Ocena czasów polskich w historjografii estońskiej

3. N . T R E U M U T H !)

OCENA CZASÓW POLSKICH W HISTORJOGRAFJI ESTOŃSKIEJ

Opracowanie stosunków historycznych m iędzy P o lską a krajam i baltyckiem i leży w historiografii estońskiej ugorem. ' T akże w literatu­ rze historycznej niemiecko - bałtyckiej problem ten pojawił się niezbyt dawno. I chociaż z początkiem nowoczesnej m etody historycznej do­ czeka! się on poważniejszego opracowania, służy on po większej części aktualnym interesom politycznym.

Genezę i m otyw y powstałej przez to niesprawiedliwej oceny czasów polskich w Estonji rozpatruje J. V asar w swej rozpraw ie „Halb" poola ja „hea“ rootsi aeg“ („zle“ czasy polskie i „dobre” szwedzkie), wydanej w czasopism ie „O licn“ 1930, Nr. 8. J. V asar w ykazuje przekonywująco jak ataki rosyjskich panslaw istów na autonomiczne bałtycko-szlacheckie stanow e korporacje państwowe, szczególniej intensyw ne w połowie XIX w. znalazły swrego najw ybitniejszego przeciwnika w historyku C. Schir­ rende, k tó ry skierował zainteresow ania późniejszych badaczy na spraw y praw no-polityczne państw a stanowego. Podczas gdy na plan pierw szy wybijało się zagadnienie prawne wielkiej redukcji dóbr Karola XI, okres polski niebył nigdy specjalnym przedm iotem badań historyków baltycko- niemieckich. „Punktem w yjścia do tych badań było nie zainteresowanie się czasam i polskiemi jako takiemi, ale chęć uboczna w yjaśniania tem okresu szw edzkiego“. U trzym yw ano, że szlacheckie państwo inflanckie było połączone z P olską umową jedynie i że było rzeczą słuszną, aby w skutek złam ania umoAvy przeszło do Szwecji. W ten sposób

poszuki-*) Znajdujące się w tym przeglądzie uwagi o pracach autora niniejszego artykułu zostały napisane przez D yrektora Centralnego Archiwum Państw. Estoń­ skiego, O. Liiva.

wanie w ypadków złam ania um owy stało się dla nich głównem zadaniem. A to m usiało naturalnie prow adzić do m alowania czasów polskich w m oż­ liwie najciem niejszych barwach. J. V asar odrzucai pogląd, jakoby szlachta inflancka w skutek nieznośnego ucisku świadomie się odwróciła od rz ą­ du polskiego przeszedłszy do Szwecji. Szlachta inflancka nie odwróciła się od Polski, ale w większości pozostała jej wierna. W czasie inwazji G ustaw a Adolfa opuściła kraj, zostaw iając swe dobra na łasce wroga, żeby powrócić dopiero później — z tem twierdzeniem traci grunt pod nogami jeden z najbardziej rozpowszechnionych w balt.-niemieckiej hi­ storiografii sądów o okresie polskim.

W pływ takich fałszyw ych poglądów historiografii bałtycko-niem iec- kiej na okres polski odbił się b. w yraźnie na najdaw niejszych opraco­ waniach historycznych estońskich.

Pierw szem ogólnem opracowaniem naukowem historji estońskiej jest Eesti ajalugu (H istorja Estonji) Willemal Reim an‘a. U kazała się ona początkowo w głównych częściach w przekładzie estońskim „H istorji po­ w szechnej“ K. O. Lindegvistsa, a następnie w yszła, jako osobna książka w Tallinie w r. 1920, przygotow ana do druku przez H. Seppa. O kres pol­ ski jest tu stosunkowo krótko opracow any na- 8 stronach; pod względem treści i tendencji w ykład opiera się na n ajstarszych badaniach bałtycko- niemieckich. Uwaga autora zw rócona jest głównie na 3 p ytania: W alka 0 Inflanty m iędzy Polską, Szw ecją ® M oskwą 1562—82, „rekatolizacya“ w Inflantach, a szczególniej w Dorpacie i w alka o Inflanty m iędzy P olską a> Szw ecją 1600— 1629.

