja tych ryzyk nie uprawnia obciążonej strony do podjęciajakichkolwiek środków zmierzających do niewykonania uciążli
wegozobowiązania.Dotyczy to przede wszystkim kontraktówterminowych, derywatów i innych umów, których przedmiotem jest między innymi ochro najednej zestron przed określonym ryzykiem. Dotyczy to takżenp. określo
nych umów dostawy w procesach przemysłowych, w których zobowiązanie dłużnika ma charakter gwarancji doprowadzenia do określonego rezultatu (np. zapewnienia dostaw surowców). Ta koncepcja została przyjęta w UNI
DROIT, PECL i DCFR.
Art.1:4 Zmianastosunków
Strony mogą ustalić także postępowanie w razie wystąpienia okoliczno
ści, których nie przewidziały przy zawarciu umowy. Nie muszą wskazywać tych ryzyk, ale zawrzeć ogólną klauzulę dotycząca istotnej zmiany stosun
ków orazokreślićjej skutki. Możliwość ukształtowania zasad relacji umow
nej należy do istoty relacji kontraktowej, a brak odniesień dointeresówosób trzecich (privity) uzasadnia objęcie tej kwestii zakresem autonomii umow
nej. Dodatkowym argumentem za ujęciemproponowanegoprzepisu jakore
gulacji dyspozytywnej jesttakżedominująca praktyka kontraktowa. Także w krajach, w których uregulowano skutki nadzwyczajnej zmiany stosun
ków, strony często wybierają własny model rozwiązania problemów ryzyk nieprzewidzianych przyzawarciu umowy85.
85 W. Fikentscher, A. Heinemann, Schuldrecht..., s. 125-126.
Autonomia stronw tym zakresie niejest oczywiścieograniczona. Propo zycja konkretyzuje w § 4 regułę dobrych obyczajów jako granice autonomii, wskazując, że mechanizmy przewidziane na wypadek nadzwyczajnej zmia
ny okoliczności muszą mieć charakter symetryczny. Propozycja nie dopusz cza sytuacji, w której jedna ze stron może zostać obciążona nieokreślonym i abstrakcyjnym ryzykiem. Przejęcie ryzyka przez jedną ze stron umowy na korzyść drugiej jest dopuszczalne, ale musi to być rodzaj ryzyka określony w umowie. Przyjęcie abstrakcyjnego ryzyka nieprzewidzianego w umowie musiobciążać obie strony.
A.2.3. Przesłanki odstępstwa od zasady pacta sunt servanda
Propozycja zakłada następujące przesłanki roszczenia o rozwiązanie umowy:
- wystąpienieokoliczności nadmiernie utrudniającychwykonanie zobo
wiązania lub grożących poniesieniem rażącej straty;
- wystąpienie tych okolicznościpo zawarciu umowy;
-niemożliwość uwzględnienia tych okoliczności w chwili zawarcia umo
wyprzez rozsądnie działające strony.
Zrezygnowano z określenia „nadzwyczajne okoliczności”. Ma to podkre ślić zmianę w regulacji. Propozycja nie wymaga, aby okoliczności wpływają ce na uciążliwość wykonania zobowiązania były w powszechnym, całkowi
cie obiektywnym znaczeniu nadzwyczajne i nieprzewidywalne. Propozycja wymaga, aby okoliczności były nieprzewidywalne dla stron. Istotna zmia
na okoliczności odnosi się do konkretnego modelu równowagi kontrakto wej stworzonego przez strony. Do prawnego uznania tego modelu powinna prowadzić zmiana okoliczności, które decydowały o tym modelu z punktu widzenia jego twórców. Powszechność zmiany, a także możliwość jej obiek
tywnego przewidzenia przezinneosobyniż strony umowy, ma znikome zna czenie dla tego,jak strony ukształtowałyumowę oraz dla tego, czymogłyby ukształtować ją w bardziej racjonalny sposób przy zachowaniu należytej staranności wprowadzeniu własnych interesów.
