j n t q .
12 neo 7 j. W a r s z a w a , d n ia 23 m a r c a
191JJr. t o m X X X II.
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
PRENUMERATA „W SZECH ŚW IA TA ".
W Warszawie: ro c z n ie r b . 8, k w a rta ln ie r b . 2.
Z przesyłką pocztową ro c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5.
PRENUMEROWAĆ MOŻNA:
W R ed ak cy i „ W sz e c h św ia ta " i we w sz y stk ic h k się g a r
n iach w k ra ju i za g ran icą.
R e d a k to r „W szech św iata'* p r z y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k alu re d a k c y i.
A d res R e d a k c y i: W S P Ó L N A Jsfc. 37. Telefonu 83-14.
Z N A J N O W S Z Y C H Z A G A D N I E Ń Z O O G E O G R A F I I E K O L O G I C Z N E J .
P o d n i e j e d n y m w z g lę d e m b o t a n i k a j w y p rz e d z a ła j u ż n ie r a z zoologię, a po części i dziś j e s z c z e j ą w y p r z e d z a . P o r ó w n a j m y n p . o b e c n y s t a n d w u gałęzi n a u k b io lo g ic zn y ch : g e o g r a f i i ro ś l i n i g e ografii z w ie rz ą t, czyli zo o g e o g rafii. P i e r w sza z n ic h , j a k o o s o b n y k i e r u n e k w i e d z y b o ta n ic z n e j, n ie j e s t od sw ej s io s tr z y c y zoologicznej s t a r s z a , a j e d n a k pod w zglę- ; d em o s i ą g n i ę t y c h w y n i k ó w o g ó ln y c h stoi n i e w ą tp li w i e od niej w y ż e j. B o t a n i k w s p ó łc z e s n y o p e r u je p o ję c ia m i g e o g r a fii f lo ry s ty c z n e j, e k o lo g ic z n e j, g e n e ty c z n e j . T y m c z a s e m l i t e r a t u r a z o o lo g icz n a d o t y c h czas p o s z c z y c ić się nie m oże p o s ia d a n ie m dzieła s y n t e t y c z n e g o , o b e j m u j ą c e g o o d p o w ie d n ie d z ia ły n a u k i o ro z s ie d le n iu z w ie r z ą t.
Z oologow ie z a jm o w a l i się g e o g r a f i ą z w ie r z ą t g ł ó w n ie ze s t a n o w i s k a f a u n i s t y cznego. Z g ro m a d z ili o b s z e r n y , a c z k o l
w ie k b a r d z o j e s z c z e n i e z u p e ł n y i n i e r ó w n o o p r a c o w a n y m a t e r y a ł p r z e d m io to w y , k t ó r y p o słu ż y ł do p o d ziału m a p y kuli
zie m sk ie j n a m n iej lu b w ięc ej tra fn ie z a k r e ś lo n e o k r ę g i i k r a i n y zo o g e o g ra- ficzne.
Mniej u w a g i p o św ię c o n o w k o ła c h zoologów z a g a d n i e n i o m ekologii, r o z p a t r u j ą c e j ś w i a t o r g a n iz m ó w ż y w y c h w z a leżności od o t a c z a j ą c y c h go w a r u n k ó w n a t u r a l n y c h . S a m w y r a z „ e k o lo g ia ", p r z y j ę t y p o w s z e c h n ie p rz ez b o ta n ik ó w , tra fia się s t o s u n k o w o r z a d k o w a r t y k u ł a c h i r o z p r a w a c h zoo lo g icz n y ch i k r y j e się n i e k i e d y po za o g ó ln ie js z ą n a z w ą „bio- lo g ii“ z w ie rz ą t.
W n i e k t ó r y c h n o w s z y c h p i s m a c h zoo- g e o g r a f ic z n y c h s ta n o w i s k o eko lo g icz n e z a c z y n a u j a w n i a ć się co raz w y ra ź n ie j.
Różni ucz eni w y k a z u j ą k o n ie c z n o ś ć w y
ró ż n ia n ia p e w n y c h o d r ę b n y c h ś ro d o w is k
życia. R o z g r a n ic z a j ą ła u n ę lą d o w ą , s ło d
k o w o d n ą i m o r s k ą . N i e p o p r z e s t a ją c na
te m , d ą ż ą do s c h a r a k t e r y z o w a n i a o w y c h
n a d e r ró ż n o r o d n y c h w a r u n k ó w o to c z e
nia, j a k i e z a u w a ż y ć się d a j ą w o b rę b ie
k a ż d e g o z pośród t r z e c h pow yżej w y
s z c z e g ó ln io n y c h działó w f a u n y k u li z ie m
s k ie j. R o z p a tr u ją w ię c osobno f a u n ę gór,
nizin, lasów , ste p ó w , j a s k i ń , oso b n o f a u
nę wodnfj, w y b r z e ż n ą , g ł ę b o k o w o d n ą ,
p e l a g i c z n ą i ł. d.
178 W SZ E C H SW IA T JMe VŹ
P is a r z e n i e m i e c c y m ó w i ą w t y m r a z i e 0 r o z m a i t y c h t e r y t o r i a c h l u b „ o k r ę g a c h "
ż y c io w y c h , k t ó r y m o d p o w i a d a j ą r o z m a ite
„ z b i o r o w i s k a 11 z w ie rz ę c e . N p. do l e ś n e g o
„z b io r o w is k a " z a lic z y ć w y p a d n i e s z e r e g f o r m z w ie r z ę c y c h , z a m i e s z k u j ą c y c h l a s w y łą c z n i e , lub p r z e w a ż n ie . Do fo rm t a k i c h n a le ż ą z p o ś ró d s s a k ó w : lic z n e m a ł py, le n iw c e , w ie w ió r k i, k o s z a t k i i w ie le i n n y c h . W m n i e j s z y m l u b w i ę k s z y m s t o p n i u p r z y s t o s o w a n e s ą one do ż y c ia n a d r z e w a c h i z a s ł u g u j ą n a n a z w ę t y p o w y c h m i e s z k a ń c ó w l e ś n e g o „ o k r ę g u ż y cio w e g o ". B r a k za ś w fa u n ie l e ś n e j s s a k ó w t a k i c h , j a k d z ik ie k o n ie, lic z n e a n t y lo p y , w i e l b ł ą d y , sk o c z k i i t. d. Z w i e r z ę t a te, s t r o n i ą c e od l a s u , o b r a c a j ą się w ś r o d o w is k u i n n e m — n a w i e l k i c h o t w a r t y c h p r z e s t r z e n i a c h l ą d u , i w c h o d z ą w s k ł a d ł ą k o w y c h , p o l n y c h , s t e p o w y c h , l u b p u s t y n i o w y c h z b i o r o w i s k z w i e r z ę cych.
I s t n i e n i e t a k i c h o d r ę b n y c h t e r y t o r y ó w f a u n i s t y c z n y c h j e s t w o g ó le r z e c z ą z n a n ą . K ażdy, k t o c z e rp ie w i e d z ę p r z y r o d n i c z ą n i e t y l k o z k s ią ż k i, ale i w p r o s t z ż y w e j p rz y ro d y , p o t r a f i n a z a s a d z i e w ł a s n y c h p o s f r z e ż e ń w y r ó ż n i ć w o b r ę b i e z w i e d z a n e g o prz ez s ie b ie o b s z a r u k i l k a p o d o b n y c h ś r o d o w i s k c z y „ o k r ę g ó w " ż y c io w y c h . N i e k t ó r e m ie j s c o w o ś c i — u n a s n p . o k olice K r a k o w a —w y k a z u j ą ic h d o ść d u żo n a w z g lę d n ie n ie w ie lk ie j p r z e s tr z e n i.
O ile j e d n a k s t o s u n k o w o ł a t w o s t w i e r d zić w s p o s ó b o g ó ln ik o w y p o d o b i e ń s t w a 1 ró ż n ic e, j a k i e c e c h u j ą f a u n ę la só w i pól, w i l g o t n y c h ł ą k i s u c h y c h s te p ó w , s k a l i s t y c h g ó r i p ł a s k i c h n iz in , r z e k i j e z i o r , — o t y l e t r u d n o b y w a w y ś w i e t l i ć p r z y c z y n y o w y c h ró ż n ic czy p o d o b i e ń s t w . W y t ł u m a c z y ć s o b ie n a p r z y k ł a d n ie u m i e m y d la c z e g o p e w n e g r u p y z w ie rz ę c e p r z e k ł a d a j ą te w ł a ś n ie , a n i e i n n e w a r u n k i o ro g r a fic z n e , h y d r o g r a f i c z n e , k l i m a t y c z ne. N ie w i e m y r ó w n i e ż d la c z e g o w y s t ę p u j ą za w sze, lu b p r z e w a ż n i e , w p e w n e m ty l k o o t o c z e n i u r o ś l i n n e m . N ie p o t r a f i m y w y j a ś n i ć d o s t a t e c z n i e s t o s u n k u z b i o r o w i s k z w ie rz ę c y c h do podłoża. N i e z r o z u m i a ł e t a k ż e s ą f a k t y w y s t ę p o w a n i a w ie lu z w ie r z ą t w t a k i e m ś r o d o w i s k u , k t ó r e , s ą d z ą c w e d ł u g d z i s i e js z y c h p o g l ą
d ó w n a z j a w i s k a p r z y s to s o w a ń , p o w i n n o b y ć dla z w i e r z ą t t y c h n ie o d p o w ie d n ie m .
