Kronika.

K

R

O

N

I

K

A

XII MIĘDZYNARODOWY KONGRES PAPIROLOGÓW W ANN ARBOR (MICHIGAN) 13 — 17 SIERPNIA 1968

X II M iędzynarodow y Kongres P apirologów zgromadził grono stosunkowo nie­ liczne zwłaszcza, jeśli idzie o uczonych europejskich. Ogół uczestników nie przekra­ czał stu osób z dużym w tym udziałem Am erykanów . Koszt podróży i pobytu, m i­ m o znacznych funduszy uzyskanych dla sfinansowania podróży części przynajm niej gości europejskich, w brew przyjętym na kongresach papirologów obyczajom , unie­ m ożliw ił znaczniejszy udział w Kongresie przede wszystkim m łodszych pracow ni­ k ów uniwersyteckich. Z drugiej strony dla tych E uropejczyków , którzy na K on ­ gres przyjechali, niezmiernie interesujące było zetknięcie się z większą grupą k o ­ legów amerykańskich, którzy znowu z podobnych pow odów , jak podane w yżej, rzadko i nielicznie pojaw iają się na kongresach odbyw ających się w Europie.

Tym razem, podobnie jak w M ediolanie w r. 1965/ obrady Kongresu nie miały z góry określonego głów nego tematu. Obrady odbyw ały się w dwóch sekcjach, z których jedna miała przewagę tematyki filologicznej i kom unikatów z prac w ydaw niczych w toku, druga zaś raczej przewagę tematyki prawnej i historycznej, choć podział referatów m iędzy te sekcje nie był całkow icie konsekwentny. P ierw ­ sze tylko plenarne posiedzenie poświęcone byłej dyskusji nad podłożem instytucji ptolem ejskich — z udziałem jednego z najznakomitszych historyków am erykań­ skich prof. С. В. Wellesa, prof. J. Bingena z Brukseli i prof. A. E. Samuela z T o­ ronto. W dyskusji tej szło głów nie o zagadnienie roli elem entów egipskich i grec­ kich w okresie ptolem ejskim . M imo jednak ogólnie sform ułowanego tematu w ła ­ ściwie zarówno referat prof. W ellesa o roli Egipcjan w okresie pierw szych Ptole­ meuszy, jak i szczególnie referat prof. Samuela o elemencie greckim w p tolem ej- skiej biu rokracji na podstawie dokum entów z Hibeh, dotyczyły raczej zagadnień szczegółow ych tego w ielkiego tematu. Prof. Welles podkreślał w spółpracę Egipcjan z w arstw w yższych z pierwszym i Ptolemeuszami, co spotkało się z pewnym i za­ strzeżeniami w dyskusji. Również w ok ół referatu prof. Samuela rozwinęła się ożywiona dyskusja. Drugim zagadnieniem ogólnym , które w yw ołało nie tylko dyskusje, ale pełne pasji starcie podczas posiedzeń i w kuluarach, była sprawa zastosowania maszyn elektronow ych w pracy papirologów . Dwa — poświęcone temu zagadnieniu — w ieczorne zebrania trw ały długo i w brew znanej powszech­ nie amicitia papirologorum doprow adziły do ostrych starć. Nie tylko szło o starcia m iędzy zwolennikam i i przeciw nikam i użycia maszyn elektronow ych do uporząd­ kowania i zanalizowania całości materiału papirusowego. O wiele jeszcze żywsze starcie w yw ołały różnice zdań co do metod zapisu w iadom ości źródłow ych na kar­ tach perforow anych. M etody przedstawione przez dużą stosunkowo reprezentację ośrodka dokum entacji w Liège pod kierow nictw em prof. A. Tomsina w yw ołały ożywioną dyskusję a projekt stworzenia centralnego ośrodka dokum entacji papi­ rusow ej tamże spotkał się z różnymi wątpliw ościam i. W reszcie postanowiono p o­ w ierzyć przygotowanie tego rodzaju projektu podkom isji Zarządu M iędzynarodo­ w ego Stowarzyszenia Papirologów .

