W Brazylii : Notatki z podróży. Tom 2

h.

Ks. ZYGMUNT CHE?MICKI.

W BRAZYLII.

NOTATKI Z PODRÓ?Y.

(Z licznemi ilustracyami ^vv tek?cie).

hl

WARSZA"\VA.

SK?JAD G?ÓWNY W ADMINISTRACYJ »S?JOWA«

Mazowiecka Nr. 11.

1892.

:J02()f)7

Kraków. ^- Wdrukami W?. L. Anczyca ⁱ ?pMkl, pod zarz?dem J. Garlowskieg61.

f:

1.

San-Paulo, S-go ^maja.

Wyjazd ^{z Rio. _} Wspomnienia. ^- Droga. ^- Refleksye.

Sa.n-Paulo. ^- Pierwsze spotkanie. ^- Polacy dawniej ^osiedli.-

X0wi emigranci. ^{_ Warunki} pracy. ^- Zarobki. ^- Ceny. ^-

norywcze rzemios?a. ^_ Idea? powrotu. ^{- T?sknota. - "\V ko-}

?ciele.

?

?Yx'19?to ^{zechcia? odczyta? moje notatki z Rio, ten od-}

J? gad ^nie zapewne, ^z jakiem ^uczuciem zadowolenia

znalaz?em si? po ^12-tn dniach ^w poci?gu, ^{który mia?}

mnie zawie?? do San-Paulo. Ucieka?em od tego ^nie-

zno?nego upa?u ^{i klimatu, który,} jak o?ów, ci??y?

na(lemn?; ^{ucieka?em od} tych rozdzieraj?oych ^serce

wspomnieil widzianej ^{niedoli, wobec której czu?em si?}

Lezradnym; ^{ucieka?em wreszcie od widma ?ó?tej} febry,

które w tym ^{roku tak} uporczywje ^{szerzy?o swoje}

?miertelne rlzielo. Jedna tylko my?l przygniata?a ^mnie

bole?nie, oto, ^{?e musia?em} si? ^{rozsta? z moim} drogim

l zacnym towarzyszem, któremu, po spe?nieniu ^gli>-

wnf\go zadania, ^{zdrowie nie} pozwala?o ^{na dalsz? po}

I

l

\V Brazylii ^I?.

2 W BRAZYl,II.

Brazylii w?ócz?g?. Czu?em, jak ^na ka?dym ^{kroku bra-}

kowa? mi b?dzie tego niezrównanego ^serca, tej ^szla-

chetnej ⁱ pogodnej duszy, ^z któr? dot?d ^dzieli?em

wszystkie oi??kie ^{i bolesno chwile.}

Trudno! Poz ostn?ern sarn !

Im dalej ^{unosil mnie} lec?cy ^{z nie: ..}-lyclum? szyb-

ko?ci? poci?g, ^tern wi?cej ^czulem ol'zezvna.l?ce po-

wietrze, ^{które poz walulo mi} oddycha? pe?n? piersi?.

Droga wykuta ^w?ród ska?, ^istne arcydzie?o pracy

geniuszu cz?owieka, ^snu?a si? jak ^w?», otwieraj?c

coraz to now? panoralll? ^z niezrównanych ^widoków.

Widzieó by?o ^{mo?na tcn c1zi} wny kontrast mi?dzy

dzik?, nicuj ^arzrn ion? jeszcze przez cz?owieka natur?,

a kwitn?c? kultur?; rozlegle przestrzenie ^{lusó w dzie-}

wiczych, przedstawiaj?cych j ^eel ?H?, zwi?zan? lianami,

ciernuo-aielou? mas?, obok plantacyj kawy! kukury-

dzy ⁱ trzciny cnkrowej.1 ^{»unalem sobie} glow? ^nad

tym ogromem pracy i wytrwa?o?ci, której potrzeba,

aby uzbrojona siekier? ⁱ llloLyk(? r?ka kolonisty wy-

dar?a tym nieprzejrzanym przestrzeniom ^{kawa?ek ziemi}

i uczyni?a j? zdoln? ^do plonu. ^{Ilu? led z} musia?o, ^za-

nim przysz?a kolej ^na tego, który ^{obecnie zbiera,}

owoce krwawej pracy drugicli ^!

