K RO NIKA PO LSK IEGO TOW A RZY STW A G EO LOGICZNEGO
85
KRONIKA POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOLOGICZNEGO ZA ROK 1998
CHRONICLE OF THE POLISH GEOLOGICAL SOCIETY FOR 1998
C zeslaw H arań czyk 1927 - 1 9 9 8
N asze środowisko geologiczno-m ineralogiczne poniosło dot
kliw ą stratę. 21 grudnia 1998 r. odszedł od nas na zawsze prof. dr hab. Czesław Harańczyk, w ieloletni kierownik Zakładu M ineralo
gii i Petrografii Instytutu N auk Geologicznych U niwersytetu Ja
giellońskiego, w ybitny specjalista w zakresie m ineralogii i geo
chemii kruszców oraz genezy złóż rud, badacz o głębokiej i szero
kiej wiedzy geologicznej.
Urodzony w Krakowie 13 lipca 1927 r., ukończył tam w 1942 r. szkołę rzem ieślniczą i w okresie okupacji pracow ał w fabryce Zieleniewskiego. Po w ojnie uzyskał m ałą maturę w gim nazjum mechanicznym , a następnie ukończył z wyróżnieniem technikum górnicze. W okresie 1950-1955 studiow ał na W ydziale Ceram icz
nym Akademii G órniczo-Hutniczej, uzyskując m agisterium na podstawie pracy „Spektrograficzna metoda oznaczania m agnezu w krzem ianach” .
Pierwszy okres Jego działalności związany był z pracą w Za
kładzie M ineralogii i Petrografii A GH w Krakowie (1952-1958) na stanowisku asystenta, kiedy to zyskał sobie uznanie jako w yso
ko kwalifikowany specjalista w zakresie ilościowej analizy spek
tralnej, publikując szereg w artościow ych prac na tem at geochemii pierwiastków śladowych w m inerałach kruszcowych różnych złóż naszego kraju - głównie śląsko-krakowskich cynkow o-ołow io- wych. Prowadzone przez N iego rów nocześnie badania m ineralo
giczne przy pom ocy m ikroskopii kruszcowej zaow ocowały w y
kryciem szeregu nieznanych dotąd w śród tych kruszców minera
łów: jordanitu talowego, bolesław itu i brunckitu. D alsze szczegó
łowe studia tych utworów prow adził On podczas kilkunastoletniej pracy w Przedsiębiorstwie G eologicznym w Krakowie, opracow u
jąc bogate i cenne materiały w iertnicze w spom nianych złóż. W y
nikiem tych badań była obszerna praca doktorska pt. „Mineralogia i geochem ia złóż cynku i ołow iu pasm a śląsko-krakowskiego” , obroniona w 1960 r. na A kadem ii G órniczo-Hutniczej w K rako
wie, a opublikowana w dwóch częściach w Pracach G eologicz
nych O/PAN w Krakowie. Z tą tem atyką związane są prace zespołowe, dotyczące epigenetycznej dolom ityzacji i krasu hydro-
term alnego (wspólnie z S. D żułyńskim i K. Bogaczem ), w yróż
nione nagrodą PAN w 1973 r.
N a początku lat sześćdziesiątych Czesław podjął pionierskie podów czas, kom pleksow e badania mineralogiczno-geochem iczne now o odkrytych m iedzionośnych łupków' cechsztyńskich mono- kliny przedsudeckiej, pośw ięcając szczególną uwagę problem ow i genezy tych utworów. Ich w ynikiem było wykazanie biogenicz- nego pochodzenia siarczków zaw artych w tych osadach. Dalsze badania w aspekcie regionalnym doprow adziły do w ykrycia róż
nych stref mineralizacji - m.in. występow anie specyficznych do
lom itowych łupków ołowionośnych, którym jako pierw szy przy
pisał On charakter utw orów lagunowych (1970). W ynikiem kom
pleksowego opracow ania bogatych m ateriałów , dotyczących tych złóż stała się m onograficzna rozprawa habilitacyjna pt. „M inerali
zacja kruszcowa utw orów euksynicznych m onokliny przedsu
deckiej” , na podstawie której habilitow ał się na Uniw ersytecie W rocławskim w 1968 r. N ależy podkreślić, iż w trakcie tych stu
diów w ykrył On i szczegółowo scharakteryzow ał w 1975 r. dwa nowe minerały z grupy siarczków germ anu - m orozew iczyt (Pb3GeS4) i polkow icyt (Fe3GeS4), które na podstawie tej doku
m entacji zatw ierdzone zostały przez K om isję N ow ych M inerałów M iędzynarodowej Asocjacji M ineralogicznej.