Już z przedstaw ienia w ypadków wojennych poznajem y w yraźnie stronnicze, proszwedzkie stanow isko autora., które znajduje swój peł­ ny w yraz w przedstaw ieniu kontr-reform acji jako wielkiego aktu przem o­ cy, przyczem w yzyskane dane są p rzestarzałe a częściowo błędne. Autor ani nie wiąże polskiej polityki inflanckiej z zagadnieniam i ogól- niejszemi ani też nie posiada danych do zobrazow ania stosunków we­ w nętrznych np. spraw gospodarczych. Do przedstaw ienia życia religij­ nego w rócił autor później raz jeszcze w artykule tłum aczącym Kronikę Isseltską Eesti rahva usuełu 1587 (Zycie religijne ludu estońskiego ok. 1587) w ydanym w dziele zhiorowem „Eesti k ultura“ IV (1915), str. 171 — 177.

Na szczególniejszą uwagę przy ocenianiu stosunków polsko-estońskich 1 ich skutków zasługują 3 arty k u ły z w ydanego przez Tow. Polsko- Estońskie dzieła zbiorowego Poola (Polska) Tallinn 1930. Prof. J. Ul- uots‘ „Poola-Eesti ajaloolised suhted“ (Stosunki historyczne polsko- estońskie), N. Treum utha „Jooni Poola ajast Ees'tis“ (Szkice z czasów polskich w Estonji) i Prof. G. Suits1 „P oolaaegsest kirjanduslikust vil- jelusest meie m aal“ (O kulturze literackiej w naszym kraju w czasach

3 O C E N A C Z A S Ó W P O L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J I E S T O Ń S K I E J 125

polskich). W swoim historyczno-politycznym przeglądzie obustronnych stosunków polsko-estońskich od najdaw niejszych aż do współczesnych czasów porusza Prof. J. Uluots m. inn. także znaczenie dla Estonji unji polsko-litewskiej i bitw y pod G runw aldem . Unicestw iły one zadanie narodow e zakonów .niemieckiego i inflanckiego zgermaniizowania tak Litwy, jak Inflant i Esionji przez chłopów. Mówi on, że w bitwie pod Grunwaldem krew polska i krew tych w szystkich, co w alczyli razem z Polakam i zam knęła drogę, k tórą w ciskali się do Inflamt ,ii Estonji chłopi niemieccy. Z punktu widzenia ludu estońskiego było to praw dziw e szczęście. — P rz y omawianiu stosunków w. XVI istotne i decydujące znaczenie dla Estonji przypisuje autor traktatow i zapolskiem u 1582. Rosja trac ąc władzę nad Estonją, traci jednocześnie możliwość realizo­ wania tam sw ych w ynaradaw iających tendencyj. W zach.-europejskim obszarze kulturalnym lud estoński m ógł zachować swą nam dow ą od­ rębność. W ten sposób naród polski pod w odzą Stefana B atorego od­ wrócił po raz drugi niebezpieczeństwo grożące ludowi estońskiemu. W zakończeniu w ypow iada Prof. J. Uluots następujący pogląd: gdy w średniowieczu Polska w ystępow ała w obronie sw ych interesów przeciw Zakonowi niemieckiemu, robiła jednocześnie wiele dobrego dla E stonji; gdy broniła sw ych interesów w XVI w.—unicestwiła największe niebezpie­ czeństwo grożące Estoinji. Poniew aż zaś życie narodów jest uzależnione od ich położenia geopolitycznego, to stosunki dziejowe polsko-estońskie polegają nie na przypadkow ych zetknięciach, ale w ypływ ają z .sam ej przyrody. P rzejrzy ście i w trafnej syntezie opracow any jest okres pol­ ski w Inflantach w wyżej wzmiankow anym artykule N. Treum uth'a. W iele jest w praw dzie dużo obszerniejszych prac na ten tem at w litera­ turze balt.-niemieckiej, artykuł ten jednak jest jednym z najlepszych z tej dziedziny ze względu na swe objektywne przedstaw ienie i ocenę faktów. Mimo sw ego ogólnego charakteru rozpraw a ta dociera w niektórych kw ęstjach do najdrobniejszych szczegółów i przynosi szereg faktów bądź zupełnie nowych bądź też mało dotychczas znanych. Należy prze­ dew szystkiem wspomnieć zam ierzenia i działania w związku z restau racją katolicyzm u jak również kw estję kolonizacyjną za czasów polskich.