O godzinie ⁷-ej ^{wieczorem znalaz?em} 'si? ^{w San·}

Paulo' Po kilkogodzinnej w?drówce ^{uda?o mi} r-<i? ^na-

reszcie znale?? hotel i w nim, ^do wspó?ki ^z jakim?

brazylijczykiern, naj?? ^co? nazywaj?oego si? pokojem

Je?eli kogo?, ^równie jak mnie, zap?dz? losy ^do

Brazylii, ^to radz? ^{mu na} d?ugi ^czas przed wyjazdem

spa? ^na pod?odze, ?utwiej ^lllU wtedy przyjdzie ^oswoi?

\\" B1L\ZYLlI. 3

si? ^Z l.ruzylijskiern ^Ió? kicm, ^które jest ^{istotnem ?o?em}

ma.lejoweru. ^Niech równie?, ^na Boga, ^{zostawi w Eu-}

ropie ^wszelkie poj?cie ^o wygo.lz ie, ^a ?o??dka Z8pO·

?y8zy ^{orl strusia.} Inaczej ^{- ile?} go czeka drobnych,

<1 niez no?uych dolegliwo?ci, ^{które CZ?RtO srodze} daj?

Si? ^we znaki.

Sun-Paulo jest stolic? llieg(ly? ^{prowincvi, a ob e-}

crue stanu tego? ^{nazwiska. Nie} ulega w?tpliwo Rei, ^?e

jest ^to nnj Logat-sza ^{pro wi Iwya} ca?ej Brazylii, dzi?ki

i'enoD1011ll.,l11ej ^{ziorni i} plantacyom kawy, ^{która obecnie}

(loszla do cen hnjeezny(;h. ^{O tem} jednak pomówi?

obszerniej pó?nioj.

,J eszcz e przed ^lU-eiu laty ^San-Paulo liczy?o ^nie-

spe?na ^{4n.noo mieszkancó w, dzi? za?} posiada ^ich prze-

szlo J30.()()(). Osindla tu ogromna ilo??; niemców, tak,

?n iun? ^nu s?usznie uazwu? to miasto nawpó? ^niemie-

ckiern. ?do1ali oni w tym ^roku przeprcwadzi? depu-

towanego ^do tutejszej izby ^stanu.

nogactwo ('(Ilego ^{stanu i} olbrzymi ^{wzrost mia-}

sta sprawia, ^{?e w Ran-Paulo} jest ^siedlisko separaty-

zmu, który, pr?dzej czy pó?niej, rozcz?onkuje obecn?

republik? brazylijsk? ^{na liczne} mniejsze ^samoistne

republiki. ^{oTostt o,} jak poprzednio wykaza?em, ^konie-

czue nast?pstwo warunków, ^w jakich wegetuj? ^dzi-

siejsze "Stany /jjonnoczone ^.l lrazy ^hi".

()prr'lCZ niemców, zamieszkuj? ^{w San-Paulo} w?osi,

portugalczycy, ^{a od dwóch lat w} poka?nej ^liczbie

. . .

nasi euugranci.

Zaledwie rano zdolulern kilka kroków uj??; ^na

1*

4 W BRAZYLII.

ulicy, gdy ujrza?em twarz, ^{co do} której myli? :·n?

rue moglem.

By? ^to obdarty, wyn?dzniu.?y ch?op polski.