K w e s t y e to o c z y w i ś c i e z b y t z a w i k ła - n e , by b a d a ć j e m o żn a było w całości.
W r z a d k i c h t y lk o b o w i e m p r z y p a d k a c h w y r ó ż n ić się d a j ą n a le ż y c ie i u w z g lę d n ić w j e d n a k o w e j m i e r z e w s z y s t k i e c z y n n ik i ś r o d o w i s k a l ą d o w e g o lu b w o d n e g o , z a m i e s z k a n e g o p r z e z d a n e z b iorow isko, g r u p ę c z y te ż g a t u n e k z w ie rz ę c y .
W t e m k r y j e się j e d n o ze ź ró d e ł o w y c h p o m y ł e k i n i e u z a s a d n i o n y c h u o g ó ln ie ń , j a k i c h d o p u s z c z a się n ie r a z zoolog, u s i ł u j ą c y w y k r y ć z a le ż n o ś ć r ó ż n y c h p r z e d s t a w i c i e l i ś w i a t a z w ie r z ę c e g o od n a t u r a l n y c h w a r u n k ó w podłoża i o tocze nia. S t ą d w y p ł y w a też i b r a k m o ż n o śc i ś c i ś le j s z e go u g r u n t o w a n i a p o j ę c ia z w ie r z ę c y c h
„ z b io r o w is k " , „form b io lo g ic zn y ch " itd., k t ó r e w e k o logii ro ś lin z y s k a ł y j u ż sobie p r a w o o b y w a t e l s t w a .
N i e m o g ą c o g a r n ą ć o g ó łu c z y n n ik ó w , s k ł a d a j ą c y c h s ię n a p e w n e ś r o d o w i s k o ż y c io w e, b a d a c z j e d n a k m oże n ie k i e d y w y k a z a ć z w ię k s z ą lub m n i e j s z ą d o k ł a d n o ś c ią w p ły w c z y n n ik ó w p o s z c z e g ó ln y c h . W t e n sp o s ó b n a u k a o ro z s ie d le n iu z w ie r z ą t u z y s k u j e t r w a ls z e p o d s t a w y do p r z y szłej s y n t e z y .
J e d n ę z p ró b , w c h o d z ą c y c h w z a k r e s te g o r o d z a ju „ a n a l i z y e k o lo g ic z n e j" ś w i a t a z w ie rz ę c e g o , p r z e d s ię w z ią ł p rz e d k i l k u l a t y zoolog a u s t r y a c k i K. H o ld h a u s . M a
j ą c n a u w a d z e r o z m a i te s k ł a d n i k i p e t r o g r a f i c z n e podłoża, z a ją ł się s p r a w ą z a le ż n o śc i f a u n y od te g o o s t a tn ie g o .
W z m i a n e k o w y s t ę p o w a n i u t y c h lu b o w y c h fo r m z w ie r z ę c y c h n a o d r ę b n y c h t e r e n a c h p e t r o g r a f i c z n y c h n i e b r a k ł o i d a w n ie j. B y ł y to w s z a k ż e po w ię k sz e j c z ę ści u w a g i k r ó t k i e , c z y n io n e n i e r a z n a z a s a d z ie s p o s t r z e ż e ń d o r y w c z y c h i p o b i e ż n y c h x). Z a z a s łu g ę p o c z y ta ć w ięc
T akie te ż drobne je d y n ie w zm ianki n a p o t
kać m ożna w w iększości n ajn o w szy ch p odręcz
ników zo ologii oraz b iologii i g eo g ra fii zw ierząt.
In n e n a to m ia st cz y n n ik i ekologiczne u w z g lę d nione są bez p o ró w n a n ia obszerniej. W y m ien ić t u m ożna: E . d e M artonne: T ra ite de geo g rap liie p h y sią u e . P a ry ż , 1909. L. C nenot: L a g e n e s e des especes anim ales. P ary ż, 1911. K. K raepelin: E in-
JSI® 12 W SZECH S W IAT 179
t r z e b a H o ld h a u s o w i, że p i e r w s z y z a b r a ł się w s p o só b m e to d y c z n y do b a d a n i a f a u n y śro d k o w o i p o łu d n io w o - e u r o p e j s k ie j , m a ją c p o w y ż ej w y m i e n i o n e w z g lę d y e k o logiczne n a w idoku.
P o d o b n ie , j a k się d zieje n a wielu a n a lo g ic z n y c h p o la c h d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j, t a k i tu ró w n i e ż p i e r w s z y m o b o w ią z k ie m b a d a c z a - e m p i r y k a s t a ć się m u s ia ło z e b r a n ie o b fiteg o m a t e r y a l u p o r ó w n a w c z e go w g r a n ic a c h m o ż liw ie o b s z e rn e g o i u r o z m a i c o n e g o t e r y t o r y u m b a d a ń . W t y m celu H o l d h a u s o d b y ł s z e r e g w y ciec zek z o o lo g ic z n y c h w K a r p a t y , A lp y a u s t r y a c k i e , do W ę g ie r , D a lm a c y i, W ło c h i t. d., z w ie d z a ją c ró ż n e t e r e n y p e t r o g r a ficzne i z w r a c a j ą c b a c z n ą u w a g ę n a z a m i e s z k u j ą c ą j e fa u n ę.
T y m c z a s o w e w y n i k i s w y c h p o s z u k iw a ń H o ld h a u s p o d a ł n a m i ę d z y n a r o d o w y m zjeździe zoologów , k t ó r y o d b y ł się w ro k u 1910 w G razu. W y n i k i te z o s ta ły obec nie ogłoszone d r u k i e m ')• J a k k o l w iek b a d a c z t e n w ię c e j s t w i e r d z a niż w y j a ś n i a i j a k k o l w i e k m i e j s c a m i b a d a nia j e g o g r z e s z ą nieco j e d n o s t r o n n o ś c i ą i p o bieżnośc ią, w y p ł y w a j ą c ą z n i e u c h r o n n eg o w t a k i c h r a z a c h n i e j e d n o s t a j n e g o t r a k t o w a n i a r ó ż n y c h d z ia łó w fauny, — niem n iej r o z p r a w a H o l d h a u s a s t a n o w i i n t e r e s u j ą c y p r z y c z y n e k do z n a jo m o ś c i z o o g e o g ra fii ek o lo g ic z n e j.
H o ld h a u s dzieli f a u n ę l ą d o w ą i s ł o d k o w o d n ą — n a za sa d z ie j e j s t o s u n k u do p o d łoża — n a c z te r y działy. S ą to: 1) z w ie r z ę t a ż y ją c e n a k a ż d e m podłożu; 2} f a u n a p ias k ó w ; 3) g r u n t ó w s ło n y c h ; 4) skał.
P i e r w s z y i n a j o b s z e r n i e j s z y d z ia ł o b e j m u je g a t u n k i z w i e r z ą t „ o b o j ę tn y c h “ w z g lę d e m podłoża, ż y j ą b o w ie m z a ró w n o
fiih ru n g in die Biologie. L ipsk, 1912. O. Maas L eb e n sb ed in g u n g en u u d V e rb re itu n g d e r Tiere.
L ipsk, 1907. A. Jacobi: T ie rg e o g ra p h ie. L ip sk , 1904. O b sze rn y podręczn ik M. N ussbaum a, G_
K a rste n a i M. W ebera: L eh rb u ch d e r B iologie fiir H och sch u len (Lipsk, 19] 1) nie porusza zn a
czenia sk ład n ik ó w p etro g ra fic z n y c h podłoża dla fau n y niem al an i je d n e m sło w em .
J) D r. K H oldaus: U ber die A b h a n g ig k e it d er F a u n a vom G estein. V erh a n d lu n g e n des V III in te rn a t. Z ooł.-K ongr. zu G raz 15—2 0 |V III 1910.
