Justyna Łapaj
Wybrane aspekty stosunków
chińsko-izraelskich w latach
1948-2012
Pisma Humanistyczne 9, 107-120
W y b ra n e asp ek ty stosu nków ch iń sk o -izraelsk ich
w latach 1 9 4 8 - 2 0 1 2
Podjęcie zagadnienia sto su n ków ch iń sko -izraelskich w yd aje się być zasadne ze w zględ u na fakt, iż tem at ten nie n ależy do często rozpatryw an ych . W yn ik a to oczyw iście z tego, że relacje p o m ięd zy C h iń sk ą Republiką Ludow ą a pań stw em Izraela nie ro z w in ę ły się w stopniu, k tó ry znacząco w y ró ż n ia łb y je na arenie m iędzynarodow ej czy n ad aw ał priorytetow ego znaczenia interesom obu p ań stw w zględem siebie w ich w zajem n ych politykach zagranicznych. N ie oznacza to je d nak, że w relacjach p o m ięd zy jed n ą z najw iększych potęg gospodarczych św iata a jedn ym z najlepiej rozw in iętych pod w zględem gospodarczym p ań stw na Bliskim W schodzie nie m ożna w skazać na w iele interesujących aspektów i przejaw ów owej w spółpracy. Szczególnie ciekaw ym zagadnieniem w yd aje się zw rócenie uw agi na dotychczasow ą ew olucję ow ych kontaktów a także p ersp ektyw dalszego rozwoju, w kontekście sto sun ków Izraela ze Stan am i Z jed n oczo n ym i oraz ich w p ły w u na kształt chińsko-izraelskiej w spółpracy.
Stosu n ki dw ustronne m ięd zy p ań stw am i m ożna podzielić na trzy podstaw ow e fazy. Pierw sza, to czas od p ow stan ia p ań stw a Izraela do lat '70. D ruga, to okres obejm ujący dekadę od p rzełom u lat '70. i '80. do p oczątku lat '90., czyli do n aw ią zania stosun ków dyplom atycznych m ięd zy p ań stw am i. T rzecia faza obejm uje ko lejne lata do 2 0 11 roku.
Pierwsza faza stosunków bilateralnych 1948-1970
K ształt relacji chiń sko-izraelskich od początku p ow stan ia p ań stw a żydow skiego w zasadniczym stopniu w aru nkow an y b ył czyn n ikam i o charakterze w ew nętrznym i zew n ętrzn ym oraz sytu acją i układem sił na arenie m iędzynarodow ej, zw łaszcza w kontekście kontaktów obu p ań stw ze Z w iązk iem R adzieckim w czasie zimnej w ojny a po jej zakończeniu Federacją Rosyjską, a także ze Stanam i Zjednoczonym i.
Izrael b y ł jed n ym z pierw szych p ań stw na św iecie i p ierw szym p ań stw em na B liskim W schodzie, które 9 stycznia 1950 rok u uznało rząd C h ińskiej Republiki
Ludowej za legaln y1. A k t uznania ze stro n y izraelskiej nie w ią z a ł się jed n ak ani z takim sam ym uznaniem ze strony chińskiego partn era ani z zapow iedzią dążeń do n aw iązan ia sto sun ków dyplom atycznych. Poniew aż jed n ak sto su n ki radziec- ko-izraelskie a także rad ziecko -ch iń sk ie b y ły w tym czasie b ard zo dobre ( z s r r b ył p ierw szym pań stw em , które uznało Izrael d e i u r e i n aw iązało z nim stosun ki dyplom atyczne) to rów n ież p ojaw iały się pew ne p rzejaw y ak tyw n o ści na linii C h in y — Izrael. W 1950 roku placów ka dyplom atyczna chRL w M oskw ie podjęła pierw sze bezpośredn ie ko n takty z am basadą Izraela w z s r r . D ecyzja o n aw iąza n iu stosun ków nadal była jed n ak w strzym yw an a, zaś stosun ki m ięd zy p ań stw am i och ło d ziły się w czasie w ojny koreańskiej. D elegacja Izraela przed staw iła w ów czas rezolucję dotyczącą p rzerw an ia ognia w K orei która w ocenie C h iń czyk ów była am erykań ską próbą zablokow ania ich projektu przew idującego zw ołan ie konfe rencji sied m iu p ań stw na rzecz ro zw iązan ia ko n fliktu koreańskiego. Przekona nie ch iń czykó w o tym , że to presja USA w p ły n ę ła na tę postaw ę, p o zw alało na p od trzym yw an ie sw ego rodzaju otw artości na stosun ki z Izraelem w przyszłości. Praw dziw e pogorszenie kontaktów nastąpiło w zw iązku z och łodzen iem na linii M oskw a — Tel Aw iw , czego konsekw encją było zaw ieszenie stosun ków dyplom a tycznych p rzez z s r r z Izraelem . W ydarzen ia te oraz w zrost prozachodniej orien tacji w izraelskiej polityce p rzy czy n iły się do zw iększenia k ry ty k i ze strony C h in w obec syjo n izm u a także w ew nętrznych i zagranicznych działan iach izraelskiego rządu2.
W okresie n astępującym po śm ierci S talin a efekty od w ilży w idoczne b y ły tak że na lin ii sto sun ków chińsko-izraelskich. Pom iędzy zsRR a Izraelem w znow iono stosun ki dyplom atyczne, podn osząc w 1954 roku p rzedstaw icielstw a obu krajów do ran g i am basad, doszło także do serii sp otk ań p rzed staw icieli Izraela i chRL w M oskw ie. Podejm ow ano przede w szystkim kw estie n aw iązan ia w sp ó łp racy go spodarczej i w y m ia n y handlow ej. W 1954 rok u prem ier Z h o u Enlai stw ierdził: „kraj n asz n aw iązał ko n takty z A fg an istan em i Izraelem w spraw ie ustanow ienia n orm aln ych sto sun ków ”3. W 1955 roku izraelska delegacja odbyła p ierw szą oficjal ną w izytę w C h in ach . Tym razem obok kw estii ekonom icznych p o jaw iły się także stricte polityczne zagadnienia naw iązujące do kw estii n aw iązan ia stosun ków dy plom atycznych. Trudno jed n ak nie zauw ażyć, że deklaracje te nie od zw iercied la ły rzeczyw istej chęć n aw iązan ia głębszych relacji. Podporządkow ane b y ły raczej tw o rzen iu p o zytyw n ego k lim atu w kontekście in n ych asp ektów oraz realizacji chińskich interesów. Poza tym , dystansow anie się od zacieśniania form alnych w ię zi z Izraelem p rzy jedn oczesnym p o d trzym yw an iu zapew nień o dążeniach do ich in stytu cjon alizacji, p ozw alało na prow adzenie efektyw nej dyplom acji w zględem