- Niech b?dzie pochwalony ^{- rzt' k?em - a}

zk?d?e?cie oj ^{cze ?}

- n la Hoga.! ^- us?ysza?em llHwz<IJem ^{- na}

wieki wieków! ^- i w jednej ^{chwili cz?owiek ten le?a?}

n moich nóg, ?kaj?c ⁱ ?miej?c si? naprzemian, tym

?miechem, ^w którym wi?kszy ból, ^{ni? w ?zach.}

By? ^to mój pierwszy przewodnik. ^{OJ dwóch dni}

uciek? ^z kolonii, gdzie pochowal ?on? ^{i d}woje dzieci:

do St. Paulo, ^z dwojgiem pozosta?ych, zbiedzony, wy-

chudzony, ^{z ranami na} nogach, ^w porlurt.em ubraniu,

z którego ^dziur gole prze?wieca?o ^{cia?o. J} )oprowadzi?

on mnie do rodziny polskiej, ^która go przy ^{tuli lu.}

Ztamt?d ^wszed?em ju? ^z ?atwo?ci? mi?dzy reszt?.

"\V tej ^chwili znajduje sili ^{w Sa n-Paulo} przesz?o

1.()OO polaków. jl;nalaz?em mi?dzy ^nimi niektórych ^da-

wniej ju? zamieszka?ych, j ^{ak szewców:} Gawro?skiego

i Furmankiewicza, ^{z okolic} 'l'arnowa, ^{ludzi hurdzo}

pracowitych ⁱ uczynnych. ^{H,ównie? osiad?} tutaj pr",y-

by?y ^{niedawno z} Argentyny in?ynier elektrotechnik

p. Bloch, ^oraz p. Szeledzowski, obaj ^{szczerze o} losy

swoich rodaków dbali. Ich to uprze] ^{mo?ci i us?u?no-}

?ci zawdzi?czam rych?e ^{i dok?adne} zapoznanie SI?

z dol? tutejszych emigrantów naszych.

I stotnie, robi? ^oni zupe?nie ^mne wra?enie, ^ni?

OWI biedacy ^{z Hio.}

Najpierw dobry ^klimat sprawia, ^{?e nie widzi} Sl(?

tych twarzy ⁱ postaci wyczerpanych ⁱ strawionych,

w IIHAZYLll.

I

których ^{sam wirlok} ?wiadczy ^o ogrorme ich niedoli.

Nadto, ^{skutkiem tak} niezwyk?ego ^wzrostu miasta, ^Ia-

twiej ^{tu o} prac?, szczególniej ^{te? dla} rzemie?lników.

Lecz nie nale?y si? ^?udzi? powierzchowno?ci?,

ani obcenem pomy?lniejazem polo?eniem, ^ale wystar-

czy wej?? tylko ^w rozmow?, aby przekona? si?, ^?e

to jednostki, ^które zbiegiem wypadku ^lub szcz??li-

wych okoliczno?ci ocala?y, ^{?e to niewielki zaledwie}

odsetek z tych, ^co legli pod ^{ciosem niedoli} brazy-

Iijskiej.

Historya ka?dego ^z nich, ^to ca?y zamkni?ty ^dra-

mat, przypominaj?cy onego rozbitka, który ^uratowa?

sili, gdy dziesi?tki innych uton??y.

Wszyscy ^szukali szcz??cia ^na, owych 71rajskich

polach Brazylii", ^na których agenci obiecywali ^im

z?oto i dostatki. N?dza, choroby ^{i widmo} g?odowej

?mierci wyp?(lzi?y ^ich ztamt?rl. ^Po d?ugich ^walkach

zdo?ali tutaj przynajumiej ^{znale?? kawa?ek chleba.}

- Bóg ?i? ^{ulitowa? nad nami -} powiadaj?

w?ród gorzkich ^{?ez - i oto} ?yjemy ^{i mo?e} kiedy?,

",

jak wyrodne dzieci, wrócimy ^{do swoich .}

.Ju? to trzeba przyzna?, ^?e powrót ^do kraju jest

je.lynem ^marzeniem ka?dego emigranta. ^Pierwsze

pytanie" ^{które robi: ile} kosztuje ^bilet "cho?by ^do

Italii, ^bo? ztamt?d ^{to i} piechot? ^o proszonym chle-

bie pójdziema ^('. Ka?dy ^{od ust sobie odejmuje,} aby

zebra? cokolwiek grosza ^na wyrna,rzone "koszta

przejazdu. ^;;

- B?d? jeszcze tutaj ^.... miesi?cy ^{- mówi ka-}

6 W BIL\Z:;YLIT.

?dy, ^{bo mam} ju? tyle ^{mil ów, a} je?eli Bóg ^{da zrlro-}

wie, ^{to WÓWCZ8S} b?d? ju? ^{mial na} "S,zy('.