P ra c a rozpoczyna się przedstaw ieniem stosunków m iędzy Inflantami a P olską pod koniec okresu zakonnego i przypom ina wm ieszanie się Polski do w ew nętrznych spraw inflanckich podczas t. zw. „Sporu o koa­ djutora“. Udziiałowi Polski w wojnie moskiewsko-inflanckiej poświęcona jest tylko krótka wzmianka, ponieważ zagadnienie to doczekało się opra­ cowania w specjalnej nowej m onografji estońskiej z czasów Zygm unta Augusta. Autor zw raca szczególniejszą uwagę na poszczególne fazy no­ w ego ustroju praw nego k raju : privilegium Sigismundi Augusti, P rivile­ gium Adm inistrandi D ucatus Livoniae z r. 1566 i diploma unionis. R zeczą

126 O C E N A C Ź A S Ó W P Ô L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J I E S T O Ń S K I E J 4

nową w przedstaw ieniu czasów S tefana B atorego jest podkreślenie w y ­ bitnego udziału Jana Zam oyskiego w polityce inflanckiej B atorego. Po pokoju Zapolskim Zam oyski miał powierzone odebranie kraju Rosji i jego prow izoryczne urządzenie, ewakuację Rosjan, m ianowanie staro ­ stów i ekonomów i t. d.

W pływ Zam oyskiego widzi autor i w rozpoczętej w 1582 rewizji ziemskiej i w planach kolonizacji Inflant, które później p rz y udziale P ossevin a i Nuncjusza Bolognettego o trzym ały szersze rozm iary, wkońcu jednak doprow adziły do nikłych rezultatów — i w reszcie w y ­ w ołały kontr-reform ację. P o przedstaw ieniu aktów praw nych Bato­ rego zm ieniających stosunki inflanckie, założenia biskupstw a W en- deńskiego i projektu nowego praw a, Constitutiones Livoniae, artykuł podaje bliższe dane o planach kolonizacyjnych, o ryw alizacji na tym terenie Possevina z Bolognettim, o udziale w tej sprawie kurji papieskiej i o działali,ności F ranciszka R y szard a Schadena, w ysłanego po kolonistów do Europy Zachodniej. W końcu m am y niektóre wiadomości o sukce­ sach i w arunkach kolonizacji w T artu, P öltsam aa i Laiuse. Drugim bli­ żej badainym problemem jest „R ekatolizycja“. O stro zaznaczona jest różnica m iędzy pojęciami „polonizacji“ a „rekatolizacji“, k tóre w dotycn- czasow ych badaniach uchodziły za zjaw iska wzajem nie się uzupełniające. W praw dzie przcciw reform acja znalazła podporę w polonizacji, ale nie była ona koniecznym i uprzednim jej w arunkiem . Term inu zaś „poloni­ zow anie“ nie należy rozumieć jako przyjm ow ania polskości pod w zglę­ dem narodowym i kulturalnym ale jako przystosow anie praiw zasadni­ czych i system u adm inistracyjnego do ustroju i interesów Polski.

Następnie autor rozstrząsa pytanie, w jakim stopniu można stwierdzić nacisk urzędow y w przejaw ach tutejszej przeciwreform aoji. Podaje op arty na danych archiw alnych i m aterjale źródłowym przegląd dzia­ łalności propagandy katolickiej w P ärnu, T artu i na wsi. Szczególny nacisk położony jest na kolegjum jezuickie w Tartu. Dalej m am y od­ malowane stosunki miejskie, spraw y handlowe, następnie zw raca autor uwagę na kw estję ziemskie i na tutejszą politykę a g ra rn ą Polski. Sądzi 011, że polityka agrarna Stefana B atorego była skierow ana do tego, aby miejscowemi środkam i zapewnić państw u dalsze utrzym anie i obro­ nę tego kraju. Dalej następuje omówienie stosunków chłopskich, cię­ żary, opłaty, ucieczki chłopów i t. p. W końcu podany jest krótki rzut oka na wojnę szwedzko-polską z r. 1600 i następn. W zakończeniu autor twierdzi, że okres polski oznacza w Inflantach urządzenie po raz pierw szy kraju i regulacyj jego stosunków w ew nętrznych przez obce m ocarstw o, Estończykom zaś pokazał konieczność i możliwość reform y stosunków włościańskich przy pom ocy w ładzy państwowej.