1 A. Halimarski, Ewolucja stosunków chińsko-izraelskich, „Sprawy Międzynarodowe” nr 10 (1990), s. 137.
2 Ibidem, s. 138-140. 3 Ibidem, s. 142.
p ań stw arabskich, a zw łaszcza Egiptu z którym ch iń czycy n o rm alizo w ali w sp ó ł pracę (stosunki dyplom atyczne m ięd zy chRL a Egiptem n aw iązano w 1956 roku)4 O d czasów b rytyjsk o -fran cu sk o -izraelsk iej agresji na E gip t w p aźd ziern ik u 1956 roku, przez w ojnę sześciod n iow ą na B liskim W schodzie w 1967 roku, aż do początków lat siedem dziesiątych m ożna m ów ić o um acn ian iu się n egatyw nego stan ow iska C h in w obec Izraela oraz in tensyfikacji polityki w spieran ia n arod ów św iata m uzułm ań skiego. Rząd chiń ski w 1967 roku uzn ał Izrael za w ytw ó r „im p e rialistycznej polityki agresji Stan ó w Z jed n oczon ych i W ielkiej B ry ta n ii”. Z aś sam stosunek strony chińskiej w obec Izraela w y ra ż a ł dezaprobatę w obec sam ego faktu utw orzenia pań stw a, kw estionując zasadn ość jego istn ien ia i w yrażając poparcie dla arabskich środow isk p ostulujących konieczność jego likw id acji5 K on sekw en cją tej p olityki było nieudzielanie w iz obyw atelom Izraela na podróże do C h in, w yklu czan ie m ożliw ości n aw iązan ia jakich kolw iek kontaktów zarów no w ow ym czasie jak i w przyszłości.
Druga etap stosunków chińsko-izraelskich lata ‘70 i ‘80 x x wieku
Lata siedem dziesiąte p rzyn io sły pew ne zm iany w stosun kach bilateralnych m ię d zy p ań stw am i. W pierw szej połow ie dekady p o jaw iły się sym p tom y n aw iązan ia n ieoficjalnych kontaktów z p o stęp o w ym i siłam i w Izraelu. Przedstaw iciele obu krajów naw iązali także nieoficjalne kontakty w o n z. D ochodziło także do stopn io w ych przew artościow ań chińskiego stanow iska w obec zasadności istnienia Izraela. Strona chiń ska akcentow ała konieczność uzn an ia p ań stw a żydow skiego jako fak tu dokonanego, co nie w iązało się jed n ak z gotow ością do n aw iązan ia stosun ków dyplom atycznych. Sam o uznanie p ań stw a uzależn iano natom iast od izraelskiej p olityki w zględem jego sąsiad ów oraz rozw iązan ia kon fliktu bliskow schodniego w sposób satysfakcjon ujący A rabów . W trakcie n ieoficjalnych kontaktów pod ej m ow ano rozm ow y na tem at rozw oju handlu m ięd zy stronam i, in teresow ano się także m yśliw cam i produkcji izraelskiej podczas M iędzyn arodow ego Salonu Lotn i czego w Paryżu . W m arcu 1978 roku rząd C h ińskiej Republiki Ludowej publicznie uzn ał praw o Izraela do bezpiecznego istnienia. M im o, że pod koniec dekady lat 70. dochodziło do k ilk u tajnych sp otkań przedstaw icieli C h in i Izraela (podejm o w an o p odczas nich zagadnienia w sp ó łp racy n ajw iększych firm przem ysłow ych, zw iązanych z produkcją zbrojeniow ą, a także koncernów elektronicznych i tele kom unikacyjnych) to zagadnienia zw iązane z rozw ojem kontaktów bezpośrednich na grun cie dyplom acji i polityki obu p ań stw opatrzone b y ły kw estią rozw iązania k on fliktu bliskow schodniego jako w aru n ek sine qua non oficjalnej w spółpracy. D ecyzja chińskiego rząd u o nieuzn aw an iu Izraela argum en tow an a była p o strze
4 Ibidem, s. 145. 5 Ibidem, s. 146.
ganiem p ań stw a żydow skiego jako agresora. W konflikcie bliskow schodnim strona chińska op ow iadała się natom iast za opuszczeniem p rzez Izrael teryto rió w oku p ow anych od w ojn y sześciodniow ej, łącznie z Jerozolim ą, oraz za utw orzeniem niezaw isłego p ań stw a Palestyńskiego, p rzy jedn oczesnym zagw aran tow an iu m oż liw ości ko rzystan ia p rzez n aród żydow ski z p ełn i jego n arod ow ych praw.
Przełom lat siedem dziesiątych i osiem d ziesiątych m ożna jed n ak p ostrzegać w kategoriach redefin icji bliskow schod niej p o lityki C h in , m ającej um ocow an ie w przem ianach jakie d okon yw ały się w polityce w ew nętrznej i zagranicznej C h in po 1978 roku. W ią z a ły się one przede w szystkim z w d rażan iem program u m oder nizacji, którego jed n ym z n ajw ażn iejszych p u n któ w było zapew nienie trw ałego p okojow ego otoczenia, w iększego o tw arcia na ko n tak ty m ięd zyn aro d ow e oraz zw iększenie znaczenia pragm atycznego podejścia w chińskiej polityce. Z ap ew n ie nie m ożliw ości i zw iększenia w p ły w u na rozw iązyw an ie kluczow ych problem ów m iędzynarodow ych, w tym na B liskim W schodzie, w iązało się także z dążeniem do p otw ierdzan ia m ocarstw ow ej pozycji chRL. Poza w zględam i politycznym i, istotny b ył także rozwój na p łaszczyźn ie gospodarczej i w ojskow ej6.
C h iń sc y p o lity cy u p a try w ali w ko ntaktach z Izraelem sza n sy na sto pn iow ą zm ianę oceny ich kraju, jako p ań stw a utrzym ującego ko n takty tylko z jed n ą ze stron konfliktu. Poza tym , stronie chińskiej zależało także na w zm ocn ien iu swojej pozycji przetargow ej w p ań stw ach arabskich, zw iększeniu m ożliw ości m an ew ru oraz w zro stu zaufania i przychyln ości w śród żydow skiej d iasp ory na Z ach od zie7.
