ArchAeoloGIcA hereditas

0 2

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Warszawa – Zielona Góra 2013

ArchAeoloGIcA hereditas

Grodziska Warmii i Mazur 1 ^.

stan wiedzy i perspektywy badawcze

pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego

Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński

Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji:

ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl

www.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja techniczna: Magdalena Malińska i Alina Jaszewska Skład: Kamil Banaszewski

Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Na okładce: Grodzisko, gm. Banie Mazurskie (fot. K. Trela)

Linguisic consultaion: Louis Daniel Nebelsick

Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego

© Copyright by Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Zielona Góra and Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa

ISBN 978-83-932546-7-5

Wydawnictwo:

Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447

www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: biuro@fundacjaarcheologiczna.pl Książkę można kupić w sklepie internetowym:

www.wydawnictwofa.pl

ArchAeoloGIcA hereditas

2

SPIS t r e ś cI

5 Wprowadzenie

*

7 Bartłomiej Klęczar i Magdalena Rutyna

Stan badań grodzisk województwa warmińsko- -mazurskiego

*

31 Anna Marciniak-Kajzer

Czego relikty skrywają średniowieczne „grodziska”.

Releksje po badaniach nie tylko w województwie warmińsko-mazurskim

45 Marcin Engel, Piotr Iwanicki,

Grażyna Iwanowska i Cezary Sobczak

Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie

65 Mariusz Wyczółkowski, Marta Szal, Mirosława Kupryjanowicz i Ewa Smolska

Kompleks osadniczy w Poganowie,

pow. kętrzyński, stanowisko IV: wstępne wyniki badań interdyscyplinarnych

83 Kazimierz Grążawski

Z nowszych badań nad grodziskami pogranicza słowiańsko-pruskiego

109 Sławomir Wadyl

Badania weryikacyjno-sondażowe grodzisk wczesnośredniowiecznych w dorzeczu górnej Drwęcy (Domkowo, Lipowiec, Ornowo-Lesiak, Morliny)

125 Daniel Gazda

Między grodem a zamkiem – wieloczłonowe obiekty warowne prusko-krzyżackie na południe od Zalewu Wiślanego

135 Daniel Gazda, Joanna Jezierska, Jacek Konik i Piotr Szlązak

Badania Archeologicznej Misji Pomezańsko- -Bałtyckiej obiektów warownych w Starym Dzierzgoniu i Bogdanach w latach 2009-2012

181 Marek Jagodziński

Wyniki badań archeologicznych grodzisk w Myślęcinie, Kwietniewie i Weklicach

205 Robert Klimek

Zaginione zamki i strażnice poświadczone w źródłach z pierwszej połowy XIV wieku z obszaru Warmii biskupiej oraz propozycje ustalenia ich lokalizacji

*

225 Zbigniew Kobyliński

Projekt Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I:

Pomezania, Pogezania i Warmia w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki: cele, założenia i pierwszy etap realizacji w 2012 roku

233 Seweryn Szczepański

„Wykopaliska” w archiwach – archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego

253 Jerzy Nitychoruk i Fabian Welc

Sytuacja geomorfologiczno-geologiczna wybranych grodzisk w okolicach jeziora Jeziorak

281 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach i Magdalena Rutyna

Grodzisko z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w Kamionce, st. 9, gm. Iława: wstępne wyniki badań z 2012 roku

(z aneksami Anny Gręzak i Elżbiety Jaskulskiej)

305 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach, Magdalena Rutyna, Jacek Wysocki i Bartłomiej Klęczar

Grodziska z czasów plemiennych(?) w Gulbiu, na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak, w Urowie i Dubie w powiecie iławskim:

wstępne wyniki badań z 2012 roku

327 Jacek Wysocki i Bartłomiej Klęczar

Grodziska typu stożkowatego na wyspie Wielka Żuława w Iławie, w Lasecznie Małym i Mozgowie w powiecie iławskim:

wstępne wyniki badań z 2012 roku

SPIS treścI

351 Tomasz Herbich

Wyniki badań metodą magnetyczną

wybranych stanowisk archeologicznych w rejonie Iławy w 2012 roku

361 Andrzej Pydyn

Wyniki archeologicznych prospekcji podwodnych w wybranych jeziorach Pojezierza Iławskiego

373 Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, Rafał Solecki i Paweł Stencel

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

381 Piotr Lasek i Jan Przypkowski

Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie z 1620 roku w zbiorach Instytutu Sztuki PAN

