"Opinie i wróżby. Proza i krytyka polska dnia bieżącego", Włodzimierz Maciąg, Kraków 1963, Wydawnictwo Literackie, s. 238, 2 nlb. : [recenzja]

Jerzy Bajdor

"Opinie i wróżby. Proza i krytyka

polska dnia bieżącego", Włodzimierz

Maciąg, Kraków 1963, Wydawnictwo

Literackie, s. 238, 2 nlb. : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 55/4, 624-628

( H e n r y k a M a r k i e w i c z a t r a d y c j e i r e w i z j e ) , ja k i w l i te r a tu r z e ( F a k t y i l i te r a tu r a , W p o s z u k i w a n i u j o r m u ł y ) .

N a z a k o ń c z e n ie w y p a d a s tw ie rd z ić , że m o ż n a m ie ć s z e re g w ą tp liw o ś c i co d o n ie k tó ry c h a n a liz p r z e p r o w a d z o n y c h p rz e z k r y ty k a . W y ra ź n ie je d n a k p o le m ic z n y c h a r a k t e r te j k s ią ż k i o ra z o s o b iste z a a n g a ż o w a n ie a u to r a w s p r a w y w s p ó łc z e s n o ­ ści r e k o m p e n s u ją in t e r p r e ta c y jn e u c h y b ie n ia i — co w a ż n e — e lim in u ją z n ie j m o n o to n ię „ z o b ie k ty w iz o w a n e g o o p is u ” n a rz e c z p ro p o z y c ji w a r to ś c iu ją c y c h . Z e n o n S k u z a W ł o d z i m i e r z M a c i ą g , O P IN IE I W R Ó Ż B Y . P R O Z A I K R Y T Y K A P O L ­ S K A D N IA B IE Ż Ą C E G O . K ra k ó w (1963). W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie , s. 238, 2 n lb . P is z ą c o n a jś w ie ż s z y m to m ie sz k ic ó w k r y ty c z n y c h W ło d z im ie rz a M a c ią g a tr u d n o p rz e o c z y ć p o tr z e b ę k o n f r o n ta c ji z a w a r ty c h w n im „ o p in ii i w ró ż b ” z k s ią ż ­ k ą p o p rz e d n ią — 16 p y t a ń (1961). N ie je s t to w ty m w y p a d k u z a b ie g k o n w e n c jo ­ n a ln y czy fo r m a ln y . D y k tu ją go p rz e d e w s z y s tk im w z g lę d y m e r y to ry c z n e . S p o j­ r z e n ie n a w a r s z t a t k r y ty c z n y M a c ią g a z te j w ła ś n ie p e r s p e k ty w y p o z w o li d o p ie ro u c h w y c ić w n im w s p ó łc z y n n ik p e w n e j c ią g ło śc i i z a ra z e m p ro c e s o k re ś lo n e j e w o ­ lu c ji z ało ż eń i m e to d . R ó żn ice c h a r a k t e r u i k o n c e p c ji o b u z b io ró w s ą ła tw o r o z ­ p o z n a w a ln e . 16 p y t a ń to w ła ś c iw ie k o le k c ja p o r tr e tó w w s p ó łc z e s n y c h p is a rz y p o ls k ic h , O p in ie i w r ó ż b y to , ja k w y ja ś n ia p o d ty tu ł, „ p ro z a i k r y t y k a p o ls k a d n ia b ie ż ą c e g o ”. P ie r w s z a z ty c h k s ią ż e k b y ła o p a r t a n a d o ść tr a d y c y jn y m z a ło ż e n iu m e to d o lo g ic z n y m , z a le c a ją c y m s z u k a ć k lu c z a do p ro c e s ó w id e o w y c h i o g ó ln o lite - ra c k ic h e p o k i w o so b o w o ści p is a rz a , w je d n o ś c i p sy c h o lo g ii tw ó rc z e j. A le n a w e t te n „ k lu c z p e r s o n a ln y ” z a w ió d ł a u to r a ja k o z a s a d a o r ie n ta c ji w c ią g le k o m p l ik u ­ ją c y m się św ie c ie w s p ó łc z e s n y c h p o s z u k iw a ń li te r a c k ic h . W r e z u lta c ie 16 p y t a ń n ie s p r a w d z iło się ja k o p r ó b a b ila n s u d o ro b k u w s p ó łc z e s n e j p o ls k ie j p ro z y d o k o ­ n a n a p o p rzez a n a liz ę oso b o w o ści a u to r s k ic h , o k a z a ło się n a to m ia s t w p e łn i w a r to ś ­ cio w y m i k o m p e te n tn y m w a r g u m e n ta c ji k r y ty c z n e j „ z b io re m k a m e r a ln y c h p o r ­ t r e tó w ” b