Dla strony izraelskiej natom iast w ażne w kontaktach z C h in am i było prow adze nie do osłabienia poparcia, jakie kraj ten udzielał spraw ie palestyńskiej. Pozytyw ne relacje z Pekinem korzystnie w p ły n ę ły b y na w ych odzen ie Izraela z dyplom atycz nej izolacji, w zm ocn ien ie n iew ielkich szans od d ziaływ an ia Tel A w iw u w A fry ce i w A z ji8.
Pew ne zm ian y w bliskow schod niej p olityce chRL nie ozn aczały jed n ak c a ł kowitej rew izji krytyczn ej ocen y Izraela, zw łaszcza w kw estii p alestyń skiej, ale stopniow o zaczęto uw zględn iać jego pozycję, w p ły w y i osiągnięcia, dostrzegając m ożliw ość osiągn ięcia korzyści ze w sp ó łp racy z nim . R ozw ojow i nieoficjalnych k ontaktów z Izraelem sp rzyjało także n aw iązan ie sto sun ków dyplom atycznych p om ięd zy C h in a m i a Stan am i Z jed n oczo n ym i w styczn iu 1979 roku9. N a p rzeło m ie lat 19 8 4 -19 8 5 doszło do w zn ow ien ia tajnych spotkań przedstaw icieli placów ek dyplom atycznych obu państw , w N o w y m Jo rku i w Paryżu . W listopadzie 1985 rok u natom iast, doszło do p on ow n ego o tw arcia ko n su latu generalnego Izraela w H ongkongu (placów ka została zam kn ięta w połow ie lat '70.). Rok później nato
6 A. Halimarski, N ow e zjawiska w stosunkach chińsko-izraelskich, „Sprawy międzynarodowe” nr 6 (1991), s. 94.
1 Ibidem, s. 97. 8 Ibidem, s. 97-98.
9 USA — Chiny, <http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,usA,stosunki_dwustronne,Chi-ny>, [20.08.2012].
m iast otw arto bezpośrednie połączenie telefoniczne m ięd zy C h in am i a Izraelem “ , złagodzono także obostrzen ia dotyczące podróżow an ia.
N a p łaszczyźn ie ekonom icznej, naukow o-technicznej i kulturaln ej oba kraje m iały sobie w iele do zaoferow ania. C h iń cz ycy zain teresow ani byli przede w szyst kim izraelską technologią, w spółp racą przem ysłow ą oraz dośw iadczeniam i w dzie dzinie roln ictw a. Strona izraelska n atom iast u p a try w ała korzyści w w ejściu na chiń ski rynek, oraz tran sakcjach zaku pu trudn o dostępnych m etali pożądanych w przem yśle obronnym . Rozwój w sp ó łp racy w tych obszarach, sp otkan ia fizyków i naukow ców p rzyczyn iły się do zniesienia p rzez rząd chiń ski restrykcji w izow ych dla naukow ców izraelskich i południow okoreańskich. W e w rześn iu 1986 roku do szło naw et do p odp isan ia pierw szej u m o w y o w sp ó łp racy w dziedzinie rolnictw a. W tym sam ym rok u uru chom ion o katedrę języka hebrajskiego na U n iw ersyte cie w Pekinie. K ooperację rozw ijano także w zakresie w yk o rzy sty w an ia energii słonecznej, b u d ow n ictw a kom unalnego czy b u d ow y dróg. Ew entualne fo rm aln o -praw ne kom plikacje zw iązane z p rzeb yw an iem izraelskich ekspertów na terenie C h in niw elow ano n atom iast poprzez zapew nienie im obcych p aszp ortów “ .
W zakresie tu rystyki z kolei pierw sze zorganizow ane gru p y z Izraela {na p o d ró że tylko w takiej form ie zgodził się chiń ski rząd) p rzyb yły w 1987 roku. W w ięk szości w iz y ty składane b y ły jed n ak w kontekście ch iń sko-izraelskich in teresów i ob ejm ow ały gru p y ekspertów i naukow ców z określonych dziedzin.
Pozytyw n e p rzem ian y stosun kach chiń sko-izraelskich b y ły pośred n io w y n i kiem pojaw ian ia się w konflikcie bliskow schod nim stopn iow ych sym p tom ów p o jedn aw czych w nieprzejedn anym stan ow isk u O rganizacji W yzw olen ia P alestyn y oraz w nieustępliw ej polityce Izraela dotyczącej podjęcia dialogu z jej reprezentan tam i. W drugiej połow ie lat osiem dziesiątych strona chiń ska w yp raco w ała zało żenia dotyczące rozw iązan ia kon fliktu bliskow schodniego. A k cen tow ano w nich przede w szystk im konieczn ość ro zw iązan ia ko n fliktu m eto d am i polityczn ym i, na gru n cie m iędzyn arodow ej konferencji zw ołanej p od auspicjam i o n z . Strona chiń ska w sk azyw ała także na konieczność w strzym an ia represji w obec P alestyń czyków, zw racając rów n ocześnie uw agę na zapew nienie bezp ieczeń stw a Izraelo w i. R ząd C h ińskiej Republiki Ludowej op ow iad ał się w ięc za uznaniem pań stw a palestyń skiego i Izraela oraz ud zielił pop arcia w szelkim form om dialogu m iędzy stro n a m i1 2. Rozw ój sto su n ków ch iń sko -izraelskich na p łaszczyźn ie politycznej
w drugiej połow ie lat 80., defin ityw n ie uzależniano od „p ostaw w ładz w Tel Aw iw ie w obec rozw iązan ia problem u bliskow schod niego”. P rzy czym nie chodziło tylko o kw estię zw ołan ia m iędzyn arodow ej konferencji pokojowej p od auspicjam i o n z
10 A. Halimarski, N o w e... op. cit., s. 100. 11 Ibidem, s. 105-106.
12 J. Kukułka, Historia współczesna stosunków m iędzynarodowych 19 4 5-2 0 0 0 , Warszawa 2007, s. 616.
ale także o zm iany w całościow ej „izraelskiej polityce agresji i eksp an sji”” , doty czące także uznania p raw n arod u palestyńskiego.