Nale?y przyzna?, ^{?e warunki} egzystencyi s?

w San-Paulo o wiele lepsze, ^{ni? w Rio.} ?wykly ^ro-

botnik zarabia przeci?ciowo ^? milrejsy ^{.lziennie. Hze-}

mie?lnicy, ^a sz:;ezegól ^nie szewcy, ?lusarze, murarze,

kowale, otrzymuj? ^0, 4, ^{a nawet G} milrejsów.

Koszta utrzymaniu ^{s? niemal te} ?allle, jak ^{w Itio:}

1 kilo llLJ. mi?sa kosatuje ^{--l( H)-;)( H)} rejsów, ^Lulka

chleba pszennego ⁱ³²⁽⁾ rejsów, ^z kukurydzy ?BO, ^litr

szablaku 4r1U, ^{allaoira (;)n} litrów) ^{kartofli od H (lo 12}

milrejsów. ^Za mieszkanie, lllu?(? iz:;debk??, placi ?i? ^okolo

30 milrejsów miesi?cznie.

Ubranie natomiast jest ^bardzo drogie. ^Xajskro-

mniejszy, zwyczaj ny garnitur, kosztuj ^{e od 4() do GO}

milrejsów. ^{Paru Lutów od ?) do I? .. Iedueiu} s?owem,

ci, którzy pozostawili rodziny ^w Europie, mog? istnie?,

a nawet czasem co? od?o?y? ^lIa powrót: ^obarczeni

famili? za?, prócz wyj ?tko ^wo szcz??li wyc-h j e.luostek,

zarabiaj? ^{zulerlwie na} utrzymanie.

Wielu wytworzy?o sobie, ^{?e tak} nazw?, rzemio-

slo dorywcze ^{.. Jak} wiadomo, ^ro liotuioy naszyc-h fabryk:

?odzi, 'I'omaszowa, ?yranlowa. stanowi? p^owa?ny ^kon-

tyngens emigrantów. ^{Ci nie} maj? ^tu ?adnego zaj?cia,

chyba jako pro?ci robotnicy. ^Oto \\'i?c ^kilka przy-

k?adów, jak ^sobie niektórzy po radzj li.

B., ^z Lo.lz], pracowal ^II mnrarzy. ?i?y go opu-

szczaly ^; czu?, ^?e dalej ^nie podo?a. Kiedy? n.iuczyl si?

robi? kit do szyb, wi?c ^za reszt? pieni?dzy kupi? dya-

ment, kilka _szy b, ^zrobi? skrzynk? ^z desek, nauczy? 8i?

w HltAZYLII. 7

wola? po portugalsku "szklarz idzie!" ^- i w ten spo-

sób przebiega ^ulice miasta, zarabiaj?c ^{dziennie od 4}

do ;) milów.

Inny, ^{równie? z} Lorlzi, ^ma, Ryna kalek? który ^po

ulicach _grywa na skrzypcach ^{i zarabia na} utrzymanie

ca?ej rodziny. ^{?e to} utrzymanie op?akane, chyba SI?

domy?licie.

N., ^z pod Kalisza, by? ku?nierzem, tutaj prze-

dzierzjzu?l si? ^{w krawca} damskiego,

Spotka?em ^te? sukiennika, lctóry ^f'ta? si? zegar-

mistrzem ^. .:\[ówi? wprawdzie, ^?e zazwyczaj zegarki po

nim nie chodz?, ^{ale zawsze na marne} ?ycie ^zarabia.

Niewiele ^mu Hi? zreszt,? nale?y, ^{bo biedactwo ma}

suchoty.