S a m M a c ią g z d a je so b ie z te g o d o b rz e s p r a w ę . W e w s tę p ie do O p in ii i w r ó ż b n ie u k r y w a f a k tu , że w y b r a n e p rz e z n ie g o p o p rz e d n io z a ło ż e n ie m e to d o lo g ic z n e s tr a c iło s w o ją i n t e r p r e ta c y jn ą n o śn o ść , p o n ie w a ż „ n a w e t o so b o w o ść p is a r z a s t a ­ w a ła się w p e w n y c h w a r u n k a c h n a c z y n ie m w y p e łn ia n y m p rz e z ró ż n e , czasem sp rz e c z n e tr e ś c i li te r a c k ie ” (s. 6). M a c ią g p rz y p is u je te n s t a n rz e c z y k s z t a łt u ją c e j się w o s ta tn ic h la t a c h d ość s w o is te j s y tu a c ji lite r a c k ie j. D o s trz e g a w n ie j n o w e e le m e n ty — p rz e d e w s z y s tk im b r a k w y ra ź n ie r y s u ją c y c h s ię n u r tó w i s ty ló w , n a r a s ta j ą c ą w ie lo k ie ru n k o w o ś ć te n d e n c ji i p o s z u k iw a ń a rty s ty c z n y c h , p ły n n o ś ć p e rs p e k ty w . W e w s tę p ie do O p i n i i i w r ó ż b c z y ta m y : „ C o ra z t r u d n ie j p rz y c h o d z i k ry ty k o w i o b ją ć p o szczeg ó ln e o k re s y lite r a c k ie je d n ą f o r m u łą k r y ty c z n ą i co ra z t r u d n ie j w y o d rę b n ić r e p r e z e n ta t y w n e n a z w is k a . R e p r e z e n ta ty w n e — n ie z n a c z y n a jw y b itn ie js z e . R e p r e z e n ta ty w n e — z n aczy d a ją c e o b ra z g łó w n y c h k ie r u n k ó w ro z w o ju l i t e r a t u r y ja k o cało ści. Id z ie o to p o p ro s tu , że n a jw y b it n ie js i p is a rz e n ie d a ją się w ią z a ć w g ru p y i s ty le w sp o só b ta k n a tu r a ln y , ja k to się d z ia ło w w ie k u u b ie g ły m ” (s. 5— 6). „D ziś, b a r d z ie j n iż k ie d y k o lw ie k , w y o d r ę b n ia ją c y m się z j a ­

1 H. Z a w o r s k a , S z t u k a z a d a w a n i a p y t a ń . „N o w e K s ią ż k i”, 1961, n r 10, s. 972.

w is k ie m s t a je s ię k a ż d a w a rto ś c io w a p o z y c ja , p o w ie ść , to m o p o w ia d a ń , z b ió r e se jó w . N o w y u tw ó r n ie w ią ż e się t a k śc iśle z d o ro b k ie m w c z e ś n ie js z y m p is a rz a , s ta n o w i n a tle te g o d o ro b k u ja k ż e często n o w ą i o d r ę b n ą p o z y c ję i d o m a g a się o so b n e g o p o tr a k to w a n ia ” (s. 7). T e n a u to k o r r e n t a r z b a rd z o ja s n o o k re ś la s k a lę i p r o f il o b e c n y c h z a in te r e s o w a ń k r y ty c z n y c h M a c ią g a . A u to r 16 p y t a ń s z u k a ł w y jś c ia z c h a o s u k r y te r ió w , s z u k a ł f o r m u ły p o z y ty w ­ n e j i p ró b o w a ł ją o d n a le ź ć w re a liz u ją c e j się w d z ie le o so b o w o śc i tw ó rc z e j. A u to r O p i n i i i w r ó ż b je s t ju ż p ro g r a m o w o s c e p ty c z n y . N ie r e p r e z e n tu j e w s to s u n k u do p r o b le m a ty k i p o w o je n n e j p o ls k ie j p ro z y ż a d n y c h b a rd z ie j s p re c y z o w a n y c h , k ie ­ r u n k o w y c h k o n c e p c ji. N ie b a rd z o w id z i m o ż liw o ść i o d c z u w a p o tr z e b ę ic h s f o r ­ m u ło w a n ia . W y s ta rc z a m u m a t e r i a ł szczeg ó ło w y ch , s p r a w d z a ln y c h k o n s ta ta c ji. N a k a ż d y m k r o k u p o d k r e ś la s w ą r e z e r w ę i n ie u f n o ś ć w o b e c a g re s y w n y c h d o k tr y n k ry ty c z n y c h , p ro p o n u ją c y c h li te r a tu r z e w sp ó łc z e s n e j o k re ś lo n ą , g o to w ą z a s a d ę k la s y fik a c ji. M a c ią g w y b ie r a w y r a ź n ie ty p k r y t y k i e m p iry c z n e j, a n ty s p e k u la ty w - n e j, u n ik a ją c e j a r b i tr a ln y c h s ą d ó w , b a d a ją c e j f a k ty , n a s ta w io n e j n a w n ik liw y o g lą d u tw o ru , o s tro ż n e j w u o g ó ln ie n ia c h .