385 Magdalena Żurek

Boreczno, stanowisko 4 (AZP 24-54), gm. Zalewo, woj. warmińsko-mazurskie. Analiza stratygraiczna

413 Krzysztof Misiewicz i Wiesław Małkowski

Badania nieinwazyjne na stanowisku 4 w Borecznie, woj. warmińsko-mazurskie w 2012 roku

423 Maciej Bojanowski, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński

Wyniki badań petrograicznych ceramiki z grodzisk w Kamionce, Mozgowie i Borecznie w powiecie iławskim

457 Joanna Kałużna-Czaplińska,

Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński

Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice z grodzisk w Kamionce, Mozgowie i Borecznie w powiecie iławskim

467 Noty o autorach

373–380

Zespół Zakładu Archeologii Podwodnej Instytutu Arche- ologii UMK w Toruniu, prowadzący prospekcje na wybra- nych akwenach Pojezierza Iławskiego w ramach projektu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur¹, odkrył oraz zadokumentował na jeziorze Jeziorak pozostałości przeprawy mostowej z drugiej połowy XIII wieku. Stanowisko to znajduje się na przesmyku pomiędzy Półwyspem Nieprzyjaznym na wyspie Wielka Żuława (Wielki Ostrów) a półwyspem Krzywy Róg. Jest to południowa część jeziora Jeziorak, administracyjnie należąca do gminy Iława.

Jeziorak (niem. Geserich See) to jezioro rynnowe po- łożone w północno-wschodniej Polsce w obrębie Poje- zierza Iławskiego. Jest to największy akwen tego rejonu, jego powierzchnia wynosi 3219 ha, a długość 27,5 km.

Wzdłuż rozwiniętej linii brzegowej, posiadającej liczne półwyspy i zatoki, znajduje się wiele stanowisk arche- ologicznych. Średnia głębokość akwenu to 4,1 m, nato- miast głębokość maksymalna to 13 m². Na jeziorze znaj- duje się kilkanaście wysp o łącznej powierzchni 240 ha.

Największa z nich to Wielka Żuława, inaczej nazywana Ostrowem Wielkim (niem. Groß Werder), o powierzch- ni 82,4 ha. Linia brzegowa wyspy jest stosunkowo roz- winięta i posiada liczne zatoki oraz półwyspy. W połu- dniowo-wschodniej części wyspy znajdują się relikty stożka obronnego pełniącego prawdopodobnie funkcję strażnicy krzyżackiej³. Strefa brzegowa wyspy jest silnie zmieniona antropogenicznie, występują tu liczne pomo- sty, plaże, mariny, a sam brzeg jest w wielu miejscach sztucznie umocniony.

Warunki nurkowe występujące w akwenie można uznać za wyjątkowo trudne. Widoczność wahała się od 20 do 50 cm, a woda miała kolor brązowo-brunaty (ryc. 1). W przesmyku, w którym zlokalizowano omawia- ną przeprawę mostową występował stały niezbyt silny prąd wody. Istotnym czynnikiem wpływającym na spo- sób prowadzenia badań oraz stan zachowania reliktów jest występowanie w tym miejscu szlaku żeglugowego, a co za tym idzie duży ruch jednostek pływających.

1 Pydyn 2013, w tym tomie.

2 Kondracki 1978.

3 Klęczar i Wysocki 2013, w tym tomie.

Ukształtowanie terenu w rejonie północnego cypla wyspy oraz na półwyspie Krzywy Róg sugerowało po- tencjalne występowanie przeprawy. Jest to najwęższe miejsce między wyspą Wielka Żuława a brzegiem. Przy- puszczenia te potwierdziła kwerenda przeprowadzona przez Seweryna Szczepańskiego w archiwach niemiec- kich⁴.

Prace rozpoczęto od przeprowadzenia prospekcji wzdłuż linii trzcin po obydwóch stronach przesmyku. Na- stępnie w najwęższym miejscu omawianego przesmyku wytyczono oś badawczą, wzdłuż której prowadzono pro- spekcję przeszukując pasy szerokości jednego metra po obydwóch stronach. Prace objęły warstwę wierzchnią osadów dennych do miąższości 5-10 cm, w poszukiwa- niach korzystano również z pomocy wykrywacza me- tali. Każdy odnaleziony zabytek zaznaczany był tyczką, a następnie namierzany urządzeniem GPS. System taki możliwy był dzięki stosunkowo niewielkiej głębokości, nie przekraczającej 2 m, jaka występowała w rejonie prospekcji. Po przeszukaniu pasów po obu stronach osi była ona przesuwana o 2 m⁵. Dzięki tej metodzie można było systematycznie i z dużą dokładnością spenetrować cały obszar przesmyku. W wyniku tych działań odnale- zione zostały relikty mostu oraz materiał ruchomy.