Jen a, 1912.
w g ó r a c h j a k n i z in a c h , z a ró w n o n a g r u n cie s k a l i s t y m j a k n a p o d ś c ie lis k u ziemi- stem , p i a s z c z y s t e m lu b g l i n ia s te m . Nie idzie za tem , b y w szędzie w y s t ę p o w a ł y w j e d n a k o w e j ilości. P rz e c iw n ie , z n a n ą j e s t rzeczą, że t e r e n y p o s i a d a ją c e g l e b ę
0 z n a c z n e j za w a rto ś c i* g lin y , m a r g l u itp., o b fitu ją c e w ogóle w w a ż n e dla o r g a n iz m u ro ś lin n e g o i z w ie rzę ceg o s k ł a d n i k i m i n e ralne, n a c e c h o w a n e są f a u n ą z n a c z n ie b o g a t s z ą niż t e r e n y b a r d z ie j ja ło w e . W istocie rz ecz y j e d n a k b o g a c tw o to p r z e w a ż n ie w y r a ż a się ra cze j w liczbie o s o b n ik ó w niż w ilości g a t u n k ó w z w i e r z ę c y c h .
W z w ią z k u z t ą nieza leżn o śc ią od c h a r a k t e r u podłoża sk a ln e g o p o z o s ta je n i e w ą tp li w i e r o z s ie d le n ie g e o g r a fic z n e z w ie r z ą t t u o p is a n y c h . R o z sie d le n ie to m i a now icie o b e j m u j e często o b s z a ry l ą d u w p r o s t o lb rz y m ie , a pod w z g lę d e m p e t r o g r a f i c z n y m n a d e r u ro z m a ico n e. T a k i d alek o p o s u n i ę t y k o s m o p o l it y z m d o t y c z ę n ie ty lk o m n ó s t w a p r z e d s ta w ic ie li fa u n y l ą d o w e j ale ró w n ie ż i n ie z lic z o n y c h m i e s z k a ń c ó w w ód s to j ą c y c h i bie ż ą c y c h .
C ie k a w e , a c z k o lw ie k z a z w y c z a j u b o g ie l ic z e b n ie są z b io ro w is k a z w ie rz ą t, ż y j ą c y c h n a p ia s k a c h . O b s z a ry p i a s z c z y s t e w y s t ę p u j ą w ró ż n y c h o k o lic a c h E u r o p y (u n a s np. w pobliżu S zc z a k o w e j n a płn.- zach. k r a ń c u G alicyi, n a w s c h ó d od W a r s z a w y i w w ielu i n n y c h m ie jsc o w o ś c ia c h ) 1 c z ę s to k ro ć w y d a j ą się p o z b a w io n e m i w s z e lk ie g o ż y c ia z w ie rzę ceg o . R zecz to w s z a k ż e pozorna. P o b liższem z b a d a n iu w y k r y w a m y n a p o w i e r z c h n i lu b w g łę b i p i a s k u r o z m a i te d r o b n e s tw o rz e n ia : m ałe g ry z o n ie , liczn e o w a d y , p a ję c z a k i i t. d.
W iele z n ic h u w a ż a ć t r z e b a za c h a r a k t e r / s t y c z n y c h m ie s z k a ń c ó w w s p o m n i a n y c h p r z e d c h w ilą m i n i a t u r o w y c h p u s t y ń e u r o p e j s k ic h .
P a s p u s t y ń o l b rz y m ic h , c i ą g n ą c y się
przez S a h a r ę , A ra b ię , T u r k i e s t a n aż k u
Mongolii, s t a n o w i pole, gdzie n a j b u j n i e j
r o z w i n ę ł y się liczn e i z a d z iw ia ją c e p r z y
s t o s o w a n i a do ż y c ia n a su c h e m , j a ł o w e m
i j e d n o s t a j n e m podłożu p ia s z c z y s te m , wy-
s t a w i o n e m w dzień n a p a lą c e p ro m ie n ie
słońca, w n o c y n a c z ę s to k ro ć z n a c z n y
s p a d e k t e m p e r a t u r y . To też znacznie bo
1 8 0 W SZ E C H SW IA T JNTs 1 2
g a t s z y , z n a c z n ie b a r d z ie j u r o z m a i c o n y j e s t t u ś w i a t o w y c h m i e s z k a ń c ó w p i a s k u czyli, j a k H o l d h a u s j e n a z y w a , z w ie r z ą t
„ p s a m m o f i l o w y c h “.
Z z o o g e o g r a f ic z n e g o p u n k t u w i d z e n ia f a u n a p i a s k ó w z a s ł u g u j e też n a u w a g ę z p o w o d u , że w s k ł a d j e j w c h o d z ą liczne g a t u n k i l o k a ln e , c h a r a k t e r y z u j ą c e n i e d u że o b s z a r y p ia s z c z y s te , o d c ię te od i n n y c h n i e p r z e b y t e m d la „ p s a m m o f i ló w “ p a s m e m w i l g o t n y c h łą k , la só w c z y gór.
P o d t y m w z g lę d e m różni się w y b i t n i e od p s a m m o filó w w i ę k s z o ś ć z w i e r z ą t „ha- l o f i l o w y c h “, z w ią z a n y c h , j a k n a z w a w s k a z u je , z p o d ło ż e m s ło n e m . M ian o w icie s ą o n e p r z e w a ż n i e s z e ro k o ro z p ro s z o n e po św iec ie . B r z e g i s ł o n e g o j e z i o r a pod E i s l e b e n k r y j ą p r z e d s t a w i c i e l i n i e j e d n e g o g a t u n k u z w ie rz ę c e g o , s i ę g a j ą c e g o s w e m r o z s ie d le n ie m g e o g r a f i c z n e m d a l e k o w g ł ą b A z y i ś r o d k o w e j . W s k a ź n i k i e m t e g o r o z s ie d l e n i a b ę d ą r a c z e j sło n e z b i o r n i k i w ód niż g r u n t y so lo n o śn e, w i ę k s z o ś ć b o w ie m l ą d o w y c h z w i e r z ą t h a lo f i l o w y c h (przede- w s z y s t k i e m o w a d ó w ) n a l e ż y do fa u n y n a d b r z e ż n e j , g d z ie w p ły w w o d y u w a ż a ć t r z e b a w d a n y m r a z ie za b a r d z ie j d e c y d u j ą c y aniże li w p ł y w pod ło ża s ta łe g o .
N a t o m i a s t pod ło że s t a ł e , a p r z y t e m m n ie j lu b w ię c e j t w a r d e , s t a n o w i o j c z y znę n iezliczonej rz e s z y i s t o t z w i e r z ę c y c h , k t ó r e ze w z g lę d u w ł a ś n i e n a o w ą z a le ż n o ś ć od skał, z a s łu ż y ły w z u p e ł n o ś c i n a n a z w ę s k a l n y c h czyli „ p e tr o i il o w y c h " .
N a jb a r d z i e j t y p o w i p r z e d s t a w i c i e l e tej g r u p y z w i e r z ą t u n i k a j ą c a łk o w ic ie g r u n t ó w k r u c h y c h , n i e s p o i s t y c h : p i a s k ó w , g li
n y , l u ź n o r o z s i a n y c h k a m i e n i i t. p. T r z y m a j ą się, p r z e c i w n i e , s k a ł, r u m o w i s k oraz g r u n t ó w w y t w o r z o n y c h w p r o s t n a m i e j s c u z j e d n o l i t y c h m a s s k a l n y c h , zw ie- t s z a ł y c h i r o z p a d ł y c h n a b ry ły .
N i e k t ó r e n i e d o ś ć z b ite p i a s k o w c e o ra z g l in y t r z e c i o r z ę d o w a i d y l u w i a l n e (czę
ścio w o i loss) s t a n o w i ą coś p o ś r e d n ie g o m i ę d z y g r u n t a m i o b u d o w ie l u ź n e j a o b u d o w ie zw ięzłej, t w a r d e j . C e c h a t a w y c i s k a sw e p ię tn o n a o g ó ln y m c h a r a k t e r z e f a u n y m ie js c o w o ś c i p o d o b n y c h . Z n a j d u j e m y tu m ia n o w ic ie n a d e r zu b o ż ałe z b i o r o w is k a z w i e r z ą t p e t r o f il o w y c h .
T e o s t a t n i e w y s t ę p u j ą w całej o k a z a ło ści d o p ie ro w m ie j s c o w o ś c i a c h s k a l i s t y c h i o b e j m u j ą p r z e d s t a w i c i e l i w s z y s t k i c h n i e m a l g r u p z w ie rz ę c y c h .