Z referow anie tem atyki zebrań sekcyjnych ze względu na jej różnorodność na­ suwa poważne trudności. Zdecydow aną przewagę tym razem m iały komunikaty o publikacjach papirusów będących w toku, względnie analiza i komentarz p o­ szczególnych dokum entów przygotow yw anych do publikacji. Niezależnie od nieraz bardzo w ysokiego poziom u tego typu komunikatów, trzeba podkreślić brak na ogół

220 K R O N I K A

u jęć bardziej syntetycznych, brak szerszej problem atyki w większości kom unika­ tów, a w ięc także i w dyskusjach. W dyskusjach kuluarow ych nieraz na to zja ­ w isk o zwracano uwagę szukając m ożliw ych jego przyczyn. Trzeba tu podkreślić m.in. ograniczony ściśle czas kom unikatów m axim um 20 minut); wielu referen ­ tów obawiało się, że podjęcie szerszej tematyki w takim lim icie czasu sprowadzi się do ogólników . Dalej — bardzo burzliw y dla pracow ników uniwersyteckich (a spośród nich rekrutowała się przytłaczająca większość uczestników Kongresu) ubiegły rok akademicki nie pozw olił wielu spośród nich na przygotowanie zamie­ rzonych referatów. Zgadzano się jednak, że poza tym i czynnikami obrady K on ­ gresu odzwierciedlały istniejącą w naukach humanistycznych tendencję do m ikro- grafii m ającą w oczach wielu pracow ników w artość ścisłych i obiektyw nych w y ­ ników. Skądinąd w wielu komunikatach opartych o interpretację jednego doku­ mentu, czy dotyczących kwestii specjalnych, m ów iono o sprawach bardzo istotnych dla całości dziejów Egiptu grecko-rzym skiego oraz m etody jego badań. Trzeba tu zw rócić szczególną uwagę na referaty prof. J. B i n g e n a (Bruksela) pt. G recs et E gyptiens, le problèm e de PSI 1502, dotyczący zasadniczej sprawy stosunków m ię­ dzy Grekam i i Egipcjanami, prof. H. C. Youtie (Univ. of Michigan) pod zawodnym tytułem Callimachus in the T ax Rolls, m ów iący o niezw ykle interesujących w n io­ skach w yp ływ ających ze studium imion w ystępujących w tzw. Tax Rolls — spi­ sach podatkowych z Karanis z lat 172/3, prof. E. G. T u r n e r a (Londyn) o m a­ łym zespole źródeł jednej rodziny z Oxyrhynchos z I w., prof. R. E é m o n d o n a (Paryż) — dotyczący dokumentu okresu bizantyńskiego, prof. J. M o d r z e j e w ­ s k i e g o (Paryż) o prawie Egiptu rzymskiego. D elegacja polska składała się z trzech osób: prof. dr I. Bieżuńska-M ałowist — m ów iła o rejestracji niew olni­ ków i ich kontroli w Egipcie grecko-rzym skim , doc. dr Henryk K u p i s z e w s k i — 0 antichresis w papirusach, doc. dr A. Ś w i d e r k ó w n a o dacie prefektury Baienusa Blastianusa na podstawie niewydanego papirusu berlińskiego.

Duża sympatia Stowarzyszenia Papirologów dla delegacji polskiej, w poważnym stopniu związana z w yją tk ow o dobrym i wrażeniami w yniesionym i z X M iędzy­ narodow ego Kongresu Papirologów w W arszawie w 1961 r., wyraziła się również w powierzeniu przewodnictwa na jednym z zebrań sekcji A niżej podpisanej.

W przeddzień rozpoczęcia Kongresu odbyło się zebranie Zarządu M iędzynaro­ dow ego Stowarzyszenia Papirologów , a na zakończenie Kongresu w alne zebranie jego członków. Poza tradycyjnym już wspom nieniem zmarłych od ostatniego K on ­ gresu członków Stowarzyszenia do spraw najw ażniejszych na tych zebraniach należały w y b ory Zarządu na następne trzy lata i ustalenie m iejsca następnego Kongresu. Jako honorow ych przew odniczących Stowarzyszenia w ybrano — poza w ybranym i na poprzednich Kongresach — prof. prof. T. C. S k e a t a, kierow nika działu rękopisów British Museum, prof. H. L. Y o u t i e z Uniwersytetu w M i­ chigan, B. A. V a n G r o n i n g e n z L ejdy. Prezydium Zarządu pozostało bez zmian: przewodniczący — prof. E. G. T u r n e r , viceprzew odniczący prof. N. L e - w i s, sekretarz — prof. J. B i n g e n. Do Zarządu natomiast weszło kilka osób no­ w ych, z Polski nadal w Zarządzie pozostała niżej podpisana.