Do sp otk an ia szefów dyplom acji obu rząd ów doszło w e w rześn iu 1987 roku i było to pierw sze spotkanie na tak w yso kim szczeblu. Poruszano w ów czas kwestie zorgan izow an ia m iędzynarodow ej konferencji pokojowej na B liskim W schodzie a także przedstaw iciele obu p ań stw zobow iązali się do utrzym yw an ia regularnych kontaktów p rzy o n z m.
W drugiej połow ie lat '80., stosun ki m ięd zy p ań stw am i skom plikow ała tra n s akcja p om ięd zy C h in a m i a A ra b ią Saudyjską, polegająca na sp rzed aży przez C h in y rakiet średniego zasięgu (Dong Fong -3) w raz z w yposażeniem , p om ocą techniczną i przeszkoleniem obsługi. O b aw y strony izraelskiej dotyczyły m ożliw ości w y p o sa żania ich głow ic w broń chem iczną i biologiczną, a także przełam ania przez rakiety system u obrony przeciw lotniczej. Izrael p o p arty przez Stany Zjednoczone w yra ża ł zaniepokojenie rozpoczęciem w yścig u zbrojeń rakietow ych na Bliskim W schodzie, a także m ożliw ością sp rzed aży innych chiń skich rakiet (typu ziem ia — ziemia) do Syrii. Strona chiń ska natom iast zap ew n iała o dążeniach do stw orzen ia efektyw nych m ech an izm ów p rzeciw d ziałan ia groźbie irańskiej, a także o tym , że nie m a zam iaru uzbrajać rak iet w głow ice n uklearne czy chem iczne” .
W k ró tce najbardziej n ew ralgiczn ą kw estią w stosun kach chiń sko-izraelskich b yły plany, urzeczyw istn iające izraelskie obawy, dotyczące sp rzed aży rak iet typ u M -9 ziem ia-ziem ia o zasięgu 600 km , D am aszkow i. Izrael zagroził w ów czas, że w razie in stalacji broni dojdzie do uderzenia p rew en cyjn ego” .
P rzy okazji kolejnych spotkań podczas sesji Zgrom adzenia O gólnego o n z nadal kw estią p riorytetow ą pozostaw ało rozw iązanie konfliktu bliskow schodniego, zw o łanie konferencji pokojowej oraz rew izja izraelskiej polityki n egatyw n ie ocenianej p rzez chiń ski rząd. O d p rzem ian w tych dziedzinach uzależniano rozw ój kontak tów, zaś podczas konferencji p rasow ych oficjalnie odcinano się od p rzyjm ow an ia jakich kolw iek delegacji z Izraela, czy p od p isyw an ia porozum ień m ięd zyp ań stw o w ych w jakiejkolw iek dziedzinie. Pod koniec lat '80., podczas m iędzynarodow ej konferencji pośw ięconej zakazow i broni chem icznej postanow iono o kontynuacji w y m ia n y poglądów za p ośredn ictw em przedstaw icieli o n z. O ptym istyczn ie oce niano także szanse na rozwój efektyw n ych rozm ów p o m ięd zy o w p (w yrażającą bardziej realistyczne i elastyczne stanow isko n astaw ione na pojednanie) a Izra elem. W zacieśn ian iu bezpośredn ich kontaktów pom ogła decyzja podjęta w 1989 roku o utw orzeniu nieoficjalnych p rzed staw icielstw obu krajó w w Pekinie i Tel A w iw ie. C h iń sk a A gen cja O bsługi M ięd zyn arodow ej T u rystyki rozpoczęła sw o ją działaln ość w 1990 roku, zaś w Pekinie otw arto Biuro K on taktów N aukow ych
13 A. Halimarski, Now e... op. cit., s. 101. 14 Ibidem, s. 101.
15 Ibidem, s. 102. 16 Ibidem, s. 103.
Izraela (będące organ izacją o charakterze pozarządow ym ). C h o ć in stytu cje te ofi cjalnie m ia ły słu żyć ożyw ien iu kontaktów n aukow ych i ku lturaln ych, to w rz e czy w isto ści b y ły p rzed staw icielstw am i rzą d o w y m i u k ry ty m i p od n eu traln ym i n a z w a m k 2
Trzeci etap stosunków między państwami (1992-2012)
O ficjalne stosun ki dyplom atyczne m ięd zy p ań stw am i zo stały naw iązane 24 stycz n ia 1992 roku. Fakt ten m ożna p ostrzegać jako realizację chiń skich zapow iedzi o gotow ości do n aw iązan ia stosun ków w m iarę p ostępów na rzecz rozw iązania konfliktu, gdyż w paźd ziern iku 19 91 roku została zain icjow ana w M ad rycie bli skow schodnia konferencja pokojow a w w ym ia rze m ięd zyn aro d ow ym ^. M im o, że rze czy w isty proces p okojow y na B liskim W schodzie ro zp o czął się znacznie w cze śniej, to zorgan izow an ie konferencji stan ow iło próbę in stytu cjon alizacji procesu w bardziej sform alizow anej form ie.
O d n aw iązan ia oficjalnych sto sun ków dyplom atycznych w 1992 roku, kontak ty m ied zy p ań stw am i rozw ijają się na w ielu płaszczyznach. H andel d w ustron n y w yn o si praw ie dziesięć m iliard ó w dolarów, co oznacza 20 0 -k ro tn y w zrost w ciągu dw óch dekad. C h in y stan ow ią dla Izraela trzeci, n ajw iększy ry n e k eksportow y, którego zakres obejm uje szeroką listę tow arów p ocząw szy od techn ologii kom u nikacyjn ych i sprzętu rolniczego, p rzez kolektory słoneczne, po p ro d u kty farm a ceutyczne. W C h inach działa obecnie około 10 0 0 izraelskich firm , spośród których w iele od g ryw a istotn ą rolę w przem yśle żyw n ości koszernej, (ponad 500 fabryk)” Szczególnie in ten syw n y rozwój na płaszczyźn ie gospodarczej odnotow ano w 2010 roku, kied y doszło do 44 proc. w zro stu w y m ia n y hand low ej20.