J e d n ę z n ic h s t a n o w i ą d o ść n i e p o z o r ne z w y g l ą d u , ale d la r o z w a ż a ń zooge- o g r a f i c z n y c h b a r d z o w a ż n e s k ą p o s z c z e ty (O lig o c h a e ta ), do k t ó r y c h n ależ ą, m ię d z y in n e m i, d żd ż o w n ic e . Z n a k o m i t y z n a w c a te g o r z ę d u r o b a k ó w , prof. M ic h a e lse n *), p o d k r e ś l a o s i a d ł y m ało r u c h l i w y t r y b ży c ia dżd ż o w n ic, z k t ó r y c h z n a c z n a w i ę k szość ż y je n a n i e w i e l k i c h s t o s u n k o w o t e r y t o r y a c h . Od t a k i c h fo r m o s ia d ły c h
„ e n d e m i c z n y c h " M ic h a e ls e n o d ró ż n ia d ż d ż o w n ic e „ w ę d r o w n e " . P rz e w a ż n i e nie m a m y t u do c z y n i e n i a z w ę d r ó w k a m i c z y n n e m i, ale z z u p e łn ie b i e r n e m p r z e n o s z e n ie m s ię d ż d ż o w n ic z m i e j s c a n a m ie js c e , — c z y to n a p ł y w a j ą c y c h p n i a c h d r z e w n y c h , c z y z t r a n s p o r t a m i ro ślin u p r a w n y c h , czy w r e s z c i e za p o ś r e d n ic tw e m p t a k ó w , do k t ó r y c h n ó g j a j a ty c h z w i e r z ą t p rz y le p ić się m o g ą w ra z z g r u d k ą ziem i. N i e k t ó r e z fo rm wr t e n sposób s z tu c z n i e p r z e s i e d l o n y c h do o b c y c h k r a j ó w , z n a la z ł y t a m s p r z y j a j ą c e w a r u n k i ż y c ia i ż y ją t a m dziś n a r o z m a i ty c h , n i e r a z d z iw a c z n ie p o r o z p r a s z a n y c h s t a n o w i s k a c h , z d a ła od s w e j w ła ś c iw e j o j c z y z n y .
Z a s t a n a w i a j ą c się n a d o w e m i r ó ż n ic a mi w ro z s ie d le n i u g e o g r a f i c z n e m d ż d ż o w nic, H o l d h a u s z w r a c a u w a g ę n a fa k t, że ow e f o r m y „wrę d r o w n e “ s ą o b o j ę t n e w z g lę d e m p o d ło ża, co w y s o c e u ł a t w i a im p r z y s to s o w a n i e się do n a j r o z m a i t s z y c h n o w y c h n i e r a z b a r d z o o d m ie n n y c h m ie jsc z a m ie s z k a n ia ; że, o d w r o t n ie , d żd ż o w n ic e
„ e n d e m i c z n e " są, w z n a c z n e j w ię k s z o śc i, f o r m a m i t y l k o n a g r u n t a c h s k a l i s t y c h .
L i c z n y c h „ p e tr o filó w " oko z b ie r a c z a w y k r y w a w g r o m a d a c h r ó w n o n o g ó w (Iso- poda), w ijó w , p a j ę c z a k ó w , k t ó r e c z ę s t o k r o ć j u ż w y g l ą d e m s w y m o d b i e g a j ą w y r a ź n i e od form s p o t y k a n y c h p o z a o b r ę b e m sk a ł.
P r z e d e w s z y s t k i e m j e d n a k lic z n y c h p r z y k ł a d ó w d o s t a r c z a tu b a r w n y i r u c h l i w y
i) W . M ichaelsen: D ie g e o g ra p h ise h e V er- b re itu n g d e r O lig o c h a e te n . B erlin, 1903 (stresz
czenie w dziełku Jaco b ieg o : T ierg eo g rap h ie.
L ipsk, 1904).
J\T° 12 W SZECH SW IAT 181
ś w i a t ow adów : p r o s t o s k r z y d ł y c h , c h r z ą s z czów, m o ty li oraz r z ę d ó w in n y c h , m niej o k a z a ły c h , lecz n ie m n ie j i n t e r e s u j ą c y c h . O s t a tn ia u w a g a ś c i ą g a się z w ła s z c z a do o w a d ó w n a j n i ż s z y c h , s k u p i o n y c h w r z ę dzie A p t e r y g o g e n e a ( w e d ł u g n i e k t ó r y c h n o w s z y c h b a d a c z ó w c z ło n k o n o g i te t w o r z ą o d d z ie ln ą k lasę). Ze w z g l ę d u n a s ła bo r o z w i n i ę t ą z d o ln o ść p r z e n o s z e n ia się z m i e j s c a n a m ie jsc e , s p o w o d o w a n ą prz ez b r a k s k r z y d e ł i n ik łe , c z ę s to n i e m a l m i k r o s k o p i jn e r o z m ia ry ciała, i s t o t y owe z w ią z a n e s ą ściśle z podłożem , n a k tó - r e m żyją. P r z y p u ś c ić też n a le ż y , że ilość p e tro f iló w j e s t w ś r ó d n ic h n a d e r z n a c z na. P r z y k ł a d ó w b r a k n i e s t e t y , g d y ż c ie k a w e te m a l e ń k i e c z ło n k o n o g i p r y m i t y w n e c ie sz y ły się d o t y c h c z a s z a i n t e r e s o w a n ie m j e d y n i e n i e li c z n y c h e n to m o lo g ó w i ro z s ie d le n i e ic h j e s t z n a n e b a r d z o n i e d o k ła d n ie .
W z u p e łn e m p r z e c i w i e ń s t w i e do o w a dów b e z s k r z y d ł y c h są c h r z ą s z c z e i m o tyle, k t ó r e z d a w i e n d a w n a b y ł y p r z e d m io te m z a c h w y t u n iezliczonej r z e s z y zbie- ra c z ó w - a m a t o r ó w i d o s t a r c z a ł y ró w n ie ż n ie m n ie j u lu b i o n e g o m a t e r y a ł u do p o sz u k iw a ń f a u n i s t y c z n y c h b a d a c z o m p o w a ż n y m . N a le ż y do t y c h o s t a t n i c h i Hold- h a u s , nic te ż d ziw n e g o , że z t y c h w ł a śnie g r u p z w ie r z ę c y c h c z erp ie n a j l i c z n ie js z e p r z y k ł a d y d la s w y c h w y w o d ó w e k o lo g icz n y ch .
Do form „ p e tr o f i l o w y c h “ a u t o r w s p o m n i a n y z a li c z a z p o ś ró d c h r z ą s z c z ó w r o d zaje T r e c h u s , A n o p h t h a l m u s , P te r o s t i- chus, P h i l o n t h u s , L io d es, C a n t h a r i s , O t i o r r h y n c h u s i d ł u g i s z e r e g in n y c h . Z pośród m o tyli: P a p ilio (p e w n e g a t u n ki), E re b ia , H e s p e ria , Polia, cz ęściow o C atocala, O rectis, A c idalia, O c n o g y n a ( j a k się zd a je , w s z y s t k i e g a t u n k i ) , Scio- p t e r a i t. d. W r e s z c ie z r z ę d u p r o s t o s k r z y d ły c h ro dzaje: B a r b i l i s te s , Iso p h y a , T h a m n o tr i z o n , n i e u s k r z y d l o n e g a t u n k i z r o d z a ju P o d is m a i inne.
Z a p o m in a ć n ie n a le ż y o t e m , że w o b r ę bie j e d n e g o r o d z a ju z n a j d u j e m y n ie ra z g a t u n k i z b u d o w y a n a to m i c z n e j oraz z w y g l ą d u z e w n ę t r z n e g o zb liż o n e do s i e bie, a k t ó r e w z g lę d e m sw e g o o t o c z e n ia czy podłoża z a c h o w y w a ć się m o g ą z u p e ł
nie o d m ie n n ie . S tą d w nio sek , że w s p r a wie tu r o z p a t r y w a n e j s t a r a n n i e o b s e r w o w ać t r z e b a g a t u n k i p oszczególne, niesp ie- sząc z p rz e d w c z e s n e m i u o g ó ln ie n ia m i, ro z c ią g a ją c e m i się n a całe ro d z a je , r o dziny lu b w y ż sz e je s z c z e j e d n o s t k i s y s t e m u zoologicznego.
S t o s u j e się to n i e ty l k o do owadów . To sam o z j a w is k o o d m ie n n e g o z a c h o w a n ia się w z g lę d e m podłoża, u j a w n i a j ą c e się w ś ró d g a t u n k ó w , n a le ż ą c y c h do j e d n e g o i te g o s a m e g o ro d z a ju , w y k r y w a m y i w ś r ó d m ię c z a k ó w . I t u m ian o w icie w sk a z a ć m o żn a ro d z a je t a k i e j a k D a u - d e b a rd ia , C lau silia, P upa, P o m a tia s , gdzie obok t y p o w y c h g a t u n k ó w p e tro tilo w y c h i s t n ie ją liczne fo r m y inne, ż y ją c e z a ró w n o n a s k a ł a c h j a k n a p n ia c h d r z e w n y c h , w ś ró d m c h u i p ró c h n ic y leśnej. W s p o m n ę t u o d w u e u r o p e j s k i c h blizko s p o k r e w n i o n y c h d r o b n y c h g a t u n k a c h , n a l e ż ą c y c h do ro d z a j u P upa: P. s t e r r i V o ith i P. m u s c o r u m L. P ie r w s z y j e s t z w i e rzęciem s ta n o w c z o npetrotilow em iu, d r u g i— „ o b o ję tn e m " . G a tu n k i te w n i e k t ó r y c h m ie js c o w o ś c ia c h s k a l i s ty c h , np. pod N e u w ied n a d R e n e m , ż y ją obok s iebie *).