W trakcie poszukiwań najpierw natraiono na mate- riał zabytkowy. Następnie odnaleziono pojedyncze pale pod cienką warstwą osadu dennego. Po oznaczeniu kil- ku pali poprowadzono dodatkową oś wzdłuż reliktów mostu, aby zintensyikować poszukiwania w jego rejo- nie. Każdy pal o oddzielnym numerze inwentarzowym oznaczany był drewnianą tyczką, wystającą ponad lustro wody (ryc. 2).

Każde stanowisko podwodne ma odrębną i wyjątko- wą dla siebie specyikę, dlatego też metody dokumen- tacyjne różnią się na poszczególnych stanowiskach.

Również w tym przypadku należało dostosować meto- dy dokumentacji do charakteru stanowiska. Metody te miały spełniać kilka warunków. Po pierwsze być szybkie, ponieważ nie można było zajmować toru wodnego przez dłużej niż jeden dzień. Powinny być również możliwe

4 Szczepański w tym tomie.

5 Bowens (ed.) 2009: 99.

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, Rafał Solecki i Paweł Stencel

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

ArchAeoloGIcA hereditas 2

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, rafał Solecki i Paweł Stencel

do wykorzystania w wodzie o bardzo słabej widoczności.

Zadokumentowania wymagał obszar o znacznej powierzch- ni, dlatego też metody te powinny umożliwiać spraw- ne przeprowadzenie prac.

Biorąc pod uwagę wszystkie wspomniane aspekty wybra- na została odpowiednio zmo- dyikowana metoda triangu- lacji (ryc. 3)⁶.

Wzdłuż mostu poprowa- dzono oś główną. Na osi, co 5 metrów, znajdowały się punkty referencyjne ozna- czone tyczkami wystającymi powyżej lustra wody. W celu dokładnego zlokalizowania położenia pali, mierzono odległość od danego pala do trzech wybranych punk- tów referencyjnych⁷. Taśmę rozciągano na powierzchni wody, aby uniknąć zacze- pienia lub załamania taśmy, co fałszowałoby pomiar.

Następnie dokonywano po- miarów pod wodą. W trakcie prac zapisywano odległość od pala do punktu referen- cyjnego oraz średnicę obiek- tu. Każdy relikt mostu został namierzony w ten sam spo- sób. Ostatnią czynnością było powiązanie planu do siatki osnowy geodezyjnej z wy- korzystaniem tachimetru.

Skuteczność wykorzystanej metody została następnie sprawdzona w programie Au- toCad. Błąd pomiarowy był mniejszy niż średnica pala, co – biorąc pod uwagę wa- runki, w jakich wykonywano dokumentację – należy uznać za dokładność wysoce satys- fakcjonującą.

Jak wspomniano wcze- śniej, odnaleziona i zadoku- mentowana przeprawa mo-

stowa znajdowała się w najwęższym miejscu przesmyku pomiędzy półwyspem Nieprzyjaznym (wyspa Wielka Żu- ława) a półwyspem Krzywy Róg (ryc. 4). Na dnie jeziora w omawianym miejscu zlokalizowano 13 pali (ryc. 5),

6 Bowens (ed.) 2009: 128-132.

7 Bowens (ed.) 2009: 121.

głównie dębowych, ale odnaleziono również pale olcho- we i brzozowe⁸. Średnica pali wahała się od 8 do ponad 20 cm. Zlokalizowane pale, będące reliktami przeprawy

8 Wyniki analiz dendrologicznych i dendrochronologicznych doko- nanych przez prof. dr hab. Tomasza Ważnego z Uniwersytetu Mi- kołaja Kopernika.