Kryterium oceny jest nieuwzględnienie ryzyka zmiany okoliczności przez obie strony. Tym samym odrzucono model, w którym o możliwości in
gerencji wstosunek umowny rozstrzyga wyłącznie nieuwzględnienie możli wości zmiany okoliczności przezdłużnika (DCFR).Propozycja kładzie w ten sposób nacisk na treść umowy uzgodnioną przez strony oraz jej odniesie nie do ryzyk, które mogą wpłynąć na jej wykonanie. Nie chodzi tu o ocenę świadomości stron w chwili zawierania umowy. Proces zawierania umowy jest niejednokrotnie długotrwały i złożony, podobnie jak jej konsekwencje dla stron. Ocena świadomości dłużnika w chwili zawierania umowy była by narzędziem nieużytecznym. Z tego powodu propozycja nie odwołuje się tylko do jednej strony umowy, co mogłoby sugerować zastosowanie kryte
rium „psychologicznego”. Ocenie sytuacji, w wypadku gdy dłużnik nie ma świadomości określonego ryzyka wiążącego się z umową, które uwzględnia wierzyciel, mają służyć przepisy wskazujące granice przedkontraktowych86 obowiązków stron, także przepisy o wadach oświadczenia woli.
86 Por. np. obowiązki informowania o ryzyku na gruncie dyrektywy MiFID. G. Spindler, R.A. Kasten, Die neue rechtsrahmen für den Finanzdienstleistungssektor - die MiFID und Ihre Umsetzung, WM 2006, nr 38, s. 1799 i n.
Zdecydowano się odrzucić model, w którym z nadzwyczajną zmianą okoliczności są zrównane fałszywe wyobrażenia stron o okolicznościachbę dących podstawą zawarcia umowy (§313 ust. 2 BGB). W przeciwieństwie do przyszłego rozwoju wypadków, okoliczności istniejące w chwili zawarcia umowy są poznawalne dla stron. Ewentualne problemy związane z fałszy wymi wyobrażeniami o okolicznościach zawarcia umowy mogą być rozwią
zane w granicach, wjakich dopuszcza to instytucjabłędu.
Propozycja nie odwołuje się do wcześniejszej próbypodjęcia renegocjacji umowy jako przesłanki żądania skierowanego do sądu. Wynika to z prze
konania, że ze względu na koszty oraz ryzyko postępowania przed sądem dłużnik sam zwykle podejmie próbę renegocjowania umowy przed wniesie
niempowództwa. W razie wniesienia przez dłużnika powództwa bez wcześ niejszej próby podjęcia renegocjacji, wierzyciel może ograniczyć negatywne skutki związane z kosztami postępowania, uznając powództwo przy pierw szej czynności lub podejmując próbę zawarcia ugody. Wskazywanie mini malnego czasu negocjacji byłoby zabiegiem sztucznym wobec możliwej róż norodności stanów faktycznych.
Propozycja nie wymienia wprost, jako negatywnej przesłanki, żądania skierowanego do sądu przyjęcia przez stronę w umowie ryzyka wystąpienia określonych okoliczności lub ryzyka określonego rodzaju (np. kursowego, walutowego, stóp procentowych). Przepis rozstrzyga jednak o pierwszeń
stwie regulacji umownej. Jeżeli umowa w sposób wyraźny lub dorozumiany obciąża dłużnika danymryzykiem, to jego aktualizacja nie może być uzna
na za wystąpienie okoliczności nieuwzględnionych w umowie, a zatem nie możebyć podstawą wystąpienia z żądaniem dosądu.
A.2.4. Środki przysługujące dłużnikowi
Propozycjaprzyznajedłużnikowijedynieroszczenieo rozwiązanie umo wy. Zrezygnowano z kompetencji sądu do modyfikacji umowy w sposób odpowiadający zmienionym okolicznościom. U podstaw tej propozycji legły
Art.1:4 Zmiana stosunków względy ustrojowe i praktyczne. Zadaniem sądów jest rozstrzyganie spo
rów na podstawie wiążących sąd norm prawa orazumowy. Ukształtowanie sprzecznych interesów stron umowy nie mieści się w tym modelu. Byłoby to w istocie ingerencją państwa w sferę gospodarczej wolności jednostek.