Następny Kongres (w r. 1971) zgodnie z zaproszeniem wysuniętym już na K on ­ gresie w M ediolanie w 1965 r. przez prof. E. K i e s s l i n g a z Marburga ma się odbyć w NRF. Padły w praw dzie propozycje odbycia Kongresu w NRD w obec je d ­ nak nieobecności papirologów z NRD i braku tego rodzaju zaproszenia z ich strony nie można było podjąć na ten temat dyskusji. Kongres w r. 1974 odbędzie się zapewne w A nglii; tego rodzaju propozycję w ysunęli angielscy członkow ie Z a ­ rządu.

Obrady Kongresu odbyw ały się w atmosferze godnej jak najlepszych tradycji M iędzynarodowego Stowarzyszenia Papirologów , a to dzięki ogrom nym staraniom 1 życzliw ości organizatorów — prof. N. L e w i s a , A. E. S a m u e l a , W. H. W i

1-l i s a I dzie1-lnie dźw igającej obowiązki sekretarza Kom itetu Organizacyjnego dr A nn H a n s o n , oraz serdecznemu przyjęciu ze strony wielu innych członków K o ­ mitetu O rganizacyjnego, jak prof. С. В. W e l l e s , J. F. G i l l i a m i H. C. Y о u- t i e. Dla wielu gości z Europy było to pierwsze zetknięcie ze Stanami Z jed n oczo­ nymi i pierwsza m ożliwość poznania wielu znanych tylko z literatury kolegów amerykańskich. Gospodarze zadbali także o umożliwienie nam zobaczenia ich kraju ile to tylko było m ożliwe w ramach dwutygodniow ego pobytu.

1. B. M.

XI KONGRES KOMITETU POPIERANIA ROZWOJU STUDIÓW KLASYCZNYCH W ZSRR I KRAJACH DEMOKRACJI LUDOWEJ („EIRENE” ), WARSZAWA 21-25 PAŹDZIERNIKA 1968

X I Kongres Kom itetu „Eirene” zgromadził około stu czterdziestu uczestników z Bułgarii, NRD, Rumunii {najliczniejsza delegacja), W ęgier, ZSRR i Polski oraz kilku gości z Belgii, Francji, NRF i Szwajcarii.

Obrady Kongresu skoncentrowane były w ok ół czterech głów nych tematów: I. „F orm y pracy w starożytności” ; II. „Ostatni w iek republiki rzym skiej” ; III. „Teatr antyczny i jego w p ływ na teatr europejski” ; IV. „A ntyczne teorie historii” . W sekcji V — A rcheologii — w g pierw otnego planu miały być przedstawione sprawozdania z najnowszych prac w ykopaliskow ych przeprowadzanych w poszcze­ gólnych krajach. Przewidziano także zgodnie z .życzeniem wyrażonym przez K o ­ mitet „Eirene” na poprzednim K ongresie w Görlitz dział „V aria” .

W pierwszych czterech sekcjach głów ne referaty (45-minutowe) miały być w ygłoszone na posiedzeniu pierwszym plenarnym, po czym dyskusja nad nimi odbyw ała się na zebraniach przed kolejnym i komunikatami (20-minutowym i) i d y­ skusją z nimi związaną.

Kongres rozpoczął się od pięknej łacińskiej przem ow y przewodniczącego K o ­ mitetu O rganizacyjnego i aktualnego przewodniczącego Komitetu „Eirene” prof. К . K u m a n i e c k i e g o , po czym po wysłuchaniu powitania ze strony zastępcy sekretarza generalnego PAN prof. В. S u c h o d o l s k i e g o przystąpiono do program u naukowego. Na zebraniu plenarnym referaty wygłosili: prof. S. L. U t c z e n k o (ZSRR): „T eorii rim skoj istoriografii I w ieka do n.e.” , dr G. P e r l (NRD): „D ie Krise der römischen Republik im Urteil Sallusts” , prof. I. T r e n s c ě n y i-W a 1 d a p f e 1 (Węgry): „Das antike Theater und sein Ein­ fluss auf das europäische Theater” . R eferaty w sekcjach były bardzo liczne, mim o istnienia tem atów centralnych, w gruncie rzeczy dość rozproszone. Trudno tu om awiać całość kom unikatów i dyskusji, można wskazać na głów ne nurty obrad, jak to zrobili na zebraniu zam ykającym Kongres referenci podsum ow ujący obrady poszczególnych sek cji: doc. dr J. K o l e n d o (Warszawa) — sekcji I, dr G. P e r 1 — sekcji II, prof. N. B a r b u (Rumunia) ·— sekcji III, prof. I. H a k u (Węgry) — sekcji IV, prof. D. B. S i e ł o w (ZSRR) — sekcji V.