Ryc. 2. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Rejon na północ od wyspy Wielka Żuława – przebieg przeprawy mostowej oznaczony tyczkami (fot. A. Pydyn)

Fig. 2. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island. The area north of the Wielka Żuława Island – the route of the bridge passage marked with poles (photo A. Pydyn)

Ryc. 1. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Rejon na północ od wyspy Wielka Żuława – warun- ki panujące na stanowisku; fotograia w sposób realistyczny oddaje barwę i przejrzystość wody (fot. A. Pydyn)

Fig. 1. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island. The area north of the Wielka Żuława Island - condi- tions on the site; the photograph exhibits the colour and the transparency of the water in a realistic way (photo A. Pydyn)

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

Grodziska Warmii i Mazur • 1

375

mostowej, pozwoliły na wyzna- czenie jej przebiegu. Wyróżnić można dwa rzędy pali, przy czym w rzędzie wschodnim jest ich wyraźnie mniej. Problemy z lokalizacją mogą być spowo- dowane przez przysypanie ich sedymentami lub zniszczenie w trakcie procesów podepozy- cyjnych. Żaden z dwóch rzędów odnalezionych pali nie tworzy idealnie prostej linii. Niektóre z pali mogły być przyporami skośnymi lub zostać zamonto- wane w trakcie napraw mostu.

Więcej informacji na ten temat będzie można uzyskać tylko po dokładniejszych badaniach wykopaliskowych i datowa- niach dendrochronologicznych wszystkich zachowanych pali.

Na podstawie zachowanych reliktów można wyciągnąć tylko ograniczone wnioski na temat konstrukcji mostu. Praw- dopodobnie była to przeprawa o konstrukcji ilarowej składają- cej się z kilku lub kilkunastu i- larów, posiadających minimum po 2 pale każdym ilarze⁹. Sze- rokość przesmyku w linii mo- stu wynosi około 95 m i można przyjąć, że tak długa była sama przeprawa. Odległości między poszczególnymi sąsiadującymi palami były różne i wahały się od 1,7 do 3,2 m. Niestety, bez reliktów części jezdnej ustalenie dokładnej szerokości mostu jest bardzo trudne, można jednak przypuszczać, że wahała się ona od 2,5 do 3 m.

Wydaje się prawdopodobne, że na ziemiach polskich może- my wskazać w średniowieczu trzy mosty o podobnej kon- strukcji. Należy do nich zaliczyć przeprawy w Mogilnie, Parsęc- ku i Koninie. Most w Mogilnie miał długość 160 m i rozstaw szerokość około 3,5 m. Relikty tej przeprawy datowane są na X-XIII wiek. Druga przeprawa o podobnej konstrukcji to most II w Parsęcku. Konstrukcja ta miała długość 150 m i szero-

9 Szulta 2008: 26-35.

Ryc. 3. Metoda dokumentacji podwodnej z wykorzystaniem triangulacji (rys. M. Rzemińska) Fig. 3. The metod of underwater documentation with the use of triangulation (drawing by M. Rze-

mińska)

Ryc. 4. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Plan przeprawy mostowej pomiędzy wyspą Wielka Żuława a półwyspem Krzywy Róg (oprac. R. Solecki)

Fig. 4. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island. The plan of the bridge passage between the Wielka Żuława Island and the Krzywy Róg Peninsula (elaborated by R. Solecki)

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, rafał Solecki i Paweł Stencel

kość około 3,3 m; niestety, jej dokładna chronologia nie została ustalona. Ostatnia luźna analogia do badanego obiektu pochodzi z Konina. Niestety, chronologia i dłu- gość tego mostu nie są znane, ale jego szerokość wyno- siła zaledwie około 2 m¹⁰.

W trakcie prospekcji podwodnych w rejonie prze- smyku oprócz reliktów mostu znaleziono również 23 zabytki wydzielone, w tym 18 zabytków ceramicznych, 6 zabytków metalowych i 2 drewniane. Pierwsze cztery zabytki ceramiczne to ciężarki do sieci. Znaleziono dwa typy tych zabytków: pierwszy w formie dysku z otworem (ryc. 6), natomiast drugi typ w formie baryłki z otwo- rem na wylot¹¹. Zabytki te mogą świadczyć o zastawianiu w tym miejscu sieci. Przewężenie i prąd wody powodują, że jest to miejsce o dużym potencjale rybackim. Mogły one też zostać zerwane i zgubione po zaczepieniu sieci o relikty mostu.