Ingerencja odrywająca treść umowy od uwarunkowań rynkowych ostatecz nie wyznacza konsensus stron. Stron, które dysponując wiedzą o realiach gospodarczych panujących w danym momencie, decydują o wyborze kontra henta oraz o modelu wyważenia wzajemnie sprzecznych interesów. Ustala
nie cen oraztreści wzajemnych obowiązków niejest mechanizmem należą cym doinstrumentów gospodarki rynkowej. Przyznaniesądowi możliwości modyfikacji umowy powoduje, że przynajmniej jedna ze stron wbrew swej woli pozostaje związana umową, na której warunki się nie godziła. Jest to ograniczenie wolności uczestników obrotu, któremoże być uzasadnione wy
łącznie ochroną proporcjonalnego dobra. W istocie taka forma interwencji państwa w sferę relacji umownejjest niepotrzebna.
To strony powinny zadecydować o kształcie umowy w nowych okolicz nościach, a także o tym, czy chcą być jeszcze związane stosunkiem zobo wiązaniowym. Rozwiązanie umowy przez sąd zmusi strony do ponownego zawarcia umowy, której treść będzie uwzględniać znanejuż stronom zmie
nioneokoliczności umowy. Wraziebrakuzgody każda ze stron może poszu kać nowego kontrahenta.
A. 2.5. Skutki
Zasadniczo można przyjąć rozstrzygnięcie, zgodnie z którym rozwiąza
nie umowy przez sąd wywołuje skutki odstąpienia. W wypadku umów o cha
rakterze ciągłym byłoby to rozwiązanie nieprawidłowe. Zmianaokoliczności następuje w czasie. Nie musi ona dotyczyć całego czasu, w którym umowa ciągła była skuteczna i miała byćrealizowana. Z tego względu w odniesie niu do umów ciągłych propozycja czyni wyjątek, przypisując rozwiązaniu umowy przez sąd skutki wypowiedzenia.
B. Komentarz
B.l. Cel i znaczenie regulacji
Celem przepisu jest przeciwdziałanie związaniu stron stosunkiem zo
bowiązaniowym, w którym wskutek zmiany okoliczności nieuwzględnionej przy zawarciu umowy, istotnie została zachwiana równowaga kontraktowa.
Założeniem przepisu jest zachowanie minimum,koniecznej w takich wypad kach, ingerencji państwa w stosunek umowny. Proponowany mechanizm jest uruchamiany na wniosekstrony87. Kompetencja sąduzostałaograniczo
na do rozwiązania umowy. Rozerwanie więzi obligacyjnej ma prowadzić do renegocjacji umowylub rewizji decyzji o zawarciu umowy między stronami.
87 Propozycja nie przesądza i nie wyklucza w tym wypadku uprawnień prokuratora wy
nikających z kodeksu postępowania cywilnego.
B.2. Kontekst regulacji - zakres zastosowania
Proponowany przepis wskazuje przypadki, w których strona może do magać się zwolnienia z obowiązku wykonania prawidłowo zaciągniętego zobowiązania. Orzeczenie sądu ma mieć charakter konstytutywny. Nie wykonanie wymagalnego zobowiązania w warunkach opisanych w art. 1:4 pozostajenaruszeniem zobowiązania. Wierzyciel nie jest automatycznie po zbawiony możliwości korzystania z przysługujących mu środków. Instru mentem, który ma chronić dłużnika przed negatywnymi konsekwencjami zastosowania tych środkóww czasie procesu o rozwiązanie umowy,jest in stytucja zabezpieczenia powództwa.
Ochronę strony dotkniętej ekonomiczną nieopłacalnością umowy zapew nia także art. 11:4i4a propozycji, w zakresie, wjakim pozwalają stronie nie wykonać umowy w naturze, a jedynie ograniczyć się do wypłaty odszkodo
wania uwzględniającego wartość przedmiotu świadczenia, który pozostaje w dyspozycji drugiej strony.