'I'a kich przyk?adów móg?bym przytoczyc wiele,

ale i te wystarcz? ^do zrozumienia warunków tutej-

szego zarobku. Wszystko ^te? nietylko pracuje, ^{ale i}

?yje dorywczo, ^bez jutra, ^z jedyn? my?l? jak naj-

rychlejszego powrotu. ^Nie spotka?em ^ani jednego, ^na-

wet z tych, którym si? ^doorze powodzi, ?eliy ^{nie li-}

... czyI ^{dni swego} pobytu ^w Brazylii. Ku?.lego, je?eli

nie n?dza ⁱ niedola, ^to trapi ^okrutnie przynajmniej

t?sknota, ^brak wszelkiej moralnej ⁱ religijnej pomocy ^.

.:\Iozna sobie wyobrazi?, jaka ^rado?? zapanowa?a

w?ród tych biedaków, gdy si? zgromadzili ^{w ko?ció?ku}

Salezyariów ^ula wys?uchania :\lszy ?w., ^kazania i przy-

st?pienia ^UO Spowiedzi. ^Nie o?d? ^wam opisywa? tej

wzruszaj?cej chwili, ^{00 mnie ona sama} jeszcze ^wiele

kosztuje. Niestety, wszystkie moje zasoby upoiuiukó ^w

\

8 W BHAZYLIT.

religijnych ju? SI? wyczerpa?y. Ka?dy ^{chcia? co?} po-

siada? ^z kraju, ^a jak ^{tu odmawia?!}

Nie wiem, czy widok niedoli w I?io tak mrue

zahartowa?, ^ale tutaj, ^czu?em si? troch? spokojniej-

szym.

I

Przynajmniej ^{nie widzia?em} owego pi?tna ^?mierci.

II.

Dom emigrancki. ^{- Pierwsze wra?enie. -} Jednobl'zmi?ce opo-

wiadanie. ^- Op?akane wp?ywy. ^- Krytyczna ^{chwila. - Roz-}

mowa z p. dyrektorem. ^- Szpital. ^{- Prawdziwa} rozpacz. ^-

Na w?a?ciwym gruncie. ^- Po?egnanie.

4??docznie

zosta?o:. ^{abym nie} z?-

? _{zyl d?u?szego spokoju} ^w _{Brazylii. Poprzedme}

notatki pisa?em pod ^wra?eniem wzgl?dnego uspokoj ^e-

nia. Przynajmniej to, ^{co wiu zia?em} tutaj, ^nie wyda?o

,., mi ?i? ^tak przygn?biaj?cern, jak ^{w Hio.} Bytno?? je-

dnak moja ^{w domu} emigranckim, pomimo, ^{?e mnie}

uprzedzono, przesz?a, ^{co do rozmiaru} n?dzy, ^szcze-

gólnie moralnej, wszystko, ^co mog?em ^sobie wyo-

brazi?. Nie wiem, czy zdo?am wiernie opisa? moje

wra?enia, ^{ale to} pewna., ^?e wyszed?em ^formalnie pi-

jany ^{z bólu i ?alu.}

() godz. 2-ej po obiedzie, ^w towarzystwie pp.

131. Gawr. i Szel., wyruszyli?my ^{do domu} emigran-

ckiego, który zwykle ^krótko "emigracy?" nazywaj?.

10 W BRAZYLII.

Jest to budynek olbrzymich rozuiiarów. przed-

stawiaj?cy si? ^Z zewn?trz wspaniale. ^{\V zniesiono} go

w r. 1888, ^na przedmie?ciu ,,}\fooca". Paulistanie _s?

dumni z niego ^{i w} ka?rlej ksi??ce ^o Hrazylii ^znale??

mo?na uniesie? pe?ne zachwyty ^o tym "przedsionku

szcz??cia emigranckiego". Dosy? jednak przekroczy?

bram? otaczaj?cego ^naokó? budynek muru, aby sili

przekona?, ^ile po ^za terni im ponuj?cemi ^?cianami kryj ^e

si? ^{niedoli. Xie} wiem, .i ^{ak tam} innym emigrantom,

ani te? jakich ^oni dozllajil ^w tym przybytku uczu?,

ale widzia?em swoich i o ich tylko ^cloli pisa? pragn?.