W sekcji I dyskusja skupiła się w ok ół zagadnień dotyczących niew ol­ nictwa starożytnego, a to szczególnie wzajem nego stosunku „antycznego” i „a zja ­ tyck iego” systemu produkcji, specjalizacji i podziału pracy oraz term inologii używanej przez starożytnych dla określenia różnego rodzaju stosunku pracy — niew olników , najem ników, w olnych chłopów itd., szczególnie w Rzymie. Jedno z zebrań prawie w całości poświęcone było zagadnieniom rzemiosła w różnych p row incjach i w świetle różnego typu źródeł, wreszcie m ów iono specjalnie o roli i charakterze zawodu lekarskiego oraz o zagadnieniach pracy niew olniczej w św iet­ le źródeł prawnych.

Sekcja II zawierała zarówno referaty typu raczej historycznego, jak i filo lo ­ gicznego — zarówno z zakresu historii literatury, jak i z zagadnień językoznaw ­

222 K R O N I K A

czych. Omawiano w ięc poszczególne grupy społeczne z okresu schyłku repu­ bliki — plebs miejski, skład społeczny zwolenników Sekstusa Pompejusa, nie­ które zagadnienia dotyczące équités w świetle inskrypcji republikańskich. M ów io­ no o poglądach politycznych i działalności poszczególnych pisarzy i m ężów stanu, jak Cezar i Cyceron, o Katonie Młodszym. W reszcie bardzo liczne referaty doty­ czyły Lukrecjusza — i to nie tyle zagadnień filozoficznych, ile językow ych i lite­ rackich.

Sekcja III poświęcona była szczególnie w p ływ om teatru antycznego na teatr europejski w różnych krajach i w różnych okresach. M ówiono dużo o kom edii arystofanejskiej i jej w pływ ach, m ów iono o poszczególnych autorach n ow o­ żytnych, a także o ujęciu poszczególnych m otyw ów czy postaci dramatu antycz­ nego u dramaturgów późniejszych.

Sekcja IV objęła tematykę dość różnorodną —■ zarówno omówienia poglądów poszczególnych historyków na określone zagadnienia — Posejdoniusz, Pompejusz Trogus, Tacyt, jak i poglądy filozofów czy szkół filozoficznych na niektóre za­ gadnienia rozw oju społeczeństw (cynicy, epikurejczycy), jak i wreszcie zagad­ nienie pojm ow ania w ogóle historii przez starożytnych. Także i z punktu w idze­ nia chronologicznego tematyka tej sekcji sięgnęła od klasycznego okresu G recji aż po czasy Justyniana i ojcó w Kościoła.

Sekcja V — jak to podkreślił prof. Siełow w sw oim podsumowaniu —■ za­ w ierała bardzo w iele interesujących komunikatów, ale o tematyce tak rozpro­ szonej zarówno pod względem terenowym jak i chronologicznym , że streszcze­ nie nawet pobieżne je j tem atyki stało się niemożliwe, a także dyskusja — w in­ nych sekcjach dość m iejscam i ożywiona — w tej sekcji była prawie niemożliwa. R zecz w ynikła stąd, że nie dał się utrzymać pierw otny zamiar przedstawiania najw ażniejszych w yników w ykopalisk prow adzonych w ostatnich latach przez p o­ szczególne kraje, a nie w prow adzono w porę jakiegoś centralnego tematu tak jak w innych sekcjach.

Rzecz jasna to samo zjaw isko wystąpiło w dziale „V aria” , który stał się znacznie bogatszy niż się tego spodziewał K om itet Organizacyjny w początku sw ojej działalności.

Członkowie Kongresu m ogli także dzięki inicjatyw ie prof. К. M i c h a ł o w ­ s k i e g o obejrzeć przygotowaną specjalnie przez Dział Sztuki Starożytnej M u­ zeum N arodow ego w ystaw ę w ykopalisk polskich w Nea Paphos na Cyprze, której otw arcie miało m iejsce w pierwszym dniu Kongresu.

Podczas Kongresu odbyło się też zebranie Kom itetu „Eirene” , na którym ustalono praw dopodobne m iejsce najbliższego Kongresu — a m ianow icie Buka­ reszt w r. 1971. W związku z tym przew odnictw o Komitetu, zgodnie z tradycją, przejęli jego członkow ie rumuńscy.