W arto zaznaczyć, że Czesław był pierw szym w Polsce bada
czem, który ju ż w 1973 r. opublikował pracę, dotyczącą związku genezy złóż różnego typu z procesam i ruchu płyt litosfery (zw a
nymi podówczas epeiroforezą), stając się jednym z prekursorów zastosow ania zasad nowej globalnej tektoniki w metalogenii.
Był O n ponadto jednym z pionierów zastosow ania w geologii i geochem ii złóż rud m etod izotopowych. Rozwój uznanego dziś w skali światowej ośrodka w Instytucie Fizyki UM CS w Lublinie związany je st w dużej m ierze ze w sparciem finansowym, udzielo
nym w początkowym okresie działalności przez Przedsiębiorstw o Geologiczne w K rakow ie za spraw ą Czesława. W spółpraca z tą Pracow nią zaow ocowała szeregiem w artościow ych publikacji, w których sform ułowano i ugruntowano koncepcje genetyczne, do
tyczące opracow anych uprzednio mineralogiczno-geochem icznie złóż rud cynkow o-ołow iow ych i dolnośląskich łupków m iedzio
nośnych. W zw iązku z tym należy podkreślić, że za rozdział „Zas
tosowanie analizy izotopowej w geologii” w m onografii „Spektro
metria mas i m agnetyczna separacja izotopów ” otrzym ał On w 1981 r. zespołow ą nagrodę I stopnia M inisterstw a Nauki, Techniki i Szkolnictwa Wyższego.
Istotne znaczenie dla w szechstronnego rozw oju naukow ego Czesław a H arańczyka miały Jego liczne w yjazdy badaw cze za granicę jak o cenionego eksperta w zakresie geologii i genezy złóż.
Dzięki nim przeprow adził On w ielom iesięczne badania terenow e w Indonezji (na Sumatrze 1961-1962), Afryce (rejon wielkiego ryftu afrykańskiego - Uganda, K enia i Tanzania 1964, Egipt 1971, N igeria 1975), A m eryce Południowej (W enezuela 1976) i na Bliskim W schodzie (Irak 1989). Ponadto w ram ach konsultacji od
w iedził złoża cyny w Korei Północnej i Algerii oraz G recję, gdzie wraz z prof. Gruszczykiem i dr M elidonisem opracow ał problem a
tykę złóż manganu do M apy M etalogenicznej Peloponezu. Prze
prow adzone podczas tych w yjazdów badania złóż różnego typu i genezy oraz klasycznych przejaw ów m agm atyzm u ryftow ego i nadsubsukcyjnego w zbogaciły w znacznym stopniu Jego wiedzę i były bardzo pom ocne przy rozw iązyw aniu zagadnień geolo- giczno-złożow ych w Kraju.
Ostatni, 25-letni okres działalności naukow o-badawczej Cze
86
KRO NIKA POLSK IEGO TOW A RZY STW A G EO LOGICZNEGOsława związany był z objęciem przez N iego w 1974 r. po Prof. A.
Gawle stanowiska K ierow nika Zakładu M ineralogii i Petrografii ING UJ w Krakowie, przy okresowym zachow aniu połow y etatu w Przedsiębiorstwie G eologicznym celem w łaściwego ukierunko
w ania prowadzonych tam badań i możliwości korzystania z boga
tych i cennych m ateriałów rdzeniowych, z zaprojektow anych przy Jego udziale wierceń. B ył to okres Jego intensywnych, kom ple
ksowych badań nierozpoznanej dotąd skomplikowanej budowy geologicznej, przejawów m agm atyzm u i urozmaiconej minerali
zacji w górotworze K rakowidów, położonych w strefie suturalne- go kontaktu tektonicznego bloku górnośląskiego i małopolskiego, mającego istotne znaczenie w skali ponadregionalnej. Jego zda
niem je s t to górotwór kaledoński, któremu tow arzyszy rów przed- górski wypełniony nieznanym i dotąd utw oram i molassowymi.