Kolejne zabytki to dwa fragmenty gąsiorów – da- chówek wieńczących konstrukcję dachu. Następne znalezisko to kafel ceramiczny z ciemnozieloną emalią,

10 Szulta 2008: 145-163; Chudziak 2009, 2011.

11 Jażdżewski 1948; Kmieciński 1955; Kulikowski 1960; Roplewski 1963

zdobiony motywem roślinnym. Wydaje się, że należy go datować już na okres nowożytny¹². Najliczniejszą grupą zabytków ceramicznych odnalezionych w cza- sie prospekcji są fragmenty naczyń. Wśród dziewięciu przedmiotów zabytkowych znalazły się: 3 fragmenty brzuśców, 3 fragmenty wylewów, 2 fragmenty dna oraz jedno prawie kompletne naczynie. Zabytki te przedsta- wiają bardzo różny stan zachowania, większość z nich była jednak silnie wypłukana przez wodę.

Wśród fragmentów brzuśców 2 posiadały domieszkę mineralną, średnioziarnistą. Natomiast na trzecim wi- doczne jest zdobienie. Wśród wylewów pierwszy pocho- dził z naczynia obtoczonego całkowicie lub częściowo.

Zaobserwowano domieszkę mineralną, średnioziarnistą.

Wylew był prawdopodobnie częścią naczynia esowate- go, średniościennego. Zachowany fragment jest dość dużej wielkości i widoczne jest na nim zdobienie dookol- nymi żłobkami. Drugi z opisywanych wylewów również pochodzi z naczynia częściowo lub całkowicie obto- czonego. Podobnie jak poprzednie posiada domieszkę mineralną średnioziarnistą. Ostatni fragment wylewu

12 Dąbrowska 1987, 1993; Dąbrowska i Karwowska 2007; Gruszczyń- ska i Targońska (red.) 1994.

Ryc. 5. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Obszar prospekcji podwodnych na północ od wyspy: żółty obszar – rejon prospekcji, czer- wone punkty – zabytki, niebieskie punkty – pale (oprac. R. Solecki)

Fig. 5. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island. The area of underwater prospections north of the island: yellow area – the region of pro- spections, red points – inds, blue points – wooden posts (elaborated by R. Solecki)

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

Grodziska Warmii i Mazur • 1

377

Ryc. 6. Jezioro Jeziorak, wy- spa Wielka Żuława.

Ciężarki do sieci ry- backich z rejonu prze- prawy mostowej (fot.

M. Grabowski)

Fig. 6. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island.

The weights for ishing nets from the region of the bridge passage (photo M. Grabowski)

Ryc. 7. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Dobrze zachowane naczynie ceramiczne odnalezio- ne w rejonie przepra- wy mostowej na wy- spę (fot. M. Grabowski) Fig. 7. Lake Jeziorak, the

Wielka Żuława Island.

Well-preserved cera- mic pot found in the region of the bridge passage to the island (photo M. Grabowski)

Ryc. 8. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Topór odnaleziony w rejonie przeprawy mostowej na wyspę (fot. A. Pydyn) Fig. 8. Lake Jeziorak, the Wiel- ka Żuława Island. An axe found the region of the bridge passage to the island (photo A. Pydyn)

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, rafał Solecki i Paweł Stencel

pochodzi z naczynia baniastego, szerokootworowego, wykonanego z domieszką mineralną, średnioziarnistą.

Z dużą ostrożnością zabytki te można datować na ko- niec wczesnego lub początek późnego średniowiecza¹³.

Następne dwa zabytki będące dennymi częściami naczyń ceramicznych posiadają domieszkę mineralną drobnoziarnistą. Oba są toczone na kole i posiadają gla- zurowane wnętrze. Na jednym z nich widoczne jest zdo- bienie wątkiem rytym przy dnie. Naczynia glazurowane pojawiają się pod koniec XV i na początku XVI wieku, natomiast polewy brązowe występują w XVI i XVII wie- ku. Dlatego też opisane zabytki można z dużą ostroż- nością datować na początek okresu nowożytnego¹⁴. Ostatni i najlepiej zachowany zabytek ceramiczny to na- czynie esowate bez zachowanego wylewu (ryc. 7). Jest to naczynie całkowicie obtaczane, mocno zerodowane poprzez działanie wody, dlatego sprawia wrażenie cien- kościennego. Na powierzchni widoczna jest mineralna, średnioziarnista domieszka. Na brzuścu można zauważyć wyraźne dookolne żłobki. Analogiczne naczynia znajdo- wane są w warstwach datowanych na koniec wczesnego i początek późnego średniowiecza¹⁵.