.I u? po korytarzach spotlcalem gromadki tych

biedaków, którzy ^wnet otoczyli ^mnie kolein, tak, ^?e

kiedym ^wchodzi? po schodach ^na pi?tro, towarzyszy?

mi ca?y ^{t?um. \Viedzieli o} niojeiu przy byciu ⁱ tuszyli

sobie, ^{?e im} wszystkim przynmlz? wybawienie, ^Nie-

stety, ^{musia?em ich wnet} wyprowadzi? ^z L??rlu.

Weszli?my ^{wreszcie do} olbrzymiej izby, ^{w któ-}

rej, ^na pod?odze, jerlui ^na rogo?uch, ^{inni ua} go?ych

deskach, spoczywa?o ^{i)()() rodzin. Powietrze nie do}

opisania. ^Kto móg?, przytuli? si? ⁽¹⁰ ?ciany, a?eby ^zna-

le?? przynaj mniej ^dla g?owy oparcie. ^{Inni le?eli na}

?rodku. Hesztki ubra? 'podurte wisia?y jeszcze ^{na ciele}

zbierlzonetn, ^cliudem. Oto, mniej wi?cej, wygl?d ^ku-

?c1ego. ^{Do ma tek} poprzytula?y si? dzieci, ^starsze grze-

ba?y si? po ró?nyc-h k?tach. Smutek, bole??, ^zu wód,

wyryte ^na wszystkich ^twarzach.

Trudno rui zebra? pojedyncze opowiadania;

wszystkie zreszt? s? podobne ^{do siebie.} Przywieziono

ich tutaj. Ka?dy ??da? prz'yrze(,zOllt?go gruntu, wi?c

Emigranci ^{w San-Paulo,}

\\' IlltAZYLl1.

pOSJI;li ^na grunt. ^Tu dopiero rozpoczyna SUt niedola

rozczarowanie!

- .Iaki to grunt ^-- opowiadaj?. ^{--Las ino i las.}

Niekier? ^nie ur?biesz, jak ^za par? dni jedno (1rzewo,

a gdy? ju? ?ci??, ^{to ci} si? ^{nie obali.} /';etlliesz drugie,

trzecie, wszystkie stoj?, ¹¹⁰ je, niby powrós?u, trzy-

maj?" jak n?bL grube, ^{trawiska. Zros?o to} wszystko

trzyma si? ^za ga??zie, jak chlop ^z ch?opem, ^za bary.

- :\[ówi?, pali?.

- .J ak tu palie, kiedy mokre, ogie? ?l? ^me inue,

a po(1 spodem bagno. ^A cho?by? ^{znowu obali? i} :-4pa-

lil je, ^to? chyba ^z pól ^{roku trzeba na} wydobycie je-

dnego ^korzenia.

- :\Iarli?my g?odem.

- Dowozili 80 tydzie? jedzenie. ^Ale jakie? ^'I'o?

g?ba si? wykrzywia. ^{U nas} by ^ci tego ⁱ prosi? ^w pysk

nie wzi??o. 'I'ymczasem ^robaki je?? poczynaj?, ^{Na no-}

gach ^{usta? nie mo?na. o.l ran. \V} ciele, zal?g?y SI?

niby ^liszki.

-- .J edno dziecko zmarlo. Ni ksi?dza, ⁿⁱ cmentarza,

\Yl?e cz?ek, jak ^dla zwierzqr-ia, ^sarn wykopa? ^dó? i lJrzy-

sypa] ziemi?. ^{\V net zmar?o} drugie ^{niebo?e !KoLieUL}

slabnje. ^Mnie samego poczyna ^z nóg ^zwala?. Wi?cern

zebra?, ^co jeszcze %'y1o, ⁱ wlekli?my si? ^{sila dni. a?e-}

?my przyszli tutaj. Zacz?lem krzycze? ⁱ wymy?la?.