Z a ło ż e n ia s w o je j m e to d y k r y ty c z n e j M a c ią g s f o rm u ło w a ł ju ż w to m ie 16 P y ­

ta ń . D o d ziś w z a s a d z ie p o z o s ta je im w ie rn y . W e w s tę p ie do te j w ła ś n ie k s ią ż k i

p is a ł, że „ je s t to p r ó b a o d c z y ta n ia te k s tó w p o p rz e z u k ła d o cen a u to r s k ic h , p ró b a w y d o b y c ia z li t e r a t u r y je j — n ie z a w sz e u ś w ia d o m io n e g o — m o r a ln e g o e k w iw a ­ l e n t u ” 2. T o z a ło ż e n ie n a d a je p rz e p r o w a d z a n e j p rz e z M a c ią g a a n a liz ie u tw o ró w c h a r a k t e r b a rd z o k ie r u n k o w y . I n t e r e s u j e go w l i te r a tu r z e o k re ś lo n y k r ą g p ro b le ­ m ó w — p rz e d e w s z y s tk im s ta w ia n e p rz e z n ią p y ta n ia o w z o ry p o s ta w m o ra ln y c h . Z b ig n ie w Ż a b ic k i s k o m e n to w a ł tę te n d e n c ję d o ść ry c z a łto w o , p is z ą c : „M a m y t u w ię c d o c z y n ie n ia z p ro g r a m e m su i g e n e r i s » m o r a lis ty k i o p is o w e j« ” 3. I s to tn ie , zg ło sz o n a p rz e z M a c ią g a p r o p o z y c ja o d b ie g a od m o d e lu k r y t y k i so c jo lo g ic z n e j, bo o d w o łu je się do is tn ie ją c e j w te k ś c ie s f e r y s u b ie k ty w n y c h zn a c z e ń , b o r e s p e k tu je p o s tu lo w a n y p rz e z a u to r a p o rz ą d e k w a rto ś c i. R ó w n o c z e ś n ie je d n a k „ im m a n e n ty z m ” m e to d y k r y ty c z n e j je s t t u ty lk o częścio w y , p o n ie w a ż M a c ią g w sw o ic h k o n k lu z ja c h z w y k le n ie z a p o m in a o k o n f r o n ta c ji u z n a w a n e g o in d y w id u a ln ie s y s te m u w a rto ś c i z ic h h i e r a r c h i ą w ła ś c iw ą ep o ce. P o tw ie r d z a ły to je d n a k z c a łą je d n o z n a c z n o śc ią p rz e d e w s z y s tk im e s e je o te m a ty c e szcz e g ó ln ie u n e rw io n e j id e o w o i filo z o fic z n ie ( p o r tr e ty P a r a n d o w s k ie g o , K o s s a k -S z c z u c k ie j, P a rn ic k ie g o ) , w k tó r y c h a u to r p o ­ d e jm o w a ł z a s a d n ic z y d ia lo g z o k re ś lo n ą k o n c e p c ją k u l t u r y czy p o s ta w ą w o b ec h is to r ii. W O p i n ia c h i w r ó ż b a c h M a c ią g z d a je się w y k a z y w a ć p o d ty m w z g lę d e m w ię k s z ą k o n s e k w e n c ję . B y w a ś m ie lsz y w w e r y f ik a c ji „ a u to r s k ie g o p o rz ą d k u w a r ­ to ś c i”, o s trz e j w id z i ze sp ó ł r e la c ji m ię d z y d z ie łe m a rz e c z y w is to ś c ią . J e ś li p rz y ty m d o ść r z a d k o o d w o łu je s ię b e z p o ś re d n io do s y s te m u k r y t e r ió w n a d rz ę d n y c h , w y n ik a ją c y c h z p e w n e j k o n c e p c ji ro z w o ju k u lt u r y w s p ó łc z e s n e j, to d la te g o , że za n a jb a r d z ie j w y d a jn ą i s k u te c z n ą u w a ż a o k re ś lo n ą m e to d ę i n t e r p r e ta c ji u tw o ru . M e to d a t a z a k ła d a , że te k s t n a le ż y b a d a ć w k a te g o r ia c h s e n s u s t r ic t o lite r a c k ic h , n ie ja k o od w e w n ą tr z , s p r a w d z a ją c a r ty s ty c z n ą p ra w o m o c n o ś ć o k re ś lo n y c h p ro p o ­ z y c ji, k o n w e n c ji, ro z w ią z a ń , o d s ła n ia ją c z a s a d ę ic h fu n k c jo n o w a n ia . M a c ią g p a ­ m ię ta je d n a k o n a d r z ę d n y m c e lu ty c h zab ie g ó w . D ość p rz y p o m n ie ć k o m e n ta rz e a u to r a O p i n i i i w r ó ż b do in n y c h k s ią ż e k k ry ty c z n y c h . P is z e ta m : „ A u te n ty c z n a

2 W . M a c i ą g , 16 p y t a ń . P o r t r e t y p o l s k i c h p r o z a i k ó w w s p ó ł c z e s n y c h , K r a ­ k ó w 1961, s. 6.