Na posiedzeniu zam ykającym prof. S. L. Utczenko w imieniu uczestników zagranicznych i prof. N. Barbu jako przejm ujący z rąk prof. K. Kum anieckiego przew odnictw o Kom itetu podziękow ali serdecznie gospodarzom, a szczególnie prof. К. Kum anieckiemu, za interesujący program naukowy i serdeczną atm o­ sferę Kongresu.

I. B. M. II M i ę d z y n a r o d o w y K o n g r e s A f r y k a n i s t ó w obradow ał w D a- karze w dniach 11— 20 grudnia 1967. Historyczny kierunek badań prezentowany był najliczniej. W śród dyskutowanych na posiedzeniach I sekcji (historia) referatów na uwagę zasługiwały: L. K u b b e 1, „P roblèm e de l ’apparition des structures étatiques au Soudan Occidental” ; N. L e v t r i o n, „O ral tradition and arabie documents in the muslim historiography of A frica ” ; T. L e w i c k i , „U n A fro - -Brasiliaen prom oteur au Nigeria du Nord de la culture de la canne à sucre” ;

R. M a u n y, „L a Pariple de la Mer Erythrée et le problèm e du com m erce romain en A frique au sud de lim es” ; J. M i f i с, „Relations comm erciales et consulaires de la République de Dubrow nik avec les villes de l ’A frique du Nord du 16 au 18 s.” ; J. D. O m e r-C o o p e r, „K ingdom s and villages. A possible new perspective in A frican History” . Szereg innych referatów dotyczyło problem ów źródłoznawczych, metodyki badań, handlu niewolnikam i i zagadnień zaludnienia, okresu kolonialnego i powstawania państw niepodległych.

93 K o n g r e s N a r o d o w y f r a n c u s k i c h S ociétés Savantes odbył się 4— 9 kwietnia 1968 w Tours. Obradow ał w ok ół zagadnień wyżyw ienia. Referaty dotyczyły spraw produkcji żywności, handlu i cen żywności, problem ów nieuro­ dzajów , głodów i niedożywienia.

V III M i ę d z y n a r o d o w y K o n g r e s Association Guillaume Budé od ­ b y ł się w Paryżu w dniach 5— 10 kwietnia 1968. R eferaty dotyczyły Epikura i ep i­ ku rejczyków w starożytności oraz ich w pływ u na myśl X V I—X V II w.

W dniach 24— 29 września 1967 r. obradował w O xford VII M i ę d z y n a r o ­ d o w y K o n g r e s h i s t o r y k ó w p a p i e r u . Żywa dyskusja toczyła się w o ­ kół referatów I. I r i g o i n, „O datowaniu papieru w łoskiego X III—X IV w .” i Th. G e r a r o y, „Papier w łoski w X IV w .” . W śród wielu referatów dotyczących historii produkcji papieru w krajach europejskich, w Stanach Zjednoczonych, Ja­ ponii, K orei problem y produkcji polskiej X V —X V III w. poruszyła J. S i n i a r- s k a - C z a p l i c k a . Po dyskusji nad referatem E. G. L o e b n e r a, „O m iędzy­ narodow ej term inologii dotyczącej historii papiernictwa” , postanowiono rozpocząć prace nad w ielojęzycznym słownikiem w celu ujednolicenia słownictwa.

W W ielkiej Brytanii, na skutek starań środowiska historycznego, postanow io­ no od początku 1968 r. udostępnić badaczom szereg akt sprzed 30, a nie jak d o­ tychczas sprzed 50 lat.

W końcu stycznia i początkach lutego 1968 r. zostala zorganizowana przez Białoruski Uniwersytet imienia W. I. Lenina IV n a u k o w a k o n f e r e n c j a h i s t o r y k o w- s l a w i s t ó w . W kon feren cji tej obok przedstawicieli licznych ra­ dzieckich placów ek badawczych w zięli udział reprezentanci nauki bułgarskiej, NRD i Jugosławii. W czasie obrad, które toczyły się w sekcjach: historii średnio­ wiecza, now ożytnej i najnowszej w ygłoszono ponad 150 referatów i komunikatów. W lutym 1968 r. Instytut Słowianoznawstwa A kadem ii Nauk ZSR R pośw ięcił s e s j ę n a u k o w ą 90 r o c z n i c y w y z w o l e n i a B u ł g a r i i spod jarzma tureckiego. Obok historyków radzieckich, którzy w ygłosili m.in. następujące referaty: S. I. S i d i e 1 n i к o w, „Powstanie ruchu narodow ow yzw oleńczego w 70 latach X I X w. i powstanie kwietniow e 1876 r. w Bułgarii” ; G. P. M i e s z c z i e r i a k o w „R osyjsko-turecka w ojn a 1877— 1878” ; w sesji wzięli udział hisorycy bułgarscy. D y­ rektor Instytutu Historii Bułgarskiej Akadem ii Nauk wystąpił z referatem „W ielkie wydarzenie w historii narodu bułgarskiego” .