5 O C E N A C Z A S Z Ó W P O L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J I E S T O Ń S K I E J 127

P roí. Q. Suits, jeden z najlepszych znaw ców dziejów literatury estoń­ skiej, usiłuje k rytyczn ie scharakteryzow ać dążenia oświatowe P olski w Inflantach. P rzed staw ia najpierw zubożenie i zdziczenie k raju wsku­ tek długotrw ałych wojen i w ylicza w ew nętrzne przyczyny upadku Za­ konu. Następnie rozpatruje tw órczą pracę Polski na polu kultural- nem, szczególniej podnosząc skuteczną działalność Jezuitów. P orów ­ naw szy stosunki kościelne i kulturalne szwedzkiej Estonji ze stosunkami panującemi podówczas w Inflantach polskich konstatuje on, że Estoinja szwedzka nie uchroniła się pod względem prudukcji duchowej od nędzy.

Stefan B atory, k tó ry zm ierzał do unifikacji poszczególnych części Polski, widział w katolicyzm ie skuteczny środek dla realizacji swoich zamiarów. Dla pomyślnej restauracji katolicyzm u w ziem iach kreso­ wych przez wzorowe szkolnictwo i wychowanie powołano najbardziej w ykształconych i najgorliw szych pionierów katolicyzm u — Jezuitów.

0 krótki rzut oka na okres polski w Estonji idzie O. Varesow i w jego artykule Poola suhted Eestiga X V I sajandi lôpal (Stosunki Polski z Estonją pod koniec w. XVI) w ydanym w czasopiśmie Sódur (Żołnierz) XII (19,30), str. 895—906. A rtykuł składa się właściwie z 2 części: 1) ukształtow anie się stosunków w ew nętrznych Szwecji i Polski i w ypadki p olityczne,. prow adzące do konfliktu o Inflanty i 2) przeciw reform acja w Inflantach. Podczas gdy uogólniająca część pierw sza opiera się n a

znanych już opracowaniach, do drugiej części w y zy sk an y został m aterjał źródłow y i podane niektóre szczegóły. Tak więc część pierw sza nosi charakter spraw ozdaw czy i dopiero p rz y opracow yw aniu przeciw refor- macji stara się autor o wyniki różne od poglądów W illem a Reimana, błądzi jednak wielokrotnie w uzasadnieniu swoich twierdzeń.

1 ten artykuł pokazuje jak trudném jest opracow anie ogólne okresu polskiego w Inflantach tak pod względem dyspozycji jak pod względem oceny wypadków z powodu braku nowszych prac m onograficznych. Szczegółowsze opracowanie przeciw -reform acji daje tenże sam autor O. Vares, w swojej p racy Katoliku usk Liivimaal 1582— 1600 (Katolicyzm w Inflantach 1582— 1600) w czasopiśmie Kaitse-Kodu (Obrona O jczyzny) j 930, str. 793—796, gdzie główna uwaga zwrócona jest na Kolegjum Jezuitów w T artu ; wiadom ości podane są według urzędow ych spraw ozdań rocznych i z ich pomocą próbuje autor oceny przeciw-reform acji.

I ten jednak artykuł nadaje się tylko do zaznajom ienia się z zag ad ­ nieniem, a nie do naukow ego w yzyskania. O Kolegjum Jezuitów w T artu i przeciw -reform acji w Inflantach przygotow uje specjalne studjum N. Treumuth. Poszczególne jego części autor przedstawi! w Akademickiem T ow arzystw ie H istorycznem , a mianowicie „Moningaid jooni vastureior- m aisioonht T artus Kuni a. 1600 (Kilka szkiców z Przeciw reform acji w T artu do r. 1600), krótko referow ane w Ajalooline Ajakiri (Epizody

128 O C E N A C Z A S Ó W P O L S K I C H W H I S T O R J O O R A F J I E S T O Ń S K I E J 6

z początków przeciw -reform acji w Inflantach), dotyczące głównie spraw y kolonizacji w związku z „rekatolizacją“ k ró tk a podany w tym że piśmie

1929, str. 94—95.