3 Z. Ż a b i c k i , T r a d y c j a , s t y l , o b y c z a j . S z k i c e k r y t y c z n e . W a rs z a w a 1963, s. 341.

i n s p ir a c j a k r y ty c z n a m a z r e g u ły p o c z ą te k d w o is ty : p rz y m ie r z a b o w ie m ś w ia t do is tn i e ją c y c h te k s tó w , w id z i lite r a tu r ę , a le w id z i te ż n a d e r w y ra z iś c ie ś w ia t p o za n ią , z n a te k s ty i je d n o c z e ś n ie czegoś od n ic h ż ą d a ” (s. 186). „ M a te ria łe m p r z e m y ś ­ le ń k ry ty c z n y c h je s t p rz e d e w s z y s tk im ś w ia t, l i t e r a t u r a n a to m ia s t t r a k to w a n a je s t p rz e z k r y t y k ę ja k o n a rz ę d z ie . N a rz ę d z ie , z a p o m o c ą k tó r e g o n a js k u te c z n ie j m o ż e m y w te n ś w ia t w k ro c z y ć , p o z n a ć go i p r z e n ik n ą ć ” (s. 187).

T e s f o r m u ło w a n ia św ia d c z ą je d n o z n a c z n ie o ty m , że M a c ią g a i n t e r e s u je n ie l i t e r a t u r a p o ję ta w k a te g o r ia c h a u to n o m ic z n y c h , a le l i t e r a t u r a ja k o i n t e le k t u a ln y k o m e n ta r z d o rz e c z y w is to śc i, ja k o s w o is ta f o r m a w ie d z y o św ie c ie . W ła ś n ie o to , a w ię c o w a lo r y m e r y to ry c z n e , o tr e ś c i p o z n a w c z e p y ta k o n k r e tn y c h p is a rz y i k o n ­ k r e t n e te k s ty . W ła ś n ie p o d ty m k ą te m b a d a tw ó rc z o ś ć d e b iu tu ją c y c h p ro z a ik ó w . D la te g o o b cy je s t m u s w o is ty e s te ty z m p o św ię c o n y c h p o e z ji e s e jó w K a z im ie rz a W y k i, d la k tó r e g o „ is tn ie je ty lk o h ie r a r c h i a w y o b r a ź n i” (s. 197). D la te g o w M i ­ n i a t u r a c h k r y t y c z n y c h A n d r z e ja K ijo w s k ie g o u ja w n ia p rz e d e w s z y s tk im b e z r a d ­

n o ść in te lig e n c ji p rz e r a ż o n e j z m ie s z a n ie m się m i a r i k r y te r ió w . D la te g o w re s z c ie z a rz u c a a b s tr a k c y jn o ś ć i o g ó ln ik o w o ść k o n s t r u k c ji k ry ty c z n y c h sz k ic o m A lic ji L is ie c k ie j, „ k tó r a m ó w i z re g u ły o te k ś c ie ja k o s c h e m a c ie in te le k tu a ln y m , a n ie 0 ż y w y m u tw o r z e ” (s. 220). Z g ło sz o n y t u s p rz e c iw w o b e c tr z e c h ró ż n y c h m o d e li k r y t y k i n ie m a ty lk o w e r b a ln e g o c h a r a k t e r u , z n a jd u je sw e rz e c z y w is te o p a rc ie w k o n c e p c ji p r a c y k r y ty c z n e j re p r e z e n to w a n e j p rz e z M a c ią g a . O p i n i e i w r ó ż b y s ą w jeg o tw ó rc z o ś c i k s ią ż k ą c h y b a n a jb a r d z ie j r y z y k o w n ą , bo s k r o jo n ą z g o to w e g o m a t e r i a łu r e c e n z ji i e se jó w ju ż p u b lik o w a n y c h w p r a s ie lite r a c k ie j . M a te r ia ł te n d a ł s ię je d n a k u ło ż y ć w tr z e c h d o b rz e u z u p e łn ia ją c y c h się d z ia ła c h : P o s z u k i w a n i a d o j r z a ł y c h , W ś r ó d d e b i u t ó w , K r y t y c y n a s z y c h c z a s ó w — 1 s tw o r z y ł s k o m p o n o w a n ą całość. S ta ł się a u te n ty c z n ą k r o n ik ą n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e ń lite r a c k ic h z l a t 1958— 1961. M a c ią g n ie o p e r u je t u p rz y p a d k o w y m r e j e ­ s tr e m ty tu łó w , p rz e p r o w a d z a p r z e m y ś la n ą s e le k c ję f a k tó w lite r a c k ic h , p o d d a je o b s e r w a c ji k r y ty c z n e j rz e c z y w iś c ie k s ią ż k i is to tn e , c h a r a k te r y s ty c z n e , w a ż k ie , d a ją c e o b ra z b a rd z o ró ż n y c h , a le z a ra z e m lic z ą c y c h się p ro p o z y c ji i p o s z u k iw a ń a r ty s ty c z n y c h . A u to r O p in ii i w r ó ż b z n a k o m ic ie o p a n o w a ł m a łą fo r m ę k o m e n ­ ta r z a k ry ty c z n e g o . J e g o a n a liz y są w w ię k sz o ś c i z w ię z łe , sk o n d e n s o w a n e , im p o ­ n u ją c e d y s c y p lin ą in t e le k t u a ln ą , ja s n o ś c ią w y w o d u , k la r o w n o ś c ią s ty lu . M ia rą r z e te ln o ś c i w a r s z ta tu M a c ią g a je s t f a k t, że te n z b ió r p is a n y c h n a b ieżą co , w tr y b ie d o r a ź n e j p r a k ty k i re c e n z e n c k ie j, o p in ii w y tr z y m a ł p ró b ę c z a su i o k a z a ł się dość z w a r ty m z e sp o łe m są d ó w k r y ty c z n o lite r a c k ic h .