P o d c z a s j e d n a k g d y p i e r w s z y i w i n n y c h o kolicach E u r o p y ś ro d k o w e j n ig d zie n ie o p u sz c z a s w y c h sied zib s k a l n y c h , d r u g i n ie o k a z u je w tej m ierz e ż a d n e g o sz c z e gólnego u p o d o b a n i a i ż y je ró w n ie licznie i n a p olach, łą k a c h lub w lasac h .
N a s u w a się p y t a n i e , czy zw ie rz ę ta , n a zw an e p e t ro f ilo w e m i p r z e b y w a j ą na w s z e l
k ic h s k a ł a c h , bez w z g lę d u n a s k ł a d n i k i p e tro g r a fic z n e t y c h o s t a t n i c h , czy też p e w n e g a t u n k i s k a ł s p r z y j a j ą b u j n i e j s z e m u r o z k w ito w i ż y c ia zw ierzęcego. O dpo
w iedź n ie j e s t zu p e łn ie j a s n a n a w e t d la tego, k to m a sp o so b n o ść p rz y jr z e ć się d o k ła d n ie fa u n ie w a p ie n i, p ia s k o w c ó w , g r a n i t ó w i ro z m a i ty c h i n n y c h skał. G a
t u n k i bow iem , pozornie u n i k a j ą c e b e z w z g lę d n ie p e w n y c h t e r e n ó w p e t r o g r a ficznych, często w y k r y ć się n a n ic h d a j ą w ra z ie ro z s z e r z e n i a b a d a ń n a ro zleglej- sze t e r y t o r y a .
i) D . G eyer: D ie d eu tsch e u P u p illa - A rten.
Naohrbl. d. deutseh. M alakozool. (res., rocznik XLIT, 1910.
182
W SZ E C H S W IA T JM&12
Do te g o r o d z a j u p o r ó w n a w c z y c h s tu - d y ó w e k o l o g ic z n y c h m ię c z a k i n a d a j ą się, j a k s ądzę, n a j l e p i e j . Z n a c z n e z a p o tr z e
b o w a n ie i n a t e r y a ł u w a p i e n n e g o do b u d o w y s k o r u p y j e s t p r a w d o p o d o b n i e p r z y c z y n ą , d la k t ó r e j lic z n e g a t u n k i ś l i m a k ó w za s i e d z i b ę s w o ję o b r a ł y m i e js c o w o ści, d o s t a r c z a j ą c e im m a t e r y a ł u w s p o m n i a n e g o w obfitości.
M am t u na m y ś li k ilk a d r o b n y c h g a t u n k ó w k r a j o w y c h , j a k P a t u l a r u p e s t r i s , a p r z e d e w s z y s t k i e m P u p a a v e n a c e a i P u p a d o liu m , k t ó r e w b a r d z o w ie lu okoli
c a c h — u n a s n p . w T a t r a c h , a w S z w a j- c a r y i pod B a z y l e ą — s ą z w a p i e n i e m n i e r o z łą c z n ie z w ią z a n e 1). P o d o b n e z j a w is k o w y k a z u j ą też in n e g a t u n k i , j a k k o l w i e k w s t o p n i u m n ie j w y b i t n y m . Np. p o w s z e c h n ie z n a n y w i n n ic z e k (H e lix p o m a - tia ) j e s t u n a s w e w s z y s t k i c h o k o licac h N a łę c z o w a n i e o m y l n y m w s k a ź n i k i e m w y s t ę p o w a n i a w a p i e n i a n a p o w i e r z c h n i z ie mi 2); w iad o m o j e d n a k , że u t r z y m a ć się m oże p r z y ż y c iu i w m i e j s c o w o ś c i a c h w w a p ie ń z b y t n i o n i e o b f i t u j ą c y c h .
W e d ł u g V. P a u s s e k a 3) ś l i m a k k a u k a s k i H e lix c r e n i m a r g o z a ró w n o w w ą w o z a c h j a k n a s te p i e t r z y m a się w y ł ą c z n ie p odłoża, z b u d o w a n e g o z p o k ł a d ó w w a p i e n ia s a r m a c k i e g o . W n i e k t ó r y c h zaś w ą w o z a c h , n ao g ó l b i o r ą c n i c z e m n ie ró - ż n ią c y c h się od w ą w o zó w p o p rz e d n io w s p o m n i a n y c h , z a w i e r a j ą c y c h t e ż w a p ie ń , ale w a p i e ń n a l e ż ą c y d o i n n e g o p i ę t r a g e o lo g ic z n e g o , b r a k g a t u n k u te g o z u p e łn ie .
W t y m u d e r z a j ą c o k r a ń c o w y m p r z y p a d k u (o ile o b s e r w a c y a F a u s s e k a j e s t ś c is ła ) r o z s t r z y g a ł a b y o i s t n i e n i u d a n e g o g a t u n k u z w ie rz ę c e g o o b e c n o ść j u ż nie w a p ie n ia w ogóle, lecz p e w n e j t y l k o o k r e ślo n ej j e g o o d m i a n y .
*) B. K otula: O p io n o w em ro zsie d le n iu śli
m ak ó w ta trz a ń s k ic h . S praw ozd. K om . fizy o g r.
A k ad , U m iej, w K ra k o w ie. Tom XVIII, 1884.
G. B ollinger: Z u r G astro p o d e n fa u n a von 13a- sel u n d U m g eb u n g . B azylea, 1909.
a) D r. W ł. P o liń sk i: M ięczaki okolic N ałę
czow a. S praw ozd. K om . fizy o g r. Akad. U m iej, w K rak o w ie. Tom X L V I, 1912.
s) V. F au ssek : Z u r M ollusken - F a u n ę des no rd l. K au k asu s etc. N ac h rb l d. deutscli. M ala- kozcol. Ges., ro cz n ik X IX , 1887.
S k a ł y w y b u c h o w e : g r a n i t y , g n e j s y , ł u p k i k r y s t a l i c z n e , b a z a l ty o k a z u ją się, w p r z e c i w i e ń s t w i e do w a p ie n ia , p o d ło ż e m b a r d z o n ie o d p o w ie d n ie m dla życia m i ę c z a k ó w . F a k t t e n i l u s t r u j e d o s a d n ie B. K o t u l a w sw e j p i ę k n e j, s u m ie n n e j p r a cy o m i ę c z a k a c h t a t r z a ń s k i c h , w y m i e n i a j ą c z ogóln ej l i c z b y 80 g a t u n k ó w z e b r a n y c h , z a le d w i e 24 g a t u n k i n i e s t r o n i ą c e od o w y c h s k a ł n i e g o ś c in n y c h . N a w z g ó r z a c h b a z a l t o w y c h w j e d n y m z p ó łn o c n y c h k o m i t a t ó w w ę g i e r s k i c h J. H a z a y z n a l a z ł b a r d z o n i e lic z n e o s o b n i k i ś li m a ków, n a l e ż ą c e t y l k o do 7 g a t u n k ó w !).
W s z y s t k i e p o w y ż e j p rz y to c z o n e p r z y k ł a d y d o w o d z ą n ie z a p rz e c z o n e j zależności w ie lu z w i e r z ą t b e z k r ę g o w y c h n i e t y l k o o d o g ó ln e g o c h a r a k t e r u podłoża, ale n a w e t c z ę s to od r o d z a j u s k a ł y , w y s t ę p u j ą ce go n a d a n y m te r e n i e . Po części, j a k w s p o m n ia n o , t ł u m a c z ą on e z a r a z e m owe i n t e r e s u j ą c e t a k t y g e o g r a f i c z n e g o ro z
s i e d l e n i a z w i e r z ą t „ p e t r o f i l o w y c h “ lub
„ p s a m m o f i lo w y c h u n a s z c z u p ł y c h c z ę s to k r o ć p r z e s t r z e n i a c h lą d u , o g r a n ic z a j ą c y c h się w p r z y p a d k a c h k r a ń c o w y c h n a w e t do o d d z i e l n y c h n i e w i e l k i c h p a s e m g ó r s k i c h l u b d r o b n y c h t e r y t o r y ó w p ia s z c z y s t y c h .