W ynikiem tych studiów było opracowanie przez N iego litostraty- grafii utw orów paleozoicznych Krakowidów, stwierdzenie ich modelowej budowy łuskowej oraz ustalenie w zajem nego stosunku kaledońskich i waryscyjskich deformacji tektonicznych w tym górotworze. Tę oryginalną koncepcję przedstaw ił Czesław na zjazdach PTG w 1982 r. oraz, w postaci zmodyfikowanej, w 1992 r., w zbudzając ożyw ioną dyskusję. Różnica poglądów odnośnie genezy Krakowidów spow odow ana była zasadniczo tym, że zaj
mował się On głównie paleozoikiem , podczas gdy model jednego z autorów tego w spom nienia (S.B.) oparty je st na opracowaniach utworów dewońskich i karbońskich. Ta odm ienność poglądów nie wpłynęła na osłabienie w ięzów naszej przyjaźni, a ożywione dys
kusje m iały bardzo korzystny wpływ na doskonalenie propono
w anych modeli. Dwie obszerne publikacje są poświęcone metalo- genii tej strefy o skom plikowanej budowie geologicznej, charak
teryzującej się m.in. obecnością specyficznej m ineralizacji tellur- kowej. Efektem tych badań było ponadto opracow anie szczegóło
wej mapy geologicznej przedpermskiego podłoża rejonów: Za
w iercia, Pilicy i bloku Jerzm anow ickiego. Rozpoznanie tektoniki i budowy geologicznej omaw ianego rejonu stało się podstaw ą no
wego ujęcia genezy m ineralizacji paleozoicznej i rud cynkowo- ołow iow ych pasma krakowsko-śląskiego oraz rozwoju perm sko-karbońskiego w ulkanizm u okolic Krzeszowic. Zdaniem Czesława istotną rolę w ascenzji roztworów m ineralizujących for
macji porfirowej Cu-Mo ja k i genezie rud Zn-Pb miała zarówno wspomnia-na dyslokacja suturalna Zaw iercie-R zeszotary ja k zori
entowane do niej prostopadle uskoki przesuwcze. Podobnie rozwój w ulka-nizmu podkrakow skiego związany jest, Jego zdaniem, z m ozai-kow ą budow ą podłoża, przy czym w ażniejsze ośrodki erupcji zlokalizowane są na przecięciach odmłodzonych starszych dyslo-kacji.
Ponadto w yróżnił On cztery cykle karbońsko-permskiej dzia
łalności wulkanicznej, charakteryzuj aŁce się odmiennym charakte
rem generowanych magm. Dzięki naw iązaniu w spółpracy nauko
wej ze znanymi uczelniam i brytyjskim i (St. Andrews, Keele), pro
wadzone są obecnie, przy udziale pracow ników ZM iP UJ, szcze
gółowe badania geochem iczne i geochronologiczne omawianych utworów, niezbędne dla w yciągnięcia w niosków petrogenetycz- nych i paleotektonicznych, stanowiących podstawę uściślenia ewolucji geologicznej tego niezm iernie skom plikowanego rejonu.
Dotychczasow e badania C zesław a w tym zakresie stanow ią rze
telną podstaw ę do wnikliwego rozpoznania tej niezw ykle ważnej strefy, charakteryzującej się m obilnością bloków litosfery (terra- nów) i w ybitną rolą uskoków przesuwczych.
Szerokie kontakty m iędzynarodow e oraz dośw iadczenie na
byte podczas badań złóż pow stałych w różnych środowiskach geo- tektonicznych, ja k rów nież bardzo szczegółowe studia unikalnych materiałów w iertniczych, skłoniły Go w ostatnim okresie ożyw io
nej działalności naukowej do nowego spojrzenia na genezę bada
nych od w ielu lat polskich złóż. Czesław stał się gorącym zw olen
nikiem koncepcji postulującej doniosłą rolę hydroterm alnych
„sm okersów ” w powstaniu dew ońskich, cechsztyńskich i triaso
wych złóż metali. Było to przejaw em bardzo dla N iego charakte
rystycznego odważnego w nioskow ania naukowego, „niezależnego (jak to sam sformułował w jednej ze swych publikacji) od chw i
lowo panujących poglądów ” .