Najdłuższą z dotychczasow ych opracow ań okresu polskiego w języku estońskim jest 92-u stronicow a p raca H. C. P itsa h la Poola aeg Eeestis ja Poola-Rootsi sóda (1600 — 1629) (Polskie czasy w Estonji i w ojna pol­ sko-szw edzka (1600—1629). Jest ona pom yślana jednak jako rzecz po­ pularna i ze względu na różne błędy i bezkrytyczność nie wchodzi wcale w rachubę pod względem naukowym.

Co za m aterjal do dziejów stosunków polsko-estońskich dla pracy naukowej opartej na nowych podstaw ach kryje się w archiw ach estoń­ skich, pokazuje pierw szy zeszyt w ydaw nictw Estońskiego Archiwum Głównego, N. Treum utha i O. Liiv‘a Polonica Eesti Riigi Keskarchiivis. Lisa: Polonica teistes Eesti archiivides (Polonica w Estońskiem Archi­ wum Głownem. D odatek: Polonica w innych archiwach Estonji) Tartu,

1931, 160 str.

Jak zaznaczono w przedmowie, do w ydania tej p ra cy pobudził ten fakt, że okres polski znalazł w naszem dziejopisarstw ie stosunkowo słabe i częściowo błędne odbicie. A kty i dokum enty z czasów szwedzkich i zakonnych są opublikowane w dużej ilości a objektyw na m etoda w y­ daw nicza umożliwia prawdziwe w yjaśnienie tych okresów. Analogicz­ nych w ydaw nictw źródłow ych z okresu polskiego jest w Estonji stosun­ kowo mało. P ra c a ta właśnie chce zaznajom ić szersze koła badaczy z zachow anym w Estonji odnośnym m aterjałem ; poczem m ogłyby na­ stąpić gruntowniejsze studja archiwalne. Oprócz tego praca ta daje przegląd stosunków dziejowych polsko-estońskich, zw łaszcza w latach 1582— 1625 i w ylicza w specjalnym rozdziale p. t. „P rzegląd w ydaw nictw i opracow ań jsfosunków historycznych m iędzy Estonją i P o lsk ą“ — w szystkie ważniejsze dotychczasow e rozpraw y i w ydaw nictw a, w ydane bądź w Estonji, bądź w Polsce, bądź te ż w innych krajach. Z poszcze­ gólnych archiwów zostały dokładniej opisane archiw a starsze jak Estoń­ skie archiwum rycerstw a i archiwum gen.-gubernatora estońskiego i in­ flanckiego. W ydane są reg esty w ażniejszych, dotąd niepublikowanych dokumentów; z protokółów i innych pism podano w yk az ch arak tery ­ stycznych poloniców. Estońskie archiwum rycerskie zaw iera cenny m a­ terial szczególniej z czasu walk m iędzy Zygm untem a ks. Karolem, ale posiada także szereg dokumentów, odnoszących się do spraw w łasno­ ści ziemskich.

Estońskie archiwum generał-gubernatorstw a z czasów szwedzkich za­ w iera wiadom ości o stosunkach lokalnych polsko-szewedzkich w Inflan­ tach, szczególniej częste od końca XVI i pocz. XVII wieku. Bez p rze­ chowywanej tu koresponedncji jest prawie niemożliwe ocenić w yczerpu­

7 O C E N A C ZA SÓ W P O L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J I E S T O Ń S K I E J 129

jąco przebieg w ojny polsko-szwedzkiej w latach 1600—1629. M ateriał ten w yliczony .ii scharakteryzo w an y w odnośnym rozdziale książki, ty ­ czy się stosunków polsko-szwedzkich z przed wojny, następnie poszcze­ gólnych w ypadków wojennych, zdradzieckich stosunków i konspiracyj w szwedzkiej Estonji паї rzecz Polski, m iejscowych rokowań pokojowych i t. d. Po pokoju altm arskim lokalne stosunki polsko-szwedzkie znalazły się na terytorium inflanckiego gener.-gubernatora. Odnośny przegląd archiwum gener.-gubernatorstw a z czasów szwedzkich obejmuje także cały wiek XVII. T a część przynosi m. in. 42 reg esty listów szwedzkich królów i regentów do gem -gubernatorów inflanckich o: stosunkach z Pol­ ską w 1. 1635 — 1705.