Zabytki organiczne, które dobrze zachowują się w śro- dowisku wodnym reprezentowane są zaledwie przez dwa przedmioty. Wśród nich pierwszy obiekt to praw- dopodobnie fragment drewnianego kółka z nacięciem u podstawy. Natomiast drugi to trójkątny w przekroju i zaostrzony fragment drewna. Określenie chronolo- gii w tym przypadku jest niemożliwe, jednak można przypuszczać, że są powiązane z konstrukcją mostu¹⁶. Ostatnia omówiona kategoria zabytków to przedmioty metalowe. Podczas prospekcji znaleziono 5 żelaznych zabytków. Stan zachowania trzech z nich nie pozwala na identyikację. Natomiast pozostałe 2 to podkowa i żela- zny topór. Podkowa jest kuta, a kształtem przypomina typ VI wg Kazimierczyka, niemniej precyzyjne określe- nie typu uniemożliwia warstwa korozji. Podkowy typu

13 Poliński 1996.

14 Gruszczyńska i Targońska (red.) 1994; Gajewska 1993.

15 Poliński 1996.

16 Szulta 2008; Kurnatowska (red.) 2000.

VI datowane są na XIV wiek¹⁷. Topór posiada średnio wyodrębnioną brodę oraz płaski obuch (ryc. 8). Stan zachowania nie pozwala na jednoznaczne określenie typu, jednak budowa zbliżona jest do typów VII i VIIa wg Głoska. Topory tych typów określane są jako formy przejściowe między XII a XIV wiekiem¹⁸.

Na stan zachowania reliktów mostu i zabytków oraz charakter zbioru duży wpływ mógł mieć charakter dna w omawianym rejonie. Pale mostu zostały zlokalizowa- ne pod kilkucentymetrową (2-5 cm) warstwą piasku, ale wbite były w bardzo twarde i zwarte osady gliniaste, wymieszane ze żwirem i drobnymi kamieniami. Nato- miast zabytki ruchome odnajdywano bezpośrednio na powierzchni lub pod wspomnianą wcześniej cienką war- stwą osadów. Ten stan rzeczy może być spowodowany stałym prądem występującym w przesmyku. Powoduje on, że lekkie frakcje sedymentów mogą być przemiesz- czane i nie odkładają się w omawianym rejonie. Z arche- ologicznego punktu widzenia może to mieć poważne implikacje. Jeśli wymywanie osadów było zjawiskiem długoterminowym mogło to zaburzyć procesy depozy- cyjne i „zubożyć” warstwy średniowieczne. W konse- kwencji zabytki o odmiennej chronologii mogły znaleźć się w jednej „warstwie”. Wyjaśniałoby to szerokie ramy chronologiczne, obejmujące okres 300-400 lat, przed- miotów odnalezionych w rejonie przeprawy mostowej.

Należy jednak pamiętać, że podobne twarde dno, po- zbawione osadów dennych znacznej miąższości wystę- powało również na innych akwenach Pojezierza Iław- skiego, na których prowadzono prospekcje podwodne¹⁹. Z sześciu pobranych próbek do datowania dendrochro- nologicznego wytypowane zostały 4 wycięte z pali dębo- wych (ryc. 9). Pozostałe dwie próbki zidentyikowano jako olchę i brzozę. Wszystkie datowane próby wskazują, że drzewa, z których wykonano pale zostały ścięte w drugiej połowie XIII wieku. Dwa pale pochodzą z drzew ściętych zimą pomiędzy 1268 a1269 rokiem²⁰, pozostałe dwie

17 Kazimierczyk 1978.

18 Głosek 1996.

19 Pydyn 2013, w tym tomie.

20 Ważny 2012: 2.

Ryc. 9. Jezioro Jeziorak, wyspa Wielka Żuława. Diagram belkowy z zaznaczeniem położenia datowanych serii przyrostowych drewna z mo- stu na wyspie (wg T. Ważnego 2012)

Fig. 9. Lake Jeziorak, the Wielka Żuława Island. A joist diagram with marked positions of dated growth series of the wood of the bridge to the island (according to T. Ważny 2012)

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

Grodziska Warmii i Mazur • 1

379

próby nie posiadały słojów podkorowych, co uniemożli- wiło ich dokładnie datowanie. Wydaje się jednak wysoce prawdopodobne, że przeprawa mostowa powstała po- między 1268 a 1269 rokiem lub niewiele później.