W e w rześn iu 2 0 11 rok u natom iast rząd izraelski og ło sił ud ział chińskiej firm y w projekcie kolejow ym , k tó ry um ożliw iłby tran sp o rt przez pustynię N egew w Izra elu, om ijając K an ał Sueski2 1. W p aźd ziern iku 2 0 11 rok u rząd y p ań stw p od p isały
m em oran dum dotyczące w spólnej b u d ow y 18 0 -k m kolejow ego p ołączen ia iz ra elskiego m iasta Ejlat z dolin ą Z in na p u styn i N egew. K ilk a tygodn i później ch iń
17 Ibidem, s. 106.
18 J. Świrkowicz, N arodziny izraelsko-palestyńskiego procesu pokojowego, Warszawa 2006, s. 99 108.
19 O. Kessler, Shalom , Beijing, [w:] <http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/03/13/shalom_be- ijing?hidecomments=yes>, [19.08.2012].
20 R. Pyffel, Chiny zm ieniają politykę wobec Izraela i Pakistanu, [w:] <http://www.polska-azja. pl/2011/08/22/radoslaw-pyffel-video-komentarz-chiny-zmieniaja-polityke-wobec-izraela-i- pakistanu/>, [19.08.2012].
21 O. Kessler, Shalom , Beijing, [w:] <http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/03/13/shalom_be- ijing?hidecomments=yes>, [19.08.2012].
ski w icem in ister handlu og ło sił natom iast, że p ań stw a rozw ażają porozum ienie o w olnym handlu.
W ydarzen iem w skazującym na istotne znaczenie rozw oju w sp ó łp racy w dzie d zin ie tech n o lo g ii było zo rgan iz o w an ie w listo p ad zie 2 0 11 ro k u konferen cji z udziałem przedstaw icieli z obu państw . Z n aleźli się tu m ięd zy in n ym i: sekretarz chińskiej p artii z M iejskiego K om itetu c p c , A m b asad o r C h in w Izraelu, dyrektor przem ysłowego ośrodka badaw czo — rozwojowego izraelskiego M in isterstw a P rze m ysłu, H an dlu i Pracy, oraz p rzew od n iczący izraelskiego Stow arzyszen ia In for m acji i Technologii, ja k rów n ież rządow i urzędnicy, p rzed siębiorcy i biznesm eni z obu krajów . Podczas konferencji stro n a ch iń ska o cen iła Izrael jako typow ego p rzedstaw iciela inn ow acyjn ych krajów, k tó ry posiada bogate naukow e i tech n o logiczne zaplecze. D zięki tem u, że C h in y rów n ież m ają w tym w zględzie w iele do zaoferow ania izraelskiem u partnerow i, w sp ó łp raca na przestrzen i lat okazała się najbardziej efektyw ną. Stąd też strona chińska w yra ziła nadzieję, na p ow sta nie w iększej liczby kan ałó w kooperacji m ięd zy stronam i. P rzedstaw iciele Izraela natom iast, poza w yrażen iem zadow olenia z dotychczasow ych w spóln ych działań zauw ażyli, że w śród 42 przem ysłow ych um ów o w sp ó łp racy podpisanych p o m ię dzy Izraelem a in n ym i p ań stw am i, U m ow a o w sp ó łp racy z ch iń skim partnerem jest najlepiej realizow an a, co m ożna uznać za jedn o z n ajw ybitniejszych osiągnięć. Podczas spotkan ia firm a N an jin g i id b p o d p isały m em orandum w spraw ie u tw o rzenia w Izraelu chińskiego inkubatora technologicznego. Ponadto, przedstaw icie le chiń skich i izraelskich środ ow isk biznesow ych podpisali pięć kolejnych um ów 0 w spółpracy, co św iadczy o rzeczyw istym a nie tylko d eklaratyw nym zadowoleniu ze w sp ó łp racy i dążeniach do jej in tensyfikacji22.
W lutym 2 0 12 roku odbyła się w Izraelu konferencja pośw ięcon a w sp ó łp racy gospodarczej, w której ud ział w zięli ze strony chińskiej A m b asad o r C h in w Izraelu G ao Yanping, a ze strony izraelskiej zastępca dyrektora generalnego do sp raw go spodarki w m in isterstw ie spraw zagranicznych Irit B e n — A bba, a także ponad 200 liderów izraelskiego przem ysłu i biznesu. N a konferencji naw iązan o liczne kon tak ty biznesow e w b ra n ż y telekom unikacyjnej, w ysokiej techn ologii oraz w dzie dzinie w ym ia n y rynkow ej. Podczas sp otkan ia strony p o d k re ślały sw oje zadow ole nie z dotychczasow ej w spółpracy. W skazano także na istnienie w ielu m ożliw ości dalszej w sp ó łp racy i obiecującej p rzyszłości ze w zględu na p ołączenie zalet firm 1 p rzedsiębiorstw p ochodzących z obu krajó w oraz na gotow ość chiń skich firm do zw iększenia inw estycji w Izraelu oraz p ozyskiw an ia izraelskich zaaw an sow a nych technologii. D o n ajw iększych w yz w ań w e w sp ó łp racy zaliczono działan ia na rzecz zw iększan ia w ym ia n y handlow ej, inw estycji oraz stw arzan ia m ożliw ości zatrudnienia23.
22 Em bassy o f the People’s Republic o f C hina in the State o f Israel, <http://il.china-embassy.org/eng/ zygx/kxjs/t8840i8.htm>, [19.08.2012].
O w ocn ie rozw ija się także w sp ó łp raca w dziedzinie edukacji. 22 lutego 2 0 12 roku strona chiń ska reprezentow ana p rzez jej A m b asad o ra w Izraelu sp otkała się z p rzedstaw icielem U n iw ersytetu w Tel A w iw ie, profesorem K alfterem . P ozytyw nie oceniono dotychczasow e osiągn ięcia w dziedzinie edukacji, w y m ia n y p erso nelu oraz rozw oju nauki języków. Zaakcentow ano, że n ależy nadal podejm ow ać d ziałan ia i prom ow ać lepsze zrozum ienie m ięd zy dw om a n arod am i, co przyczyn i się do in tensyfikacji efektyw nej w sp ó łp racy i w ym ian y24.
Jeżeli chodzi o w spółp racę w dziedzinie k u ltu ry to w arto w spo m n ieć o zorga n izow an ym z in ic ja ty w y chińskiej Państw ow ej A gen cji Radia, Film u i Telew izji oraz A m b asad y chRL w e w sp ó łp racy z ośrodkam i izraelskim i, C h iń skim Tygodniu Film ow ym . O d b ył się on w e w rześn iu 2 0 11 rok u w trzech n ajw iększych izrael skich m iastach: Tel A w iw ie, Hajfie i Jerozolim ie25. R ozpow szechn ian ie chińskiej
k u ltu ry m a p rzyczyn ić się do w zro stu w zajem nego zrozum ienia, w ied zy na tem at obu narodów , ich kultur, osiągn ięć i zbliżan ia także na poziom ie społeczeństw , co korzystnie w p ły w a na p rzełam yw an ie uprzedzeń i stereotyp ów także w relacjach pań stw ow ych.