Znajduje się tu wiele danych o inflanckich środkach obronnych prze­ ciw Polsce, o spraw ach granicznych, o w ydaw aniu zbiegłych chłopów, o stosunkach handlowych i t. d. S ą tam ciekawe wiadom ości o później­ szych pretensjach Polski do Inflant i E stonji; tak w r. 1645, gdy obecny przy przekazaniu przez Danję Szwecji O zylji przedstaw iciel polski sta­ rał się propagow ać w śród szlachty myśl poddania się Ozylji Polsce; lub później w r. 1670 gd y książę kurlandzki szukał na dw orze polskim po­ parcia dla sw ych pretensyj do Estonji i Tallinu.

Ze strony szwedzkiej zw racano baczną uwagę na kw estję portów, kur- landzkich, które groziły odciągnięciem od R ygi handlu zagranicznego polskiego i litewskiego. Należy w reszcie zwrócić uwagę na obszerną korespondencję o spraw ach polskich z drugiej połowy w. XVII i z cza­ su wojny północnej. Specjalny w ykaz akt obejmuje dane tyczące się spraw polskich w w. XVIII i XIX, znajdujące się w Bait, archiwum gener.- gubernatoirstwa, w archiw ach gubernatorów estońskiego^ i inflanckiego jak również w archiwum gener. Numsena.

Co się ty czy archiw aliów XVI i XVII wieku zasługują jeszcze na bacz­ niejszą uw agę: archiwum miejskie w Tartu, archiwum De La Gardie w Bibljotece Uniw. w T artu, oraz dawne archiwum Kuckerowskie w Estońskiem T ow arzystw ie Literackiem w Tallinie.

P ra c a ta jest w ydana po niemiecku z dodatkiem dokładnego streszcze­ nia estońskiego.

Z monografij specjalnych w ym ieniam y now szą pracę J. V asara, ty ­ czącą się daw niejszych czasów zakonnych. „Taani piiiideid Eestimaa taasvallatam iseks 1411 — 1422, Mit einem R eferat: Dänem arks Bemühun­ gen Estland zurückzugewm nen 1411—1422“ T artu 1930. Opracowane są tu szczegółowo plany Erykai Pom orskiego, w yk azan y jest też udział Polski w popieraniu i pobudzaniu tych planów. P rzytem są sprostow a­ ne. niektóre błędne tw ierdzenia P rochaski.

Głęboki interes, jaki m iała P olska w spraw ach Zakonu wogóle a w Inflantach w szczególności, ukazuje się nanowo i to w ostrzejszej

130 O C E N A C Z A S Ó W P O L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J l E S T O Ń S K I E J 8

formie z początkiem w. XVI, za w. m istrza Plettenberga. Te w ypadki zostały w yczerpująco opracow ane w rozpraw ie Livland im russich-li- iauischen Konflikt. Die Grundlegung seiner N eutralitäts-politik 1494 — 1514 (B eiträge zur Kunde Estlands, Bd. XIV, 1928/29, s. 85—160). P ra ­ ca ta pokazuje, jak rosnący pływ polski na Litwie przeszkadza? jej w' z a­ chowaniu jej dawnej przew agi nad coraz m oeniejszem paňsitwam mos- kiewskiem i jak dla Inflant bliższy kontakt z Litwą i P olską staw ał się nieuchronny dla rozw iązania kwestji rosyjskiej.·

W nauce estońskiej obszerniej rozpatryw ał ówczesne zagadnienia obrony Inflant H. Sepp w swoim artykule Vana Lüvim aa kaitser vr oble­ m e 15, sajandi teisel poolel, 16 sajandi esim esel poolel ja keskel (Za­ gadnienie obrony daw nych Inflant w drugiej połowie XV wieku), w y d a­ nym w czasopiśmie naukow o-wojskowym S ödur (Żołnierz) 1930, str. 1348—1360. P okazaw szy taktyk ę Plettenbergai — ofensyw a przeciw wojskom moskiewskim na granicy moskiewskiej — autor zajmuje się bliżej stosunkam i dyplom atycznem i Plettenberga z krajam i, zaintereso- wanem i bezpośrednio w jego ataku. W końcu rozpatruje autor klęskę Zakonu w wojnie rosyjsko - inflanckiej. R osja znalazła w tedy w rogów i w Szwecji i w Polsce, które dla ochrony w łasnych posiadłości przed niebezpieczeństwem , były zainteresow ane w w strzym aniu Rosji zdalaj od Inflant. Najlepszą dotąd i najbardziej w yczerpującą pracą o przebiegu wojny rosyjsko-inflanckiej i o udziale w niej Polski jest oparta na m a­ teriale źródłow ym rozpraw a H. Kruus‘a V ene-L üvi soda (1558—1561)