Most prowadzący na północny cypel wyspy Wielka Żuława powstał więc w okresie wzmożonej aktywności zakonu krzyżackiego oraz w okresie drugiego powsta- nia Prusów. Zaskakujące jest, że przeprawa ta została zaznaczona na mapie z początków XVII wieku. Jednak nie wiadomo czy mapa przedstawiała istniejący most, czy wiedzę na temat jego istnienia w przeszłości, jaka jeszcze funkcjonowała w XVII wieku. Jeśli na wyspę prowadziła przeprawa mostowa w XVI-XVII to trudno określić, ile miała ona wspólnego z mostem odnalezio- nym w czasie prospekcji podwodnych. Z jednej strony mamy wąską chronologię dostarczoną przez analizy dendrochronologiczne odnalezionych elementów kon- strukcyjnych, z drugiej strony odnaleziony materiał ar- cheologiczny może być datowany bardzo szeroko.

Na obecnym etapie badań niestety niemożliwe jest określenie, kiedy most został zniszczony i jak długo był używany. Należy jednak pamiętać, że drewniane mosty, zwłaszcza w miejscach gdzie występuje prąd, były narażone na zniszczenie przez napór wody i kry.

Z kolei niewielka głębokość przesmyku pozwała przy- puszczać, że regularne naprawy mogły być wykony- wane bez angażowania znaczących sił i środków. Nie- wyjaśniony pozostaje brak większej ilości pionowych elementów konstrukcyjnych, sugerujących liczne na- prawy. Być może późniejsze konstrukcje wykonywane były z innych gatunków drewna, gorzej zachowujące- go się w wodzie i osadach dennych jeziora Jeziorak.

Należy też dopuszczać możliwość zniszczenia części elementów konstrukcyjnych przeprawy w czasie po- głębiania przesmyku lub w trakcie działań militarnych w czasie II wojny światowej, potwierdzeniem tego mogą być odnalezione w trakcie prac granaty z tego okresu.

Wykaz cytowanej literatury:

Bowes, A. (red.)

2009. Underwater archaeology. The NAS guide to principles and pracice. Portsmouth: Blackwell Publishing.

Chudziak, W., R. Kazimierczak, J. Niegowski, i T. Ważny

2009. Ze studiów nad genezą wczesnośredniowiecznych mostów na obszarze Pomorza. Przegląd Archeologiczny 57: 99-131.

Chudziak, W., R. Kazimierczak, i J. Niegowski

2011. Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania 2006-2009). Toruń: Wydawnictwo Fundacji Amicus Universitais Nicolai Copernici.

Dąbrowska, M.

1987. Kale i piece kalowe w Polsce do końca XVIII wieku. Wro- cław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Wydawnic- two Państwowej Akademii Nauk.

1993. Kale i piece kalowe w Polsce do końca XVIII wieku: stan i potrzeby badawcze. Prace i Materiały Muzeum Arche- ologicznego i Etnograicznego w Łodzi 36. Łódź: Wydaw- nictwo Państwowej Akademii Nauk.

Dąbrowska, M. i H. Karwowska

2007. Średniowieczne i nowożytne kale: regionalizmy – podo- bieństwa – różnice. Białystok: Muzeum Podlaskie.

Gajewska, M.

1993. Garncarstwo nowożytne w Polsce stan i potrzeby badań.

Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra- icznego w Łodzi 36. Łódź: Wydawnictwo Państwowej Akademii Nauk.

Głosek, M.

1996. Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich.

Warszawa-Łódź: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Gruszczyńska, A. i A. Targońska (red.)

1994. Garncarstwo i kalarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych: materiały z konfe- rencji, Rzeszów 21-23 IX 2003. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.

Jażdżewski, K.

1948. Kultura rybaków gdańskich w XII i XIII w. w świetle prac wykopaliskowych w latach 1948-1951. Rocznik Gdański XIII. Gdańsk: Towarzystwo Naukowe w Gdańsku.

Kazimierczyk, J.

1978. Podkowy na Śląsku X-XIX wiek: studia z dziejów kultury materialnej. Wrocław: Wydawnictwo Państwowej Aka- demii Nauk.

Kmieciński, J.

1955. Sprzęt rybacki i organizacja rybołówstwa w Gdań- sku w XII i XIII wieku w świetle prac wykopaliskowych w r. 1948–51, Studia Wczesnośredniowieczne t. III. War- szawa – Wrocław: Ossolineum.

Kondracki, J.

1977. Regiony izycznogeograiczne Polski. Warszawa: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Kulikowski, J.

1960. Dzieje rybołówstwa morskiego w zarysie. Gdynia: Wy- dawnictwo Morskie.

Kurnatowska, Z. (red.)