W ostatnich latach dochodziło także do kilku w ażnych sp otkań p rzed staw i cieli na różnym szczeblu. W czerw cu 2 0 11 roku C h in y od w ied ził izraelski m in i ster obrony Ehud Barak, a następnie dow ódca chińskiej A rm ii Ludow o — W yzw o leńczej. Podczas tych w iz y t podpisano kilka istotnych kontraktów w o j s k o w y ^ 6. 2 m aja 2 0 12 roku am basador C h in w Izraelu sp otkała się z w iceprem ierem i m in i strem obrony Izraela Ehudem Barakiem . Podczas sp otkan ia nie tylko om ów iono dotychczasow ą przyjazn ą w spółp racę m ięd zy p ań stw am i, ale także skupiono się na rozw oju w sp ó łp racy w tych regionalnych i m ięd zyn arodow ych obszarach, które są przedm iotem w spólnego zain teresow an ia p aństw 27.
N a różnych etapach i płaszczyzn ach sto sun ków m ożna było ob serw ow ać na przestrzen i lat w p ły w na ich rozw ój innych aktorów na arenie m iędzynarodow ej. Silne od d ziaływ an ia n iosą ze sobą n iebezpieczeństw o p ow strzym yw an ia ich roz woju, lub m an ip ulow an ia w stosun kach bilateralnych adekw atnie do żyw otnych in teresów zaangażow anych w tego typ u d ziałan ia państw . W 20 0 0 i w 2005 roku m ożna było pon ow n ie zauw ażyć w p ły w presji Stanów Z jed n oczon ych w y w ie ra nej na izraelski rząd w zw iązku ze sprzedaw an iem C h in o m w yso kich technologii
zygx/kjjl/>, [19.08.2012].
24 Em bassy o f the People’s R epublic o f C hina in the State o f Israel, <http://il.china-embassy.org/eng/ zygx/whys/jyjl/t9o8557.htm>, [19.08.2012].
2® Em bassy o f the People’s R epublic o f C hina in the State o f Israel, <http://il.china-embassy.org/eng/ zygx/whys/whjl/t924037.htm>, [19.08.2012].
2® R. Pyffel, Chiny zm ieniają politykę wobec Izraela i Pakistanu, [w:] <http://www.polska-azja.
pl/2011/08/22/radoslaw-pyffel-video-komentarz-chiny-zmieniaja-polityke-wobec-izraela-i- pakistanu/>, [19.08.2012].
2y Em bassy o f the People’s R epublic o f C hina in the State o f Israel, <http://il.china-embassy.org/eng/ zygx/sbwl/t929787.htm>, [19.08.2012].
w ojskow ych. D ziałan ia USA p rzy czy n iły się w ów czas do zah am o w an ia rozw oju stosun ków na tym obszarze2 8.
W 2 0 12 roku C h in y i Izrael o b ch od ziły dw udziestolecie n aw iązan ia w sp ó łp ra cy. Z tej okazji doszło do w ym ia n y sp ostrzeżeń na tem at oceny bieżących i p er sp ek tyw na p rzyszłe kontakty a także gratu lacji p o m ięd zy głow am i obu państw . Strona izraelska pod kreślała znaczeniu obu narodów , ich historii, ale także n ie kw estionow anej n ow oczesności dw óch dyn am iczn ych cyw ilizacji św iata2 9. W arto
w tym m iejscu p rzypom nieć, że w latach 30. i 40. x x w ieku C h in y b y ły bezpieczną p rzystan ią dla praw ie 20 0 0 0 Żydów uciekających z E u rop y od nazistow skiego za grożenia. Ten etap w spólnej h istorii C h in i Izraela często jest w sp o m in an y z dum ą p rzez urzędników . Pod koniec 11 w ojn y św iatow ej, ludność żydow ska w C h inach w zrosła do praw ie 40 000, jed n akże po w ojnie w iększość osiedliła się w Izraelu lub na Z ach od zie“ .
Strona chińska natom iast zgodziła się co do tego, że w tych dw óch starożyt nych cyw ilizacjach m ożna znaleźć w iele p u n któw w spólnych. A m b asad o r C h in w Izraelu G ao Y an p ing stw ierd ziła, że stosun ki p o m ięd zy p ań stw am i b ęd ą „św ie cić n ow ym blaskiem ”, a także w yra ziła przekonanie, że dzięki w spóln ym w ysiłkom relacje ch iń sko -izraelskie m ają szan se na szerszy rozw ó j3! Prezyden t C h in Hu Juntao do najlepiej rozw ijających się p łaszczyzn w sp ó łp racy zaliczył: politykę, eko nom ię i w ym ia n ę handlow ą, naukę i technologię, a także roln ictw o oraz edukację. W yra ził także nadzieję, że w spólne obchody ro czn icy będą okazją do pogłębienia w spółpracy, intensyfikacji w ym ia n y w izy t przedstaw icieli w obu krajach, a także p oszerzenia kooperacji o nowe dzied zin y“ .
Podsumowanie
W spółpraca i stosun ki chińsko-izraelskie m ają sw oje specyficzne uw arunkow ania. Przed 1992 rokiem , m im o, że p ań stw a nie p o siad ały oficjalnych stosun ków dyp lo m atycznych stosunki m iedzy n im i rozw ijały się na gospodarczej i wojskowej p łasz czyźnie, a także okresow o w yk azyw an o gotow ość do n aw iązan ia stosun ków dy plom atycznych. Ich rozwój od p oczątku p ow stan ia pań stw a Izrael d eterm inow any był czyn n ikam i o charakterze m iędzyn arodow ym , i w ew nętrznym , naw iązującym i
28 R. Pyffel, Chiny zm ieniają politykę wobec Izraela i Pakistanu, [w:] <http://www.polska-azja. pl/2011/08/22/radoslaw-pyffel-video-komentarz-chiny-zmieniaja-polityke-wobec-izraela-i- pakistanu/>, [19.08.2012].
2® O. Kessler, Shalom , Beijing, [w:] <http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/03/13/shalom_be- ijing?hidecomments=yes>, [19.08.2012].