Instytucja dotyczy wyłącznie zobowiązań umownych. Zmiana okoliczno
ści może także wpłynąć na zwiększenie uciążliwości związanej z wykona
niem zobowiązania deliktowegolub zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. W wypadku tych zobowiązań ocena okoliczności przez strony nie ma znaczenia dla ukształtowania treści stosunku zobowiązaniowego.
Zastosowanie kryteriów wynikających z art. 1:4 nie jest w związku z tym możliwe. Brak także podstaw aksjologicznych, aby sprawca deliktu luboso
ba bezpodstawnie wzbogacona mogła być zwolniona z obowiązku świadcze nia zewzględu na nadmierną uciążliwość świadczenia. Prawo deliktowe ma odrębne, właściwe sobie instrumenty łagodzenia rygoryzmu, np. instytucję miarkowaniaodszkodowania (obecnieart. 440 k.c.). Proponowana regulacja może miećnatomiast zastosowanie doumów, których przedmiotem są rosz czenia deliktowe lub roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (np.
umów modyfikujących kodeksowe zasady odpowiedzialności, ugód).
Fałszywa ocena okoliczności istniejących w chwili zawarcia umowy nie jest objętahipotezą proponowanego przepisu. Strony mogą się na nią powo
łać w granicach, wjakich dopuszcza to regulacja wad oświadczeń woli.
B.3. Wykładnia
B.3.1. Rażąca strata i nadmierne utrudnienie wykonania umowy
Zagrożenie poniesieniem rażącej straty to przesłanka, która odwołuje się do ekonomicznej oceny równowagi kontraktowej. Poniesienie rażącej straty wynika ze zmiany między rynkową wartością świadczeń. Zmiana subiektywnej wartości świadczenia ze względu na zmianę okoliczności nie jest przesłanką żądania rozwiązania umowy.
Analogiczne kryteria dotyczą zmiany użyteczności przedmiotu świad czenia. Zmiana użyteczności musi mieć charakter obiektywny (np. niemoż
liwość wykorzystania nieruchomości na cele inwestycyjne ze względu na nieprzewidywalną zmianę koryta odległej rzeki). Zmniejszenieużyteczności
Art. 1:4 Zmiana stosunków
o charakterze subiektywnym, także, jeżeli wynika z okoliczności niezależ nychod stron umowy, nie jest przesłanką żądania rozwiązania umowy (np.
strona zamówiła autobus, którym miała przewieźć swoich gości, którzy nie spodziewanie odwołali wizytę).
Utrudnienie wykonania umowy nie musi odnosić się do kryteriów eko nomicznych. Może wynikać także z faktycznych uwarunkowań zdolności dłużnika do wykonania świadczenia w wypadku świadczeń, które muszą zostać wykonane osobiście przez dłużnika lub przez ściśle określone osoby (np. choroba grafika, któryzobowiązał się do wykonania miedziorytu).
Jakoprzesłanki zmiany umowy nie możnatraktować zmiany okoliczno ści, która leży w sferze kontroli dłużnika. Jeżeli nieopłacalność wykonania umowy wynika z działań samego dłużnika lub osób, za które odpowiada, brak jest podstaw do żądania rozwiązania umowy przez sąd.
B.3.2. Nieprzewidywalność zmian
Ocena przewidywalności zmian odnosi się do wymagań, jakie można postawić stronom danej umowy. Ich wykształcenie, doświadczenie, rodzaj czynności, którą podejmują, a także wartość transakcji w kontekście roz
miarów prowadzonej działalności wyznaczają standardy, których można się spodziewać od stron przy ocenie ryzyka związanego z zawieraną umową.
Istnienie metod, które pozwoliłyby przewidzieć zmianę okoliczności, nie musi oznaczać, że zmiana była przewidywalna dla stron,jeżeli uwzględnia jąc ich cechy, wartość czynności, okoliczności zawarcia umowy, skorzystanie z tych metod niebyłobyracjonalne.