(W ojna rosyjsko-inflancka 1558— 1561) T artu 1924. Udziałem Polski zajm uje ,się autor bliżej w rozdziałach: Inflanty w poszukiwaniu obcej pom ocy 1558—1559, O statnie stadium walki Zakonu inflanckiego 155У— 1560, Inflanty w zamęcie m iędzynarodow ym i Upadek Zakonu 1560—Ы.

Położenie państwowe części państw a zakonnego pozostałej p rz y P ol­ sce przedstaw ia artyk uł M. M orrisona Lüvim aa riiklik seisukoht Poola ajal (Położenie państwowe Inflant w czasach polskich), w y dany w cza­ sopiśmie Kaitse Kodu 1930, str. 768—772. Autor interpretuje tam spe­ cjalnie szczegółowo 3 iakty praw ne: Privilegium Sgismundi August·, dyplom unji litewsko-inflauckiej i konstytucję inflancką Stefana B atorego z r. 1582. Okres polski był wed.ug autora za krótki, żeby Inflanty m ogły sobie zdobyć i zachować stanowisko pewnej jednolitej całości w stosunku do Wielkiej Polski. Sądzi, też autor, że przeciwieństwo m iędzy poszcze- gólnemi częściami całego państw a było tak istotne, że jest rzeczą w ąt­ pliwą, czy dalszy rozwój doszedłby do jakiegoś wspólnego celu. To ostatnie twierdzenie jest jednak niedostatecznie uzasadnione. Zw raca dalej autor uwagę, że także podczas unji z Litwą kraj był stale za rząd za­ ny przez polską w ładzę centralną, która ro zstrzy g ała samodzielnie w szystkie spraw y przez nam iestnika. Tw ierdzenia artykułu w ym agają

9 O C E N Ą C Z A S Ó W P O L S K I C H W H I S T 0 R J 0 G R A F J 1 E S T O Ń S K I E J 131

jednak jeszcze uzasadnienia przy pom ocy nowego m ateriału źródłowego. Takiego uzasadnienia w artykule nie znajdujem y i przez to wchodzi on obecnie w rachubę tylko jako postawienie zagadnienia.

C zasy polskie — głównie od końca XVI w. w życiu m iast estońskich są przedm iotem poszczególnych artykułów . T artu zajmuje się obszer­ ny zarys Otona F reym utha Tartu linn aastail 1558—1625 (Miasto Dor­ pat w latach 1558— 1625) w yd any w dziele zbiorowem „T artu “ 1925, str. 44—58. Autor dai obraz dziejów m iasta na podstawie dotychczasowej literatury, nie w yzyskując zbiorów archiwum m iejskiego w Tartu.

Ze względu na opublikowane dokum enty zasługują na wzmiankę prace byłego miejskiego archiw isty dorpackiego T. C hristiani Dorpats Erstes Privileg in polnischer Zeit Verhandl d. Gelehrten Estnischen Gesell­ schaft XXII, 3 і Neubildung des Dorpater Rates zu Beginn der Polen­ zett T artu 1919.