30 Ibidem. 31 Ibidem.
3 2 Em bassy o f the People’s Republic o f C hina in the State o f Israel, <http://il.china-embassy.org/eng/ zygx/sbwl/t899653.htm>, [19.08.2012].
także do sytu acji na B liskim W schodzie. Chiny, m im o, że nie m ia ły m ożliw ości w yw iera n ia znaczącego w p ły w u na konflikt bliskow schod ni, ze w zględ u na decy dujące zaangażow anie w jego rozw iązanie innych pod m iotów m iędzynarodow ych, p od ejm ow ały pew ne działania odnoszące się bezpośrednio do kw estii jego rozw ią zania, uzależniając d alszy rozwój stosun ków bilateralnych od postępów w procesie p okojow ym . Po zain icjo w an iu konferencji m adryckiej i n aw iązan iu rok później oficjalnych kontaktów stosun ki m ięd zy p ań stw am i, choć nie spektakularnie, to rozw ijają się p rzyjaźn ie i system atycznie w różnych dziedzinach. Do najw ażn iej szych obszarów w sp ó łp racy n ależy gospodarka, techn ologia i w ojskow ość, choć w tej ostatniej najm niej jest oficjalnych szczegółów dotyczących jej w cześniejszego i obecnego przebiegu.
W arto w skazać na kilka czyn n ików m ających istotn y w p ły w na kształt relacji chińsko-izraelskich. Polityka zagraniczn a zarów no C h in jak i Izraela jest w yp a d kow ą w ielu zespolonych ze sobą asu m ptów w aru n k u jących jej realizację. N ależą do nich uw arun kow an ia w ew nętrzne państw , ich żyw otne interesy, cele p rio ry tetowe i drugorzędne, in teresy bieżące i dalekosiężne, ale także ak tu aln a sytuacja w ew nętrzna w kraju oraz tendencje region alne i m iędzynarodow e.
W p rzyp ad k u Izraela isto tn ą d eterm in an tą w p ły w a ją cą na p ozycję p ań stw a na św iecie a także na kontakty z krajam i spoza regionu są relacje z jego sąsiad am i oraz przebieg bliskow sch od n iego p ro cesu pokojow ego. Z aa w a n so w a n ie ow ych relacji i dialogu a także porozum ień Izraela z jego n ajbliższym otoczeniem sp rzy jało rozszerzan iu kontaktów z resztą św iata, co było w idoczne także w przypadku relacji z C h in am i. W arto jed n ak w skazać w sposób bardziej szczegó łow y na kon sekw encje jakie sy tu acja na B liskim W sch odzie im plikuje w relacjach p ań stw a żydow skiego z azjatyckim partnerem .
Po pierw sze, charakter relacji region alnych oraz przebieg bliskow schodniego p rocesu pokojowego m oże zw iększać lub zm niejszać m ożliw ości odd ziaływ an ia a także odn oszenia sukcesów w realizacji strategii polityki zagranicznej Izraela, w p ły w a jąc zarów no na jego polityczne, ja k i gospodarcze stosun ki. N a przykład w 20 0 0 roku, w zw iązku z in tifad ą A l-A k sa znacznie p ogorszyła się sytu acja w e w n ętrz n a kraju . K o n sek w en cją p rob lem ów w ew n ę trz n y ch było og ran iczen ie ak ty w n o ści m iędzyn arod ow ej izraelskiego rząd u w e w szystk ich p łaszczyzn ach w sp ó łp racy z zagraniczn ym i partneram i.
Po w tóre, w p rzyp ad ku stosun ków gospodarczych istotnym czyn n ikiem deter m in ującym handel z Izraelem b y ł w ielokrotn ie brak stabilności politycznej i bez pieczeń stw a w regionie, co niew ątpliw ie stan ow i czyn n ik zn iech ęcający p rzed siębiorców zagranicznych do in w estow ania w Izraelu. U tru d n ia to postrzeganie bliskow schod nich partn erów jako stabilnych i godnych zaufania p artn erów fu n k cjonujących w okolicznościach sp rzyjających rozw ijan iu w sp ó łp racy handlow ej. D odatkow o, ze w zględ u na sp ecyficzn ą sytu ację w regionie, ko n takty polityczne i gospodarcze z Izraelem , lokow anie kapitału, polityka in w estycyjn a oraz szereg
ak tyw n o ści w in n ych dziedzinach są w yp ad kow ą polityki w zględem Izraela i p o zostałych p ań stw regionu, w tym A u to n o m ii P alestyńskiej tak, b y dobre stosun ki z p ań stw em żydow skim nie u tru d n ia ły relacji z p o zo stałym i p ań stw am i Bliskiego W schodu.
W szystkie te u w a ru n k o w a n ia tw o rzą szereg b a rie r i o g ran icze ń zarów n o z p u n ktu w id zen ia p ań stw a w spółpracu jącego z Izraelem ja k i m ożliw ości w dzia łan iach izraelskich decydentów, determ inując k ształt żyw otnych in teresów p ań stw a. Pow oduje to zatem, że do założeń p riorytetow ych należą: zapew nienie bez pieczeństw a, stabilnej sytu acji w ew nętrznej, prow adzenie polityki gospodarczej nastaw ionej głów n ie na eksport, koncentrow anie się na p odejm ow an iu d ziałań sprzyjających m odernizacji w dziedzinie now oczesnych technologii i w ojskow ości.
W p rzyp ad ku C h in natom iast to p rzem ian y jakie n astęp ow ały w latach osiem dziesiątych w ew n ątrz kraju b y ły bodźcem reorgan izu jącym politykę w obec Izra ela. Sytuacja p ań stw a dotycząca głębokich p rzem ian w ich polityce w ew nętrznej i zagranicznej była podstaw ow ą d eterm in an tą pow odującą, że korzystne stało się p oszu kiw an ie kontaktów także na B liskim W schodzie. P rzew artościow an ie poli tyki w zględem p ań stw a żydow skiego w zm agan e było tendencjam i m ięd zyn aro dow ym i, kied y p o jaw iały się stopniow o zm iany w polityce z s r r i p ań stw Europy Środkow o — W schodniej w obec Izraela (rozwój kontaktów, n aw iązanie stosunków konsularnych i dyplom atycznych)3 3.
W arto w skazać na m ocne i słabe strony pojaw iające się w relacjach chińsko- -izraelskich, które w aru n k u ją szanse i słabości w persp ektyw ie ich rozwoju.