- Dawajta ga?gany grllnt, ^co?cie obiecali, ^nie tt,

dziczyzn?, ^{co tam} chyba z?y ^{duch w} niej ^usiedzi.

A gdzie krowa, ^a dobytek, ^{a IW} rZftdzia! Wszystkom

to za nic zmarnowa?, ^{bo? tu} lepsze ^da? obiecowali.

- Oni s?uchaj?, ^{nic nie} gadaj? ^{i co?} mi?dzy sob?

W HRAZYLlI. 13

,..

szwargoc?. Kazali nam tu i?? i le?e?. To i le?ewa

trzy miesi?ce, ^{a, mo?e i} wi?cej. ^Dwa razy daj ^{? ci t? f}

straw?! ^co si? g?ba ^od niej odwraca, ^{ale cz?ek} je, aby

ino z g?odn ^{nie umar?. ?lnsi to} by? jednak ^mocno z?e,

bo ludziska choruj?, ^{et dzieci} mr?, jak komary. Nas,

co jeszcze ?azimy, ^{to i} przez po?ow? jn? ^niema.

- Nie ruszymy si? zt?d jednak ^{na te} hory ^{i mo-}

czaclla, Albo dadz? grunt, jak ^{ohiocowali , albo ode-}

szl? ^do kraju, ^{albo pomrzewn ..}

Oto, ^{z malemi} zmianami, opowiadanie ka?dego.

<idy jeden mówi, przerywaj? ^{mu inni.} Ka?dy ^dorzuca,

nowy szczegó? ^niedoli.

Przy m??ach staj? kobiety ⁱ p?acz? ^{na samo}

wspomnienie prze?ytych nieszcz??ó ⁱ n?dzy. ^Dzieci

bezwiednie wtóruj? ^{matkom i} wytwarza si? jeclen j?k

powszechny, jeden p?acz rozdzieraj?cy!

Chyba ^tak wygl?da? ^musia? czy?ciec Dantego.

Daremne s?owa ukojenia; ^nie utulisz, jeszcze

bardziej ^rozniecisz tylko.

To jednak tylko ofiary niedoli, z?amane, zn?-

dzone. W?ród nich jednak, ^{od czasu rio} czasu, usly-

szysz glos grozny. ^Nie ch?op to, ^ale mieszkaniec ma-

?ego miasteczka, który tutaj ^w?ród tych zn?kanych

biedaków przyw?aszczy? ^sobie rol? prowodyra. ^{On nie}

zawodzi, ^nie p?acze, ^ale grozi!

- Nie pociechy ^{nam trzeba -} wola, ^z piekieln?

but? ^{- ani} rady, ^ale pieni?dzy ^{. .Je?eli} ksi?dz ^tu przy-

j ^{echal i} pono .i ^aki? pan, to?cie przywie?li po 100 rs.

na ka?dego. ^A tak, ^to tylko pró?ne gadanie.

14 w IlHAZYLIr.

--- - -

- A mo?e to nie ksi?dz ^{- wola} inny, podobny

pierwszemu ^{- ino} szpieg przebrany.

- ] ?ó.i si? Hoga ^- przerywa ^mu trzeci ^- to?

znam ojca ^z \\Tar?zaw'y: ^ilem go razy wozi? doró?k?,

godny kap?an.

- Cicho u?d? ^- przerywa ^mu pierwszy ^- _tyb

taki sam, jak ^011!

Wszcz.?] si? krzyk; pogró?ki dolatywa?y ^Wille

z kilku stron. Towarzysze ¹¹¹⁰ⁱ struchleli.

- Ludzie ^- zawolulein przez lzy ^- WI?C do

tego?cie doszli, ^{?e w ten} sposób przyjmujecie waszego

kap?ana, który przyby] zobaczy? wasz? niedol? ^l po-

nie?? innym ^{wie?? o} tein, ^co?cie wycierpieli?