W e w s tę p ie do O p i n i i i w r ó ż b c z y ta m y : „ Id z ie b o w ie m n ie ty lk o o u s ta le n ie o b ie g o w e j w a rto ś c i u k a z u ją c y c h się k s ią ż e k . Id z ie o u ś w ia d o m ie n ie so b ie m o ż li­ w o ści, ja k ie k r y j ą s ię w k a ż d y m z p o m y słó w , k o n s e k w e n c ji li te r a c k ic h , do ja k ic h p r o w a d z ą lu b m o g ą p r o w a d z ić ” (s. 8). T o z a d a n ie k r y ty c z n e r e a liz u je M a c ią g z n ie w ą tp l iw ą w n ik liw o ś c ią . W te j s fe rz e jeg o o b s e r w a c je są szcz e g ó ln ie is to tn e , a w p is a n e w k o n k r e t p ró b y o g ó ln ie js z y c h d ia g n o z z a s k a k u j ą św ie ż o ś c ią u ję c ia . M a c ią g tr a f n i e z a u w a ż a n p . w re c e n z ji z p o w ie śc i W ła d y s ła w a M a c h e jk a R a p o r t

n ie b ę d z i e w y s ł a n y w s z y s tk ie u je m n e s k u t k i m e c h a n ic z n e g o z a s to s o w a n ia k o n w e n ­

c ji e p ic k ie j ty p u S zo ło ch o w a. N ie m n ie j in te r e s u ją c o p o tr a f i w y k a z a ć n ie k o n s e k ­ w e n c je s a m e j k o n c e p c ji K o rn e la F ilip o w ic z a w P a m i ę t n i k u a n t y b o h a t e r a , o s c y lu ­ ją c y m „ p o m ię d z y o b ra z e m s m u tn e g o ż y w o ta i k r e a c j ą p o s ta w y ” (s. 60).

B a d a ją c te k s t M a c ią g n ie e k s p o n u je w n im z a z w y c z a j ty c h c ech i w ła śc iw o ś c i, k tó r y c h ro z p o z n a n ie p o z w o liło b y p rz y p o r z ą d k o w a ć d a n y u tw ó r sz e rsz y m z e sp o ło m z ja w is k lite r a c k ic h , c h ę tn ie z a to sz u k a n ic i k o n ty n u a c j i a r ty s ty c z n y c h w o b r ę ­ b ie tw ó rc z o ś c i je d n e g o p is a rz a . K r y ty k ś w ia d o m ie o d ż e g n u je się od sz ty w n e g o

z e s p o łu k r y t e r ió w w o c e n ie te k s tu . S ta r a się z a c h o w a ć m a k s y m a ln ą w ra ż liw o ś ć n a je g o w e w n ę tr z n y ro z k ła d a k c e n tó w , n a jeg o w e w n ę tr z n e su g e s tie . R z e c z y w is tą p a s ją k r y ty c z n ą a u to r a O p in i i i w r ó ż b je s t u c h w y c e n ie w z ja w is k u li te r a c k im te g o , co s ta n o w i o je g o sw o is to śc i, o jeg o d i f f e r e n t i a specifica . D la te g o te ż o m a ­ w ia ją c o p o w ia d a n ia S ta n is ła w a W y g o d z k ie g o z w ró c i u w a g ę p rz e d e w s z y s tk im n a w a r to ś ć p s y c h o lo g ic z n ą tk w ią c ą w p o w ta rz a ją c y m się o b ra z ie „ s ta n u z a g r o ż e n ia ” , a w M ło d y m , po e c ie w z a m k u L e o p o ld a B u c z k o w s k ie g o z a „ n e r w c e n t r a l n y ” u z n a o b s e s y jn y u p is a r z a t e m a t s z tu k i s k a z a n e j n a „ m a r tw e is tn ie n ie ”, n a d e w a lu a c ję w a rto ś c i.