G odna szczególnego podkreślenia jest działalność Czesława Harańczyka w międzynarodow ych organizacjach naukowych, zw łaszcza w International A ssociation o f Genesis o f O re Deposits (IAGOD), której był członkiem -założycielem (od 1963 r.) i przed
stawicielem Polski, biorąc aktyw ny udział w licznych sym pozjach i konferencjach tej asocjacji (Freiberg 1958, Praga 1963, W arna 1974, Tbilisi i Salam anca 1982, Bor 1983, O rlean 1988, Zagrzeb 1989, Paryż 1993). Był On rów nież stałym korespondentem „In
ternational M ining Y earbook” a od 1985 r. członkiem Society o f Econom ic Geologists. Prof. H arańczyk uczestniczył, w ygłaszając referaty, w M iędzynarodow ych Kongresach G eologicznych w Pradze (1968), M oskwie (1984) i, ostatnio, na zaproszenie i koszt organizatorów, w W ashingtonie (1989). Był On członkiem Pol
skiego Towarzystw a M ineralogicznego i Polskiego Towarzystw a G eologicznego, pełniąc w tym ostatnim przez w iele kadencji funk
cję członka Głównej Komisji Rewizyjnej oraz przew odniczącego Sekcji G enezy Złóż Rud. Przez szereg lat działał też w Komisjach N auk G eologicznych i N auk M ineralogicznych O ddziału PAN w Krakowie.
Ogromne są zasługi Czesław a jako dydaktyka i w ychow aw cy młodej kadry naukowej. Prow adził On liczne w ykłady z róż
nych dziedzin m ineralogii i geochem ii - w tym izotopowej. W y
prom ował czterech doktorów i ponad 80 m agistrów, przy czym wachlarz tem atyczny obronionych prac był bardzo szeroki, zgod
nie z wszechstronnym i zainteresowaniam i naukow ym i ich Prom o
tora.
W świetle powyższej skrótowej i ogólnej charakterystyki i analizy niezm iernie bogatego i wszechstronnego dorobku nauko
wego prof. Czesław a Harańczyka, rysuje się nam sylwetka tego badacza jako w ybitnego i uznanego w skali m iędzynarodowej specjalisty w zakresie mineralogii, geochem ii i genezy złóż rud.
Autora odw ażnych, często kontrow ersyjnych koncepcji, prezento
w anych w ponad 100 publikacjach, w tym cennych pracach m ono
graficznych, opublikowanych w w iększości w czasopism ach za
granicznych.
Jako jeden z w ieloletnich najbliższych kolegów i przyjaciół Czesław a od ponad pół roku z niepokojem obserwow ałem wraz z Jego współpracownikam i szybkie pogarszanie się stanu zdrowia K ierow nika Zakładu. Oddany bez reszty naukow ym pasjom swego życia i działalności dydaktycznej, nie słuchał naszych życz
liwych rad i nalegań, a gdy zdecydow ał się poddać leczeniu było już, niestety, za późno. Odszedł od nas stanowczo za w cześnie, w całej pełni sił twórczych.
Odprowadzony przez rodzinę i liczne grono przyjaciół, kole
gów i w ychowanków , spoczął na krakowskim Cm entarzu Salw a
torskim, malowniczo położonym na wzgórzu, zbudow anym z w a
pieni jurajskich, kryjących w pobliżu Jego K rakowidy i w yznaczo
n ą przez N iego linię tektoniczną R zeszotary-Zaw iercie.
W życzliwej pamięci przyjaciół i w spółpracowników pozos
tanie Czesław na długo jako w ybitny m ineralog i geochem ik, ba
dacz o szerokim kręgu zainteresowań oraz tw órca oryginalnych i stym ulujących dyskusje koncepcji, mających istotne znaczenie dla w yjaśnienia zarówno metalogenii i budowy geologicznej paleo- zoiku regionu krakowskiego, ja k i ew olucji tektonicznej niezm ier
nie skomplikowanej terranowej strefy między platform ą w schod-nioeuropejską a M asywem Czeskim.
Wojciech Narębski, Stanisław Bukowy