B.4, Przykłady
1. A zamówił u B maszynę specyficznie dostosowaną do planowanego przez niego projektu współpracy z C. A w ramachprojektu ma produkować części dosamolotów wojskowych produkowanych przez C. C oświadczył, że nie będzierealizował projektu i korzysta z możliwości wypowiedzenia umo
wy. Maszyna ze względu na specyficzne przeznaczenie ma znikomą wartość rynkową. A nie chce realizować umowy z B, twierdząc, że umówiona cena jestw takiej sytuacjirażąco wyższa niż wartość, jakąprzedstawia dlaniego
zamówiona maszyna.
[Brak po temu podstaw. Zamawiając maszynę A powinien uwzględnić ryzyko wypowiedzenia umowy przez C. Wypowiedzenie umowy przezC nie ma wpływu na rynkową wartość zamówionej maszyny],
2.A wynajął na jeden dzień odB pokój w mieszkaniu, z któregomógł ob serwować plenerowe przedstawienie w wykonaniu znanychartystów. Czynsz był znacznie wyższy niż zwykły czynsz za analogiczną powierzchnię w tej części miasta. Zewzględu na chorobę odtwórców głównych ról przedstawie
nie zostało odwołane. B domagasię zapłaty. A twierdzi, że wobec odwołania przedstawienia ich umowa powinna zostać rozwiązana.
[Amożeżądać rozwiązania umowy.Wobecodwołania przedstawieniaryn kowa wartość świadczenia B w istotny sposób została zmniejszona. Strony
nie uwzględniły ryzyka choroby wtreści umowy. Nic nie wskazuje, aby na jemca przyjął na siebie ryzyko wystąpienia takiej okoliczności88].
88 Por. Krell v. Henry [1902] 2 KB 740.
3. W umowie sprzedaży zastrzeżono, że w razie istotnej zmiany okolicz ności utrudniającej wykonanie zobowiązania, sprzedawca może zwrócić się do wyznaczonych arbitrów o modyfikację umowy, a kupujący może jedynie żądać rozwiązania umowy.
[Takie asymetryczne określenie uprawnień należy uznać za nieważne.
Wtakim wypadku,w razie istotnej zmiany okoliczności, zastosowanie znaj duje mechanizm wskazanyw art. 1:4 propozycji],
4. A zobowiązał się do namalowania portretu B. W umowiezastrzeżono kary umowne na wypadek nienamalowania portretu w określonym termi nie. Przed przystąpieniem do wykonania umowy A uległwypadkowi, który spowodował, że utracił 70% sprawności obu rąk. Malowanie nie jest dla niego całkowicie niemożliwe, ale wiąże się ze szczególnymi trudnościami i bólem.
[A może zwrócić się dosądu o rozwiązanie umowy],
5. A zobowiązał siędostarczyć B 30 000 m2 wykładziny PVC. Przed wy
konaniem umowy w zakładach A rozpoczął się strajk załogi motywowany żądaniami podwyżek. A żąda rozwiązania umowy, której wykonanie stało się dla niego szczególnie utrudnione.
[Brakjest podstaw dla takiego żądania. Prowadzenie przedsiębiorstwa oraz stosunki z załogą należą do sfery kontroli dłużnika. Gdyby strajk był częścią ogólnokrajowej akcji protestacyjnej, motywowanej żądaniami poli
tycznymi, to dopuszczalność żądania rozwiązania umowy ze względu na nadzwyczajną zmianę okoliczności nie byłaby wykluczona].
ART. 5. WALORYZACJA
W razieistotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowią zania, sąd może, po rozważeniuinteresów stron, biorąc pod uwagę kryteria prawidłowości wykonania zobowiązania określone w art. 1:1 i 1:2, zmienić wysokość świadczenia pieniężnego lub sposóbjegospełnienia.
A. Podstawy regulacji
A.l. Analiza prawnoporównawcza- źródła
Proponowany przepis odpowiada art. 358' § 3-4 k.c. Wpropozycjach eu ropejskiego prawa umów, a także w przebadanych krajowych porządkach prawnych brak szczególnej regulacji wpływu zmianysiły nabywczej pienią
dza na treść zobowiązania.