M a c ią g d b a o p e w n ą k o n s e k w e n c ję w o cen ie p is a rz y b ę d ą c y c h od d łu ż s z e g o c z a su p rz e d m io te m je g o u w a g i k r y ty c z n e j. W re c e n z ja c h z to m ó w o p o w ia d a ń J a r o s ła w a Iw a s z k ie w ic z a i A d o lfa R u d n ic k ie g o o g ra n ic z a się g łó w n ie do e g z e m - p lif ik a c ji n o w y m p rz y k ła d e m ju ż d a w n ie j s f o rm u ło w a n y c h p o g lą d ó w . W p a r u w y p a d k a c h je d n a k je g o s ą d u le g a is to tn y m m o d y fik a c jo m . P o u c z a ją c y m p r z y ­ k ła d e m — r e c e n z ja ze W s p o m n i e ń z t e r a ź n i e j s z o ś c i K a z im ie rz a B r a n d y s a . R e w iz ja p o p rz e d n ic h o p in ii je s t t u c h y b a t r a f n a i u z a s a d n io n a . A le k r y t y k m o że b y ć ła t w o p o s ą d z o n y o p e w n ą im p r e s y jn o ś ć i d o w o ln o ść ocen, s k o r o w 16 p y t a n i a c h z j a d l i ­ w ie w y ty k a B ra n d y s o w i to , że „ je s t b e z u s ta n n ie b e z o so b isty , z p r a g n i e n ia a n o n i­ m o w o śc i s tw o r z y ł so b ie sz c z e g ó ln y p ro g r a m , je s t z a w sz e z a m k n ię ty , u k ła d n y , n i e ­ u ja w n io n y ” 4, a w O p in ia c h i w r ó ż b a c h n ie m n ie j p r z e k o n y w a ją c o c h w a li go „ z a d ro g ę p is a r s k ą , k tó r e j n ie sp o só b n ie z a a p ro b o w a ć ” (s. 19). P e w n a p ły n n o ś ć k r y ­ te r ió w w a r to ś c io w a n ia je s t t u z ja w is k ie m w id o c z n y m .

K r y ty k a r e c e n z u ją c a ju ż n a jś w ie ż s z y z o ió r M a c ią g a z u z n a n ie m p o d k r e ś la ła w n im „ to n r z e te ln o ś c i in te le k tu a ln e j, r a c jo n a lis ty c z n e j trz e ź w o ś c i m y ś le n i a ” 5 i o d p o rn o ś ć n a p rz e lo tn e s u g e s tie śro d o w isk o w e . A u to r O p in i i i w r ó ż b is to tn ie cz ę sto b y w a k r y ty k ie m p rz e k o r n y m . W z w ią z k u z ty m p rz e c e n ia n ie k ie d y k s ią ż k i p rz e c ię tn e , n p . W y p r z e d a ż s a m o t n o ś c i W ilh e lm a S ze w c z y k a , a m o b iliz u je c a ły s w ó j sc e p ty c y z m p is z ą c o u tw o r a c h sw e g o c z a su m o d n y c h i k o n tr o w e r s y jn y c h . T e p o z y c je o c e n ia ze sz c z e g ó ln ą u w a g ą i o s tro ś c ią k r y te r ió w . D a je to c z a s e m r e z u l ­ ta ty o w o cn e. M a c ią g ja k o je d e n z n ie lic z n y c h k r y ty k ó w p o tr a f ił d o ść k o n s e k ­ w e n tn ie w y k a z a ć , że ra c jo n a lis ty c z n a k o n c e p c ja B o s k i e g o J u l i u s z a J a c k a B o c h e ń ­ sk ieg o , z m ie rz a ją c a do u k a z a n ia m e c h a n iz m u d e if ik a c ji C e z a ra , ra c z e j z a w io d ła , n a to m ia s t u tw ó r o k a z a ł s ię n a jc ie k a w s z y w w a r s tw ie p s y c h o lo g ic z n e j, w w a r s t w i e p o r t r e t u lite r a c k ie g o . N ie m n ie j c h a r a k te r y s ty c z n y , ch o ć o d m ie n n y , je s t c a s u s r e ­ c e n z ji z B r a m raju. A rg u m e n ty , k tó r e w y s u w a k r y t y k p rz e c iw k s ią ż c e J e r z e g o A n d rz e je w s k ie g o , są n ie do z le k c e w a ż e n ia , a le o d w o łu ją się w y łą c z n ie d o s f e r y li te r a c k ie j r e a liz a c ji o k re ś lo n e j te z y . M a c ią g p isze w y r a ź n ie : „ S p rz e c iw m ó j j e d ­ n a k n ie o d n o si się d o in s p ir a c ji, ty lk o d o sp o s o b u p o w ie śc io w e g o r o z w ią z a n ia s p r a w y ” (s. 36). W y d a je się, że w d y s k u s ji n a te m a t te k s tu o t a k w y r a ź n e j i n s p i­ r a c j i id e o w o -filo z o fic z n e j re z > g n a c ja z je j o cen y , z a p e w n e p o d y k to w a n a tr o s k ą o c z y sto ść ś c iśle li te r a c k ie j a r g u m e n ta c ji, je s t w y jś c ie m b a rd z o p o ło w ic z n y m , n ie p o z w a la ją c y m n a p e łn y o są d u tw o ru .