L i c z n e z w i e r z ę ta w o d n e n ie r ó ż n ią się p o d t y m w z g lę d e m od lą d o w y c h . I w ś ró d n i c h z n a j d u j e m y p e w n e r o b a k i, ślim a k i, s k o r u p i a k i , w o d o p ó jk i, a z w ła s z c z a o w a d y z p o ś r ó d rzędów.' D i p t e r a , T ric h o p te - ra , P e r l i d a e , k t ó r e i s t n ie ć m o g ą ty lk o w b y s t r y c h w o d a c h p o to k ó w g ó r s k i c h , w r z y n a j ą c y c h się w t w a r d e p o k ł a d y s k a l n e . P o d o b n a — rz e c m o ż n a — „sp e c y a liz a - c y a e k o lo g ic z n a " i tu w ielce u t r u d n i a z w ie r z ę to m z d o b y w a n i e n o w y c h , bardziej r o z le g ł y c h o b s z a r ó w m i e s z k a ln y c h .
W e d ł u g H o l d h a u s a j a s n ą s t a j e się też p r z y c z y n a d z iw n e g o i n a pozór n i e w y t ł u m a c z o n e g o z j a w is k a , że p ó łw y s e p s k a n d y n a w s k i i F i n l a n d y a nie p o s i a d a j ą w sw ej f a u n ie g a t u n k ó w ty p o w o s k a ln y c h . P r z y c z y n y m ia n o w i c i e s z u k a ć należ y , j a k s ą dzi b a d a c z w s p o m n i a n y , w z a b ó jc z y m
*) J . H azay: D ie M ollusken - F a u n a d er H o- hon T a tra i t. d. J a h rb . d. d eutsch. M alakozool.
Gos. F ra n k fu rt, 1885.
M 12
W SZ E C H SW IA T 183w p ły w ie o k r e s u lo d o w c o w e g o n a fa u n ę E u r o p y p ó łn o cn ej. F a u n a w ó w c z a s w y g in ę ła t a m j a k o b y c a łk o w ic ie . N ow i k o loniści z p o ś ró d ś w i a t a z w ie rz ę c e g o w t a r g n ą ć m ogli w p r a w d z i e po u s t a n i u o k r e s u l o d o w c o w e g o do o p u s t o s z a ł y c h k r a in , b y ł y to w sz a k ż e w y łą c z n ie fo rm y , n ieliczą ce się z w ł a ś c iw o ś c ia m i p e t r o g r a f i c z n e m i podłoża. D l a g a t u n k ó w s k a l n y c h w ich w ę d ró w c e k u p ó łn o c y n i e p r z e b y t ą z a p o rę s t a n o w i ć m u s i a ł niż p ó łn o cn o - n ie m ie c k i i r o s s y j s k i, z b u d o w a n y w z n a c z n e j m i e rze z p o k ła d ó w m i ę k k i c h , d a l e k i c h od sp o is to ś c i i t w a r d o ś c i s k a ł lity c h .
O ile w a r u n k i ż y c ia z w i e r z ą t b e z k r ę g o w y c h u p r a w n i a j ą b a d a c z a d o s t a te c z n i e do w y r ó ż n i a n i a k i l k u fo rm zale żn o ści z w ie r z ą t od s k ł a d n i k ó w p e t r o g r a f i c z n y c h podłoża, o ty le e k o lo g ia k r ę g o w c ó w n a s t r ę c z a w tej s p r a w i e d a n y c h d o ść s k ą p ych. N ic te ż d z iw n e g o , że H o l d h a u s z a lic za do m i e s z k a ń c ó w - s k a ł b a r d z o n i e wielu p r z e d s t a w i c i e l i p łazó w , g a d ó w , s s a ków. W śró d t y c h o s t a t n i c h w y m i e n i a kozicę, ś w i s t a k a , r y j ó w k ę g ó r s k ą (S orex alp in u s ) i p a r ę in n y c h . O p t a k a c h nie w sp o m in a , j a k k o l w i e k m o ż n a b y t u w s k a zać c h o c ia ż b y ty lk o p o m u r n i k a (T icho- d r o m a m u r a r i a ) , j a k o p r z y k ła d ty p o w e g o g a t u n k u s k a l n e g o , u n a s n ie r z a d k o s p o t y k a n e g o w T a t r a c h .
T r u d n o z r o z u m ie ć n a t o m i a s t , n a j a k i e j za sadzie H o ld h a u s u w a ż a za t o r m y s k a l ne n a s t ę p u j ą c e p ła z y bezogonowre i o g o n ia ste : k u m k ę g ó r s k ą (B o m b i n a t o r pa- ch y p u s ), t r a s z k ę k a r p a c k ą (T r ito n m on- t a n d o n i) i t r a s z k ę g ó r s k ą ( T r ito n alpe- stris). O sobiście p r z y n a j m n i e j m ó g łb y m w y m ie n ić s z e r e g m ie js c o w o śc i b y n a j m n i e j n i e s k a l i s t y c h , w k t ó r y c h ż y j ą licznie g a t u n k i w s p o m n i a n e , w io d ą c e t a m s p o k o j
ny ż y w o t w m a ł y c h s t a w k a c h , b r u d n y c h ro w a c h i k a ł u ż a c h p r z y d r o ż n y c h , a n a w e t t o r f o w y c h d o ł k a c h z w o d ą (np. pod h a r k lo w s k im b o r e m n ie d a le k o od N o w e go T a r g u w G alicyi z a ch o d n iej).
W y d a j e mi się r z e c z ą p e w n ą , że w ty m i n i e k t ó r y c h i n n y c h a n a lo g i c z n y c h p r z y p a d k a c h , H o l d h a u s z a s ła b o ro z ró ż n ia p o ję c ia : g a t u n k u „ s k a ln e g o " i g a t u n k u
„ g ó r s k ie g o " . R o z g ra n ic z e n ie z a ś t y c h d w u pojęć n a t r a f i a n a t r u d n o ś c i z tego,
j a k s ądzę, w z g lę d u , że p rz e c ie ż o b s z a r y g ó r s k ie s ą n a jcz ęście j z a r a z e m te r e n a m i , gdzie n a p o w ie r z c h n i ziem i w y s t ę p u j ą s k a ły . O b o ję tn e j e s t p r z y te m , czy s k a ł y te s t e r c z ą w k s z ta łc ie w y n io sły c h tu rn i, w ie r z c h o łk ó w i ścian, czy też u j a w n i a j ą się pod p o s t a c i ą d r o b n y c h o d k r y w e k lub j a k o n a g r o m a d z e n i e w ie t s z e j ą c y c h brył, u ł a m k ó w i m ia łu sk aln eg o .
Je ż e li o k oliczność tę u w z g lę d n im y n a leżycie, to z r o z u m ia łe m się s t a n i e , d la czego s a m f a k t c z ę s te g o z n a jd o w a n i a p e w n e g o g a t u n k u zw ie rz ę c e g o n a g r u n c ie s k a l i s t y m nie u p r a w n i a te m s a m e m do n ie z w ło c z n e g o z a lic z e n i a ow ego g a t u n k u w pocz et z w ie r z ą t „ p e tr o filo w y c h " .
W e ź m y za p r z y k ła d w s p o m n i a n ą po
w yżej k u m k ę g ó r s k ą . S p o t y k a m y j ą p rz e w a ż n ie n a podłożu s k a ln e m , j e d n a k ż e b y n a j m n i e j nie n a k aż d ej w y s o k o ś c i n a d p o zio m em m orza . T am , gdzie poziom te n o p a d a poniżej k i l k u s e t m e t r ó w , t a m n i e m al w s z ę d z ie z n i k a też i k u m k a g ó rs k a , mimo, że w y r a ź n y c h z m ia n w s k a l i s t y m c h a r a k t e r z e podłoża c z ę s t o k r o ć zgoła z a u w a ż y ć niem o żn a . W G alicyi zacho d n iej z n a jd o w a łe m te n g a t u n e k dopiero n a w y sokości p r z e k r a c z a ją c e j 400 m, m i a n o w i cie w K a lw a ry i, w P ie n i n a c h , na P o d h a lu, w T a t r a c h ; p o d o b n ież n a Spiżu J).
D oln ej g r a n i c y pionow ego ro z s ie d le n ia k u m k i g ó r s k i e j o k r e ś li ć ściśle n ie m o ż n a a n i u n a s ani w i n n y c h k r a ja c h , z p o wodu, że k w e s t y ą t ą bard zo m ało się za jm o w a n o . W ia d o m o j e d y n i e , że g a t u n e k t e n z n a jd o w a n o n i e k i e d y w m i e js c o w o ś c ia c h w z g lę d n ie n izk o położonych, ale t y l k o w b e z p o śre d n ie m s ą s ie d z tw ie gór, z k t ó r y c h p r a w d o p o d o b n ie p r z y n i o sły go fale w e z b r a n y c h p o to k ó w i r z e czek g ó rs k ic h . W g ó r a c h k u m k a g ó r s k a dochodzi d o ść w y s o k o . N a p r z y k ł a d w T a t r a c h w r o k u 1912 w idzieć m ożna było liczne o k a z y w w o d a c h p ł y t k ic h m ulis- t y c h s t a w k ó w , położonych n a drodze z Hali G ą sie n ic o w ej do Z ielonego S ta w u , n a w yso k o ści około 1 600 m n a d poz. m.