Historię P arn a w y w czasach polskich opracow yw ał daw ny tam tej­ szy archiw ista miejski W. Stillm ark. Nie została ona jednak jeszcze w y­ dana drukiem oprócz .artykułu tegoż autora „Der Untergang Alt-Per- naus“, w ydanego w „B eiträge zur Kunde E stlands“ IX, str. 129 — 132. Zajmuje się tam Stillm ark głównie decyzjam i komisji królewskiej z r. 1599, które dąży ły do zniszczenia S tarej P arnaw y . „Rządowi polskie­ mu — powiada autor — zależało ze względów strategicznych na zniszcze­ niu m iasta. Mogło ono bowiem na w ypadek wojny polsko - szwedzkiej, której wybuchu w każdej chwili się spodziewano, stać się ważnym punktem oparcia dla Szwedów, skąd mogliby oni wygodnie ostrzeliwać zamek i m iasto Nową P arn aw ę“. P rzeciw reform acją w P arnaw ie i Ko­ respondencją Fabianusa Q uadrantina z M arcinem Kromerem zajmuje się Th. C zernay w swoim artykule Fabianus Quadrantinus und die Ge­ genreform ation in Pernau, SB. P ernau 1899— 1901, str. 128—148 i w w y­ dawnictwie „Fünfzehn Briefe des Fabianus Quadrantinus an den Bischof von Ermeland, Martin Cromer aus den Jahren 1582 bis 158S“, SB P ernau 1899— 1901, S. I—XXXIX і „Elf w eitere A ktenstücke aus dem Bischüf. Archiv zu Frauenburg in O s tp r “, ibid. 1901—1905, str. 203—239.

D okładny plan i opis zam ku i m iasta Felliina w ydał A. W estrén-Doll, opierając się na wynikach rewizji polskiej z r. 1599 w „Barg und Stadt Fellin zu polnischer Zeit''. SB GEG 1928, str. 67—83. Ten sam autor w yzyskał dane rewizji powiatu T artu z r. 1582 do obserwacyj topogra­ ficznych i badania nazw miejscowości w swym artykule „Das Inven­ tar der Starostei Dorpat im Jahre 1582" ibid. 1922, str. 32—56.

Ciekawe, jak mało opracowań zajmuje się drugą palową czasów pol­ skich, po r. 1600.

132 O C E N A C Z A S Ó W P O L S K I C H W H I S T O R J O G R A F J l E S T O Ń S K I E J 10

Należy tu przedew szystkiem wymienić H. Sepp‘a Rootsi-Poola soda Eesti ia Liivimaal 1601— 1604 (W ojna szwedzko-polska w Estonji i In­ flantach 1601— 1604) w czasopiśmie Sodur 1929, str. 591—596.

Słusznie zw raca uwagę autor na działalność będącego w służbie szw edz­ kiej hr. Jan a Nassauskiego, którego zaadnie polegało na wyćwiczeniu od­ działów szwedzkich na wzór taktyki piechoty niderlandzkiej. A utor w ska­ zuje na braki,, które utrudniały zastosow anie tej taktyki. Rezultatem był wielki pochód zwycięski Polaków i powrót wodzai szw edzkiego do zw artej falangi.

Później w bitwie pod Kircholmem wojsko szwedzkie było uszykow ane zgodnie z zasadam i niderlandzkiej sztuki wojennej, zostało jednak z po­ wodu sw ego niedostatecznego wyszkolenia zupełnie pobite przez Pola-, ków, którzy byli znacznie słabsi liczebnie, ale dobrze udyscyplinowani.

Należy następnie wspomnieć o odczycie N. Treum utha m ianým w Akademickiem Tow arzystw ie H istorycznem „Rootsi-Poola vaherahu- läbirääkimised Gustav Adolfi ajal (Rokowania szw edzko - polskie o ro- zejm w czasach G ustaw a Adolfa). S treszczony w Ajalooline Ajakiri (Czasopismo historyczne) 1931, str; 117— 118. Zw raca on tam uwagę na udział innych państw europejskich w m edjacji pokojowej m iędzy Polską a Szw ecją i uważa za przesadne tw ierdzenie o rzekomej zupełne] prze­ wadze Szwecji w ówczesnych w ypadkach w ojennych; Gustaw Adolf bo­ wiem jeszcze w r. 1619 był gotów zadowolić się granicą z 1600. Zwy­ cięstwo Szwecji było ostatecznie rezultatem siły jej w ewnętrznej organi­ zacji, podczas gdy po stronie polskiej środki obrony Inflant nie by îy do­ statecznie zorganizowane, żeby oprzeć kraj o jego własne siły.

Jak pokazuje pow yższy przegląd brak przeważnie historjografji es­ tońskiej szerszej podstaw y p rzy badaniu stosunków dziejowych polsko- estońskich. Ograniczono się głównie do kw estyj czysto lokalnych i do­ piero najnow sze badania zaczynają zagadnienie to szerzej opracowywać. Znajomość m aterjału źródłowego i metoda naukowa usunęły tenden­ cyjność i służenie interesom politycznym.