W O p i n i a c h i w r ó ż b a c h n ie ła tw o o d c z y ta ć ty p u p o d o b a ń lite r a c k ic h M a c ią g a . J a k o k r y t y k o d u ż e j d y s c y p lin ie i s a m o k o n tro li n ie c h ę tn ie z d ra d z a o n s w o je o so ­ b is te g u s ty . M o ż n a je d n a k z a u w a ż y ć , że o d n o si się d o ść n ie u f n ie d o o k re ś lo n e g o k r ę g u p o s z u k iw a ń w s p ó łc z e s n e j p ro z y , d ą ż ą c y c h do in te le k tu a liz a c ji p r o b le m a ty k i, o s ią g a n e j za c e n ę o g ra n ic z e n ia lu b r e d u k c j i r o li f a b u ły . W o ln o p rz y p u s z c z a ć , że n ie je s t d z ie łe m z u p e łn e g o p r z y p a d k u f a k t, iż w O p i n ia c h i w r ó ż b a c h z a b r a k ło

4 M а с i ą g, op. cit., s. 223.

s z k ic u o S p i ż o w e j b r a m ie T a d e u s z a B rezy . C h y b a n ie p r z y p a d k o w o ró w n ie ż o s te n ­ ta c y j n ie p o c h le b n ą r e c e n z ję z U r z ę d u k o ń c z ą c ie n k o p r z e k o r n e a k c e n ty a d r e s o ­ w a n e d o „ k s ią ż k i t a k in te lig e n tn e j, z ło ś liw e j i z à ra z e m k s ią ż k i t a k b e z r a d n e j” (s. 25). M a c ią g p is z ą c o p o w ie ś c ia c h W ilh e lm a M a c h a i T e o d o ra P a r n ic k ie g o c h ę t ­ n ie p o d k re ś la , że d o c e n ia se n s i w a r to ś ć e k s p e r y m e n tu lite r a c k ie g o . M a je d n a k z a u f a n ie p rz e d e w s z y s tk im do l i t e r a tu r y f a b u l a r n e j , k tó r a o d w o łu je się do h is to ­ ry c z n ie s p r a w d z a ln e g o m a t e r i a łu d o św ia d c z e ń , k tó r a o p e r u je k o n k r e te m o k r e ś lo ­ n e j s y t u a c ji i b o h a te r a . „ F a b u la r n o ś ć m a tę b o s k ą z a le tę — p isz e — że s p r a w d z a k a ż d ą w iz ję . U w ie rz ę a u to r o w i, je ś li to w s z y s tk o f a b u l a r n ą k o n s t r u k c ją u d o w o d n i. [...] A s p r a w d z ić m o ż n a w li te r a tu r z e — p r z y k ła d e m ż y c ia lu d z k ie g o ” (s. 151). G d y b y s ię c h c ia ło je d n a k n a p o d s ta w ie O p in ii i w r ó ż b u z y s k a ć ja k iś szk ic s y tu a c y jn y , m a p ę p r ą d ó w i te n d e n c ji w s p ó łc z e s n e j p ro z y p o ls k ie j, to o k a z a ło b y się , że — m im o c a łe g o b o g a c tw a z g ro m a d z o n e g o t u m a te r i a łu o b s e rw a c y jn e g o — o g ó ln y o b ra z n ie b y łb y d o ść o s try . W y n ik a to po p r o s tu z p o d k re ś lo n e g o ju ż f a k tu , że M a c ią g je s t k r y ty k ie m p rz y g lą d a ją c y m s ię li te r a tu r z e z p e w n ą d o zą s c e p ty ­ c y z m u , n ie c h ę tn ie r y z y k u ją c y m s u g e s tie czy p o s tu la ty . W O p i n i a c h i w r ó ż b a c h b r a k m i s z k ic u o b a r d z ie j s y n te ty c z n y m c h a r a k te r z e , w ja k im ś s to p n iu p o rz ą d k u ją c e g o p r z e s ła n k i. A r ty k u ł p t. S z a n s a p o w ie ś c i , o b ie c u ją c y w y p e łn ie n ie te j w ła ś n ie lu k i, r o z c z a r o w u je z d a w k o w o ś c ią i e n ig m a ty c z n o ś c ią s ą d ó w , n a le ż y do p o z y c ji n a js ł a b ­ sz y c h w zb io rze. M a c ią g m a te m p e r a m e n t i a m b ic je a n a lity k a . J e g o p r z e k o r a w o b e c s t e r e o ty ­ p ó w r e c e n z e n c k ic h o p in ii, je g o n ie