S?ów tych ^{sam nie} pami?tam, ^{ale mi} je potem

przypomniano ^{. Nie ?zlo mi o} siebie, ^{ani o} wyrz?dzon?

zmewag?, ale, doprawdy, skamienia?em ^na widok

wp?ywów, jakim ^ci biedacy lllegaj,t. ^{::\I usialeu:} prze-

mówi? st.rasz nio, ^{1)() w} jednej ^chwili zapanowa?a ^ci-

sza, ^a po niej ^{('o? IW k?zbtlt nie} p?aczu, ^ale ryku.

Kohiety ⁱ m??czy?ni otoczyli owych przewodni-

ków i ju? ^{ich nie widzia?em} Wi(?CAj. Czulem, ^{?e tak}

by? ^nie mo?e, ^{?e tu co? zrobi?} trzeba, aliy ^z.?amaó

te straszne wp?ywy, które, pr?(lzej czy pU?lliej, spro-

wadz? zgub? ^na reszt?.

-\\,. tej ^chwili przybi(?g? nrz(tdnik, prosz?c mi? ^do

palla dyrektora emigracyi, p. Antonio A lves, ld.óry

pragnie ^ze mn?: pOllló\\'i('?.

- Cói robi? 7. ty ^{mi lud?mi -} pyta ^{mnie uw}

pan ^na. wst?pie ^- wszystkie ^?roclki zniewolenia ich

do pracy s<? bezskuteczne.

W BRAZYLII. 15

- Zhieracie panowIe ^- odpar?em ^- plon ^wa-

szego posiewu. Agenci ^wasi przyrzekali tym ^{?atwo- .}

wiernym ^ludziom niestworzone rzeczy. Przyszli ^tu

uwiedzeni. Widz? si? ok?amanymi, zwiedzionymi, ^oszu-

kanymi ^{w swoich} nadziejach. Hozpacz ^{(hia?a przez}

nich. Na to niema j ^nz rady, ^ani psrswazyi. ^{Lecz co}

panowie ^{z nimi} zamierzacie zrobi??

- .Ieszcze raz spróbujemy ^{ich sk?oni? do 1'0-}

boty ^{. .I e?eli to nie} pomo?e, sil<? zap?dzimy ^na okr?t

zawieziemy ^na wysPQ. Tam robi? _mnsz?.

A wi?c ^{taka. czeka ich} przysz1o??!

Pun dyrektor przyrzek? nast?pllego ^{dnia, z sa-}

mego ^rana (t. j. ^w niedziel?) wypu?ci? wszystkich ^do

ko?ciola. Tam, czu?em, jest jedyne miejsce, gdzie ^zdo-

lam opamiotaó, uspokoi?, ^{a mo?e i od} niechybnego

niebez.piecze?st.wa ^uchroni? tych ^biedaków.

Kiedy 'wyszed?em ^od p. dyrektora, zast?piono

mi drog?, prosznc ^o wydysponowanie ^{na ?mier? kilku}

chorych. J>o?Ze(llf'lll (10 szpitala. Chorych by?o ^sto-

sunko wo niewiele, ^{oko?o l?-tu} doros?ych ^{i lo-ro dzieci.}

I"?

Xadmieniam, ^?e przedtem ^{na sali widzia?em wielu ta-}

kich, którzy powinni by? ^w szpitalu, ^{albo zawcze?nie}

zostali ze? wypuszczeni.

Kto nie widziu! w ?yciu prawdziwej ^rozpaczy,

by?bym ^mu j(? tutaj pokaza?.

Na Jó?ku, przy ?cianie, ^{kona?o Iti-Ietnie} dziewcz?.

Przy nogach .iPj, ^z b??d ^nem okiem, ^siedzia?a jej ^{matka .}

Nie plakala, ^{ale bole??} wykrzywi?a ^ca?? posta?.

- Patrz, ojcze ^{- rzek?a} g?uchym g?osem ^{- po-}