C h in y są jedn ym z m o carstw o znacznych m ożliw ościach rozw oju, posiadają cym p oten cjał go spo d arczy i h an d low y oraz w p ły w y w krajach „trzeciego św iata”. Z p u n ktu w idzen ia kontaktów z Izraelem cenne jest także to, że posiadają p rzed staw icielstw a dyplom atyczne w e w szystkich p ań stw ach arabskich. U trzym yw a nie kontaktów i rozwój w sp ó łp racy jest istotn y także ze w zględ u na ich poparcie ud zielane spraw ie p alestyń skiej od p o ło w y lat '50., oraz na k o n tak ty w ojskow e pań stw a, także w zakresie dostarczan ia broni i sp rzętu w ojskow ego dla szeregu p ań stw regionu3 4. Izrael z kolei jest dla C h in atrakcyjn ym parterem ze w zględ u na
d ynam icznie rozw ijającą się gospodarkę w różnych obszarach oraz technologię. Po p rzeprow adzen iu w ielu reform w latach '70. i '80. stabilizujących sytu ację go spodarczą, kraj ten osiągn ął zarów no w yso ki poziom rozw oju w poszczególnych jej sektorach, ale także doszło do p op raw y ko n iu n ktu ry gospodarczej w skali św ia- tow ej3 5. Spow odow ało to, że Izrael po 1992 rok u sta ł się d ru gim n ajw ażniejszym
dostaw cą broni w C h inach, a kraj ten stan ow i isto tn y ryn ek zbytu dla izraelskiego sp rzętu w ojskow ego, now oczesnych techn ologii i satelitów kom unikacyjnych. Dla obu p ań stw istotn a jest także w sp ó łp raca we w spom nianych dziedzinach z punk
33 A. Halimarski, Now e... op. cit., s. 95. 34 Ibidem, s. 96.
tu w idzen ia m ożliw ości w p ły w a n ia na układ sił na B liskim W schodzie (tak jak w p rzyp ad ku dostaw rak iet h y-2 dla Iran u czy rak iet średniego zasięgu c s s - 2 dla A ra b ii Saudyjskiej“ ).
Do czynników , które utru d niają rozwój kontaktów i efektyw nej kooperacji n a leży oddalenie geograficzne, znikom e w ięzi h istoryczn e i słabe zw iązki m ięd zy św iatem cyw ilizacji z których w yw o d zą się oba kraje. A sp e k ty te skutkują nie w y starczającą znajom ością obu krajów, ich kultur, realiów w ew n ątrzp ań stw ow ych i regionalnych, zasad ryn k ow ych oraz sp ecyfiki ich polityczn ości i u strojów zbu dow anych w oparciu o zupełnie inne zasady k u ltu ry politycznej, obyczajowej, re ligijnej, oraz ideologicznej. M ało jest w ięc m ostów czy to na gru n cie p ań stw ow ym czy społecznym , które sp rzyjałyb y zw iększan iu p otrzeby u m acn ian ia w ięzi w n o w ych obszarach. D odatkow o, tradycyjn e w ieloletnie w spieran ie przez chRL jednej ze stron k o n fliktu bliskow schod niego p rzyczyn iło się do w zro stu b rak u zaufania, p ow staw ania uprzedzeń i zm niejszenia gotow ości do n aw iązyw an ia i rozw ijania relacji.
D otych czasow y rozwój stosun ków p ozw ala dom n iem yw ać iż w kolejnych la tach będą one przebiegały bez istotnych zw rotów i p rzew artościow ań. W spółpraca chińsko-izraelska rozw ija się korzystnie w n iektórych obszarach i tam w ykazuje tendencje do jej intensyfikow an ia. Sto su n ki te nie są pozbaw ione jed n ak siln e go w p ły w u uw arun kow ań m ięd zyn arod ow ych. W opinii Prezesa C en tru m Pol ska — A z ja R adosław a P yffela C h in y będą sukcesyw n ie rozw ijać relacje z Izraelem , jed n ak ew olucja stosunków , z uw agi na w p ły w p olityki Stanów Z jedn oczon ych nie ulegnie znacznej dyn am izacji“ .
36 A. Halimarski, N ow e... op. cit., s. 96.
3i R. Pyffel, Chiny zm ieniają politykę wobec Izraela i Pakistanu, [w:] <http://www.polska-azja. pl/2on/o8/22/radoslaw-pyffel-video-komentarz-chiny-zmieniaja-polityke-wobec-izraela-i- pakistanu/>, [19.08.2012].
t ABSTRAKT t
A r ty k u ł zatytu łow an y „W ybrane asp ekty stosun ków chiń sko-izraelskich w latach 19 4 8 - 2 0 12 ” stan ow i an alizę różnych p łaszczyzn relacji p o m ięd zy p ań stw am i po ii w ojnie św iatow ej. O pracow anie składa się z czterech części. W pierw szej, om ów io ne zo stały stosun ki bilateralne w latach 19 4 8 -19 7 0 , w ym ien iając szereg ich deter m inantów , w tym m .in. politykę z s r r czy kontrow ersje zw iązane z w yd arzen iam i na B liskim W schodzie. W drugiej części w skazano na najw ażniejsze p rzejaw y stop niow ego zbliżania obu p ań stw w p łaszczyźn ie politycznej, ekonom icznej, ku ltu rowej czy naukow o-technicznej w latach 70. i 80. x x w ieku. T rzecia część stanow i krótką charakterystykę w yb ran ych aspektów relacji chiń sko-izraelskich w okresie pozim now ojennym . W p od su m o w an iu w yró żn ion o takie asp ekty ja k n ajw ażn iej sze czyn n iki determ inujące stosun ki p o m ięd zy p ań stw am i w x x i w ieku.
Justyna Łapaj — Studentka 1 roku studiów iii stopnia na Wydziale Nauk Społecz nych Uniwersytetu Śląskiego na kierunku nauki o polityce. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego na rok akademicki 2011/2012. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół szeroko pojmowanej kultury żydowskiej, pozycji Izraela na arenie międzynarodowej, Ameryki Łacińskiej oraz praw człowieka na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem Korei Północnej. Jest autorką kilku arty kułów naukowych dotyczących tych zagadnień. Jest trenerem europejskim z ramie nia Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana i Fundacji Konrada Adenauera oraz edukatorem praw człowieka z ramienia Amnesty International.