10— 15 czerw ca 1968 w Instytucie Słowianoznawstwa Akadem ii Nauk ZSRR w M oskwie odbyło się, zorganizowane przez Polsko-R adziecką K om isję Historyczną, sym pozjum poświęcone d o r o b k o w i p o l s k i e j i r a d z i e c k i e j h i s t o r i o ­ g r a f i i w zakresie w zajem nych stosunków Polski i ZSRR. Stronę polską pod prze­ wodnictw em H. Ł o w m i a ń s k i e g o reprezentowali: L. B a z у 1 o w, Т. С i e- ś l a k , W. H e n s e l , K. M a j e w s k i , A. S k r z y p e k , M. T a n t y i Z. W ó j ­ c i k ; stronę radziecką: pracow nicy Instytutu Słowianoznawstwa, Uniwersytetu M oskiew skiego oraz ośrodków naukow ych K ijow a, W ilna i Mińska pod przew

ód-224 K R O N I K A

nictw em akademika B. R y b a k ó w a. Strona polska przedstawiła dwa referaty: H. Ł o w m i a ń s k i e g o — „Historia R osji i stosunków polsko-rosyjskich do końca X V III w. w historiografii Polski L u d ow ej” i M. T a n t e g o — „H istoria R osji i stosunków p olsko-rosyjskich X I X i X X w. w historiografii Polski L u d ow ej” . Uczestnicy radzieccy zaprezentowali cztery referaty: W. D. K o r o 1 u к a, I. B. G r e k o w a i A. F. S m i r n o w a , którzy om ów ili historię Polski i stosunków p olsko-rosyjskich od X w. do początków XX. w. w pracach historyków radzieckich oraz I. F. B e ł z y , który przedstawił dzieje kultury polskiej w ujęciu badaczy ra­ dzieckich. W ożyw ionej dyskusji głos zabierali licznie uczestnicy obu stron, p od ­ kreślając sprawy sporne i potrzebę dalszych prac badawczych nad historią w za­ jem nych stosunków obu krajów . W trakcie spotkania nakreślono też plany n a j­ bliższych spotkań historyków polskich i radzieckich.

Instytut Historii Akadem ii Nauk ZSRR i Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy przygotow ują w ielotom ow e w ydanie a r c h i w u m S i c z y Z a p o r o s k i e j . Zostaną opublikow ane prawie wszystkie materiały dotyczące tzw. N ow ej Siczy (1734— 1755). Redaktorem w ydaw nictw a jest E. A l a n o w i e z.

22 lipca 1967 zmarł Hektor A m m a n n , znany historyk szwajcarski zajm u­ ją cy się historią gospodarczą średniowiecza. Zm arły b y ł uczniem A. S c h u l t e - _g o, pod którego kierunkiem przygotow ał pracę doktorską pt. „G eschichte der Grossen Rawensburger Handelsgesellschaft” (1923). Napisał m.in. „Schaffhauser W irtschaft im M ittelalter” (1941). Bibliografia prac H. Ammanna jest zamieszczona w księdze w ydanej z okazji 70 rocznicy jego urodzin — „Beiträge zur W irtschafts­ und Stadtgeschichte. Festschrift für Hektor Am m ann” , W iesbaden 1965.

24 listopada 1967 zmarł w Berlinie Fritz H a r t u n g , historyk zajm ujący się przede wszystkim dziejami X V III w. Napisał m.in. „Das Grossherzogtum Sachsen unter die Regierung Carl Augustus 1773 bis 1828” ; „V olk und Staat in der deutschen Geschichte” . Bibliografia zmarłego jest zamieszczona w księdze pamiąt­ kow ej „Forschungen zur Staat und V erfassung” .

M ateriały do kroniki dostarczyli: Iza Bieżuńska-M ałowist, Rafał Karpiński, M ieczysław Tanty, Michał T ym ow ski