c h ę ć do p o c h o p n y c h s y n te z w y d a ją się w a lo ­ r e m sz c z e g ó ln ie c e n n y m . A le d o c e n ia ją c w p e łn i rz e te ln o ś ć i k u lt u r ę w a r s z t a tu k r y ty c z n e g o z a d e m o n s tr o w a n e g o w O p in ia c h i w r ó ż b a c h , tr u d n o z a a p ro b o w a ć p e w n ą z a ry s o w u ją c ą się w n im te n d e n c ję . „ C z y sty e m p ir y z m ” p ro w a d z i t u a u to r a c z a s e m n ie ty lk o d o re z y g n a c ji z a m b ic ji s y n te ty k a , a le do s w o is te j n ie m o ż n o śc i u c h w y c e n ia ja k ic h k o lw ie k o k r e ś lo n y c ^ ^ te n d e n c ji ro z w o jo w y c h w sp ó łc z e s n e j p o l­ s k ie j p ro z y . O cz y w iśc ie s k a la tr u d n o ś c i i r y z y k a to w a rz y s z ą c a te g o ro d z a ju p r ó ­ b o m , z w ła sz c z a p o d e jm o w a n y m n a b ieżą co , b ez cz a so w e g o d y s ta n s u , je s t o g ro m n a . A le k r y t y k a , je ś li m a b yć, j a k ch ce te g o sa m a u to r O p in i i i w r ó ż b , a k ty w n ą ś w ia ­ d o m o ś c ią li t e r a t u r y , m u s i to ry z y k o w lic z y ć w k o s z ty sw e g o is tn ie n ia . M a c ią g o g r a n ic z a się n a to m ia s t do są d ó w ta k ic h , ja k : „ p ro z a p o ls k a d n ia bieżą ceg o , w i­ d z ia n a g e n e r a ln ie , p rz y p o m in a a m e b ę , k ie r u ją c ą w e w s z y s tk ie s tr o n y sw e ró ż n e g o k s z t a łt u i ró ż n e j g ę s to śc i w y p u s tk i” (s. 7). K r y ty k in ic ju ją c w e w ro c ła w s k ie j „ O d rz e ” d y s k u s ję n a t e m a t d o ro b k u p o w o je n n e j l i t e r a t u r y p o ls k ie j w rę c z s f o r ­ m u ł u je te z ę , że je s t o n a p o p r o s tu b ib lio te k ą , „ b a r d z ie j n a g ro m a d z e n ie m d o b ry c h , a n a w e t b a rd z o d o b ry c h k s ią ż e k n iż o b ra z e m w s p ó łc z e s n y c h p r z e m ia n ” 6. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że te n p o g lą d je s t ju ż z b y t k r a ń c o w y i w g ru n c ie rz e c z y je d n o s tro n n y d r e b o u r s . N a szczęście je d n a k w k o n k r e t n e j p r a k ty c e k r y ty c z n e j M a c ią g n ie u le g a m u z b y t często. W w ię k sz o ś c i sw y c h e s e jó w u d o w a d n ia i n t e le k t u a ln ą p ło d n o ś ć , i n t e r p r e t a c y j n ą s k u te c z n o ś ć p r z y ję ty c h zało ż e ń i m e to d .

O m a w ia ją c k s ią ż k ę L is ie c k ie j W k r a i n i e c z a r ó w a u to r O p i n i i i w r ó ż b jeszcze r a z p r z y p o m n ia ł sw ó j p r o g r a m e m p ir y k a : „ R o b o ta k r y t y c z n a je s t c h y b a w a ż n ie js z a w s f e rz e m n ie j a b s t r a k c y j n e j, n ie c h b ę d z ie , że i m n ie j a m b itn e j, ale b liż s z e j te k s to m , k o n k r e tn e m u te k s to w i, k o n k r e tn e m u n a z w is k u . T u ta j d e m o n s tru je się w p ie r w s z y m rz ę d z ie u m ie ję tn o ś ć to w a rz y s z e n ia p is a rz o w i, to w a rz y s z e n ia ro z w o ­ jo w i l i t e r a t u r y ” (s. 219). W r e a liz a c ji ta k p o ję ty c h p o w in n o ś c i k r y t y k a M a c ią g w y ­ k a z u je rz a d k ą , ty m g o d n ie js z ą u w a g i, k o n s e k w e n c ję . J e r z y B a j d o r e W . M a c i ą g , W p o s z u k i w a n i u f o r m u ł y . „ O d r a ”, 1964, n r 1, s. 30.