J) P o r. te ż J . A. B ay g er: G ady i plaży G a
licyi. „K osm os". Tora XXXIV, 1909. D r. F r.
W erner: D ie JReptilien un d A m phibien O ester- reic h - U ngarns. W iedeń, 1897. Dr. E. Schreiber:
H erp eto lo g ia europaea. W y d . II. Je n a , 1912.
184 W SZ E C H S W IA T JSfó 12
B o m b in a t o r p a c h y p u s z a s ł u g u j e w ię c ra c z e j n a n a z w ę g a t u n k u t y p o w o g ó r s k ie g o , niż s k a l n e g o .
J e g o p r z e c i w i e ń s t w e m j e s t p o s p o lity u n a s w c a ły m k r a j u p o k r e w n y m u B o m b i n a t o r i g n e u s , t y p o w y m i e s z k a n i e c n i zin. I t e n n i e z a l e ż n y j e s t z a p e w n e od c z y n n i k ó w p e t r o g r a f i c z n y c h . D o sk o n a le s t w i e r d z i ć to m o ż n a np. w o k o lic a c h K r a k o w a , g d z ie w s z ę d z ie go pełno: c z y to w p ł y t k ic h k a ł u ż a c h d e s z c z o w y c h i s t a w k a c h to rfo w y c h , c z y w g l i n i a s t y c h i wap- n i s t y c h d o ł k a c h z w odą, r o z s i a n y c h w o b rę b ie k a m i e n i o ło m ó w .
P o d o b n ie się rz e c z m a p r z y p u s z c z a l n ie i z w ielu i n n e m i p r z e d s t a w i c i e l a m i ś w i a t a z w ie rz ę c e g o , u w a ż a n e m i p rz e z ró ż n y c h b a d a c z ó w za f o r m y s k a l n e . I t a m ró ż n o ro d n o ś ć c z y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h : t e m p e r a t u r y , w ilgoci, r o ś l in n o ś c i , p o ż y w ie n i a i t. p., o d d z i a ł y w a j ą c y c h n a f a u n ę n i e j e d n a k o w o w g ó r a c h i r ó w n i n a c h , po
w i n n a b y ć u w z g l ę d n i o n a s z e rz e j.
Co d o t y c z ę s t a n o w i s k a z a j ę t e g o p r z e z H o l d h a u s a w tej s p r a w i e , to p o z o s ta je ono, j a k się z d a je , w b l i z k i m z w ią z k u z o g ó ln y m p o g l ą d e m te g o b a d a c z a n a p r o b l e m a t o d d z i a ł y w a n i a p o d ło ż a n a m i e s z k a j ą c e n a n ie m i s t o t y ż y w e.
O rg a n iz m z w ie rz ę c y , p o d o b n i e j a k r o ś li n n y , p o d le g a nie b e z p o ś r e d n i e m u , o c z y w iście, w p ły w o w i d a n e j s k a ł y , lecz w ł a ś c i w o ś c io m g r u n t u , w y t w a r z a j ą c e g o się d r o g ą w ie t s z e n i a ow ej s k a ły . Z a le ż n ie od r ó ż n ic w s k ł a d n i k a c h p e t r o g r a f i c z n y c h w ła ś c iw o ś c i te b ę d ą ró ż n e, z a r ó w n o pod w z g lę d e m c h e m i c z n y m j a k fiz y c z n y m . W y s t a r c z y p o r ó w n a ć np. w a p i e ń i p i a s k o w ie c k w a r c y t o w y . U d e r z y n a s prze- d e w s z y s t k i e m w y b i t n a ró ż n ic a , z a c h o d z ą c a w s k ł a d z i e c h e m i c z n y m t y c h sk a ł.
S t w i e r d z a m y n a s t ę p n i e , że s k a ł y te n i e p o d o b n e s ą do s ieb ie i pod w z g lę d e m c e c h f i z y c z n y c h , j a k i e m i są: s z y b k o ś ć o g r z e w a n i a się pod d z ia ł a n ie m p r o m i e n i s ł o n e c z n y c h i s z y b k o ś ć o s t y g a n i a , s t o p i e ń z a w a r t o ś c i w ilgoci, s p o s ó b w i e t s z e - n ia i r o z p a d a n i a się n a m n i e j s z e b r y ł y , j a k ró w n ie ż ilość s p ę k a ń , szczelin, j a s k i ń , s t a n o w i ą c y c h k r y j ó w k i d l a z w ie r z ą t . W r e s z c i e o g r o m n ą d o n io s ło ś ć dla z w ie r z ą t p o s i a d a o d m i e n n y c h a r a k t e r s z a
t y ro ś l i n n e j, z d o b ią c e j w a p ie n ie , g r a n i t y i r o z m a i t e s k a ł y inne.
C z y p r z e w a ż a j ą t u w p ł y w y tizy cz n e, czy t e ż c h e m ic z n e , j e s t to p y t a n i e , n a k t ó r e — pod o b n ie j a k n a polu b a d a ń bo t a n i c z n y c h — n i k t j e s z c z e n ie p o d a ł o d p o w ie d z i z u p e łn ie p r z e k o n y w a j ą c e j . J e dn i s k ł a n i a j ą się k u p ie rw s z e j z t y c h d w u a l t e r n a t y w , in n i zaś g łó w n e z n a c z e n ie p r z y p i s u j ą c z y n n i k o m c h e m ic z n y m .
Do z w o le n n ik ó w o s t a t n i o w y ra ż o n e g o p o g l ą d u z a lic z y ć t r z e b a i H o ld h a u sa . Z fiz y c z n y c h w a r u n k ó w o to c z e n i a w y ró ż n ia się p r z e w a ż n i e j e d e n , a j e s t nim s t o p ie ń w i l g o t n o ś c i g r u n t u . W s z y s t k i e i n n e m a j ą j a k o b y z n a c z e n ie po d rz ęd n e.
T e w ię c g r u n t y u w a ż a ć n a l e ż a ł o b y za n a j b a r d z i e j d la z w ie r z ą t p o ż ą d a n e , k tó re z a w i e r a j ą w so b ie d użo z iem i p u lc h n e j.
T a o s t a t n i a b o w ie m obficie ch ło n ie w o dę, a w r a z z n ią i ró ż n e p o ż y w n e sole m i n e r a l n e , p o w s t a ł e w s k u t e k w i e t s z e n i a s k a ł. Jeż eli soli t y c h j e s t nied u żo , w ó w c z a s i z n a c z n a z a w a r t o ś ć w o d y w p o d ł o ż u n i e n a w ie le s ię p r z y d a zw ie rzę ciu . Ilo ść o d ż y w c z y c h soli w d a n y m g r u n c ie m a b y ć w ięc p i e r w s z y m i n a j n i e z b ę d n i e j s z y m w a r u n k i e m r o z w o j u b o g a te j w g a t u n k i i o s o b n i k i f a u n y .
Z n a n ą j e s t rz e c z ą , że z w ie rz ę p o b i e r a k o n i e c z n e do ż y c ia s u b s t a n c y e m i n e r a l n e p r z e w a ż n i e n ie b e z p o ś r e d n i o , lecz za p o ś r e d n i c t w e m o r g a n iz m ó w r o ś l i n n y c h i z w ie r z ę c y c h , s ł u ż ą c y c h m u za p o ż y w ie nie.
Do n i e l i c z n y c h z w i e r z ą t c z e r p ią c y c h c z ęść n i e o r g a n i c z n y c h m a t e r y a ł ó w o d ż y w c z y c h b e z p o ś re d n io z p o d śc ie lis k a , na k t ó r e m ż y ją, za lic z y ć m o żn a n i e k t ó r e ś li
m a k i. Zoolog s z w a j c a r s k i A. L a n g w y k a z a ł , że o r g a n iz m r o ś l i n n y n ie z a w s z e d o s t a r c z a im d o s t a t e c z n e j ilości soli w a p i e n n y c h , to też ś l i m a k i ow e m u s z ą u z u p e łn ia ć sobie p o d o b n e b r a k i p rz e z s p o ż y w a n ie o k r u c h ó w c z y m i a ł u w a p ie n n e g o w p r o s t z podłoża. T e m w ł a ś n ie C l e s s i n 1) i w i e l u i n n y c h w y b i t n y c h m a la k o z o o lo -
*) S. Clessin: Uber den Einfluss der Umge-
bung auf die Gehaase der Mollusken. Jahreshef-
te f. vaterl. Natark. in Wiirttenaberg. S tuttgart
1897.JYq 12 W SZE C H SW IA T 185
gó w t ł u m a c z y b o g a c tw o f a u n y , o k a z a łość r o z m ia ró w i g r u b o ś ć s k o r u p e k ś li
m a k ó w w o k o lic a c h w a p n is t y c h .
P a k t y t e g o r o d z a j u m a j ą j e d n a k z n a cz en ie d r u g o r z ę d n e w o b e c o lb rz y m ie j roli, j a k ą o d g r y w a w ż y c iu z w ie r z ą t ro- ś ln n o ś ć ic h ś r o d o w i s k ż y c io w y c h . Nie u le g a w ą tp liw o ś c i, że rozw ój fa u n y p e w n e j m ie js c o w o ś c i w ielce j e s t z a le żn y od ro z w o ju flory. To też n ie bez s ł u s z ności H o ld h a u s p o d a je u o g ó ln io n y k r ó t k i s c h e m a t o d d z i a ł y w a n i a p o d ło ż a s k a l n e g o n a ś w i a t z w ie rz ę c y , d a j ą c y się s t r e ś c ić w n a s t ę p u j ą c y c h s ło w a c h .
G a t u n e k s k a ł y w p ł y w a n a c h a r a k t e r g r u n t u (lub n a s k ł a d c h e m i c z n y wody);
w ś c i s ł y m z w ią z k u z t y m o s t a t n i m po
z o s ta je rozw ój flory; od ro z w o ju r o ś l i n ności z a le żn y j e s t b y t z w i e r z ą t r o ś l i n o ż e rn y c h , ich za ś i s t n i e n i e s t a n o w i n i e o d zo w n y w a r u n e k ż y c ia d la z w ie r z ą t m i ę s o ż e rn y c h .
O rg a n iz m z w ie r z ę c y i r o ś l i n n y , k o r z y s t a j ą c z n a t u r a l n y c h b o g a c tw m i n e r a l n y c h podłoża, s t o s u je się do w y k r y t e g o p rz e z L i e b i g a „ p r a w a m i n im u m " . W e d łu g p r a w a tego, j a k w iad o m o , z p o ś ró d n i e z b ę d n y c h dla ż y c ia s u b s t a n c y j n i e o r g a n iczn y c h , n a j d o n i o ś l e j s z y w p ł y w w y w i e r a n a s ta n flory i f a u n y t a s u b s t a n c y a , k t ó r a z a w a r t a j e s t w d a n e m p o d ś c i e l i s k u w ilości s t o s u n k o w o n a j m n i e js z e j .
K ła d ą c g łó w n y n a c i s k n a s k ł a d c h e m ic z n y o ra z n a w i l g o t n o ś ć podłoża, ż a d en ba d a c z p o m i n ą ć n ie m oże c a łk o w ic ie w p ł y w u n i e k t ó r y c h i n n y c h c z y n n ik ó w ś r o d o w is k a , p r z e d e w s z y s tk i e m c z y n n i ków k l i m a t y c z n y c h , k t ó r y m w ie lu b io lo gów p r z y p i s u j e z n a c z e n ie p ie r w s z o r z ę d n e .
Zaró w n o t e m p e r a t u r a j a k ilość o p ad ó w a t m o s f e r y c z n y c h w p ł y w a n a s t a n fa u n y n i e t y l k o b e z p o ś re d n io , ale i p o ś r e d n io — d r o g ą o d d z i a ł y w a n i a n a p ro c e s w ie ts z e - n ia skał. W z w i ą z k u z d o n io s łe m i w n i o s k a m i do j a k i c h F. C o r n u w b a d a n ia c h s w o ic h d o sz e d ł w o s t a t n i c h c z a s a c h , w y s t ę p u j e n a j a w t e n f a k t c i e k a w y , że j e den i t e n s a m g a t u n e k s k a ły d a j e i n n e p r o d u k t y w ie t s z e n i a w' k li m a c ie a r k ty c z - n y m , niż w E u r o p i e ś r o d k o w e j, t u zaś i n n e niż w E u r o p i e p o ł u d n io w e j, a tem - b a r d z ie j w o k o lic a c h p o d z w r o t n i k o w y c h .
W r ó ż n y c h s t r e f a c h k l i m a ty c z n y c h is t o ty żyw e n a p o t y k a j ą w ięc podłoże ro z m aite, n a c e c h o w a n e o d m i e n n e m i s k ł a d n ik a m i m i n e r a ln e m i, s t r u k t u r ą , z d o ln o ś c ią p o c h ł a n i a n ia wTody i t. d., n a w e t g d y g a t u n e k s k a ły , w y s t ę p u j ą c y w d a n y c h oko
licac h p o w ie rz c h n i ziem i, j e s t j e d n a k o w y . H o ld h a u s p r z y p u s z c z a n a tej zasadzie, że n i e j e d n a k o w a w a r t o ś ć o d ż y w c z a s k ł a d ników g r u n t u , w y w o ł a n a w zna czne j m ie rze p rz e z b e z p o ś re d n ie i p o ś re d n ie o d d z ia ły w a n ie k l i m a tu , a m a j ą c a d la ż y c ia ro ś lin i z w ie r z ą t t a k w ie lk ie zna cze nie , j e s t j e d n ą z p r z y c z y n n i e j e d n o l i t e g o c h a r a k t e r u fa u n y w ró ż n y c h s t r e f a c h kuli z ie m s k ie j. W t e m też z a p e w n e k r y j e się j e d n o ze ź ró d e ł o w ych g łę b o k i c h r ó żnic, j a k i e u d e r z a j ą n a s za w sze, ile k ro ć p o r ó w n a m y j e d n o s t a j n e c ie m n e u b a r w i e nie z w ie r z ą t s t r e l y u m i a r k o w a n e j z n a d z w y c z a j n y m p r z e p y c h e m b a r w zw ie rzę cy c h la s u p o d z w r o t n ik o w e g o i z n a c z n ie s k r o m n i e j s z ą s z a t ą fa u n y s te p ó w p o d z w r o t n ik o w y c h .
W ten sposób z o o g e o g ra f ia e k o lo g ic z n a z y s k u j e n i e j e d e n p u n k t s t y c z n o ś c i z g l e b o z n a w s t w e m , k t ó r e d o s t a r c z a j e j m n ó s tw a c e n n y c h w sk a z ó w e k . O c zyw i
ście zoolog r o z p a t r u j ą c y w s z e c h s t r o n n i e f a u n ę w z a le ż n o ś c i czy to od podłoża czy od i n n y c h c z y n n ik ó w ś r o d o w i s k a p rz ez n ią z a m ie s z k a n e g o , o p rz eć się p o w i n ie n n i e t y lk o n a d a n y c h z a p o ż y c z o n y c h ze w s p ó ł c z e s n y c h b a d a ń g l e b o z n a w c z y c h . W n ie m n ie js z e j bow iem m ie rz e u w z g lę d nić j e s t z m u s z o n y w y n ik i i n n y c h n a u k , o b j ę t y c h z a k r e s e m p r z y r o d o z n a w s tw a : g e o g r a fii fizyc znej, k lim a to lo g ii, ekologii ro ślin, fizyołogii roślin i z w ie r z ą t i t. d.
B ezc elo w e b y ło b y w y lic z a n ie w s z y s t k i c h t y c h , w d a n y m ra zie „p o m o c n ic z y c h "
n au k . W ł a ś c iw ie bow iem z n a jo m o ś ć k a ż dej niem al g a łę z i w iedzy p rz y ro d n ic z e j może by ć p o m o c n ic z a w r o z t r z ą s a n i u o w y c h złożonyc h i z a w iły c h z a g a d n i e ń , k t ó r e n a s t r ę c z a w o b fito ś c i w s z e l k a p r ó b a u ję c ia z ja w is k ro z sie d le n ia z w ie r z ą t w p e w ie n ł a ń c u c h , z w ią z a n y p r a w e m p r z y c z y n o w o ś c i .
W s p ó łd z ia ła n ie t y c h r o z m a i ty c h d z i a
łów n a u k i z c z asem n i e w ą tp l i w i e u w y
d a t n i d o k ła d n ie j s t o s u n e k w ią ż ą c y k a ż d e
186 W SZECH S W IA T JSla 12
z w ie rz ę z t ą c z ą s t k ą p o w i e r z c h n i ziem i, k t ó r a s t a n o w i t e r e n j e g o r o z w o j u i j e g o w a lk ż y c io w y c h .
l) r . W ładysław Poliński.