2000. Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 1. Mosty traktu gnieźnieńskiego. Lednica-Toruń: Mu- zeum Pierwszych Piastów na Lednicy; Instytut Archeolo- gii i Etnologii UMK.

Poliński, D.

1996. Przemiany w wytwórczości garncarskiej na ziemi cheł- mińskiej u schyłku wczesnego i na początku późne- go średniowiecza. Archaeologica Historica Polona 4:

1-258.

Pydyn, A.

2013. Wyniki archeologicznych prospekcji podwodnych w wy- branych jeziorach Pojezierza Iławskiego, w niniejszym tomie.

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, rafał Solecki i Paweł Stencel

Roplewski, A.

1963. 1000 lat naszego rybołówstwa. Gdynia: Wydawnictwo Morskie.

Szczepański, S.

2013. „Wykopaliska” w archiwach - archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego, w niniejszym tomie.

Szulta, W.

2008. Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowie- czu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.

Ważny, T.

2012. Analiza dendrochronologiczna drewna pomostu z Iła- wy (woj. warmińsko-mazurskie, pow. olsztyński), wyspa Wielka Żuława. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Niepublikowany maszynopis.

Wysocki, J. i B. Klęczar

2013. Grodziska typu stozkowatego na wyspie Wielka Żuława w Iławie, w Lasecznie Małym i Mozgowie w powiecie iławskim: wstępne wyniki badań z 2012 roku, w niniej- szym tomie.

Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, Rafał Solecki and Paweł Stencel

Bridge passage to the Wielka Żuława Island on Lake Jeziorak Summary

The research team of Underwater Archaeology Unit (Insi- tute of Archaeology at Mikołaj Kopernik University in Toruń), while conducing underwater prospecions in selected lakes of the Iława Lake District, within the frames of The catalogue of strongholds of Warmia and Masuria project, being a part of Naional Program for Development of Humaniies, discovered and documented the remains of a bridge passage on Lake Jezi- orak from the second half of the 13th century. The Lake is the second largest lake in Poland, with well developed shoreline and numerous islands. Ater a source query, the passage be-

tween the Wielka Żuława Island and the Krzywy Róg Peninsula was chosen for underwater examinaions. During the research the relics of a bridge passage dated dendrochronologically to the 2nd half of the 13th century, were found, as well as nu- merous archaeological inds of wide chronology. All the inds were located either on the botom of the lake, or they were slightly immersed into the bottom sediments. They were mainly ceramic fragments, as well as metal ones and made of organic material. The bridge was documented with the trian- gulaion method and with the use of the Total Staion.

467–468

Maciej Bojanowski

–

Marcin Engel – dr, archeolog, kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Daniel Gazda – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- le Historycznym Akademii Humanistycznej Pułtusku, Fundacja Ureusz.

Kazimierz Grążawski – dr hab., prof. nzw. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych.

Anna Gręzak – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- wersytetu Warszawskiego.

Tomasz Herbich – mgr, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Piotr Iwanicki – mgr, archeolog, kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Grażyna Iwanowska – mgr, archeolog, starszy kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Marek Jagodziński – dr, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu.

Elżbieta Jaskulska – mgr, asystent w Instytucie Arche- ologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Joanna Jezierska – mgr, archeolog, Dział Archeologii Muzeum w Kwidzynie, Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.

Joanna Kałużna-Czaplińska – dr hab. inż., chemik, Wy- dział Chemiczny Politechniki Łódzkiej.

Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog, doktorant w In- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie.

Robert Klimek – mgr, politolog, doktorant w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazur- skiego w Olsztynie.

Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., profesor zw. Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie, Instytut Archeologii; profesor zw. Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Jacek Konik – mgr, archeolog , doktorant na Wydziale Historycznych Akademii Humanistycznej w Pułtusku.

Mirosława Kupryjanowicz – dr hab., profesor nzw. Uni- wersytetu w Białymstoku, Instytut Biologii.

Piotr Lasek – dr, historyk sztuki, współpracownik Insty- tutu Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Pomia- rowych.

Wiesław Małkowski – mgr, Instytut Archeologii Uniwer- sytetu Warszawskiego.

Anna Marciniak-Kajzer – dr hab., profesor nzw. Uniwer- sytetu Łódzkiego, Instytut Archeologii.

Krzysztof Misiewicz – dr hab. prof. PAN, Instytut Arche- ologii i Etnologii PAN.

Jerzy Nitychoruk – prof. dr hab., profesor nzw. Uniwer- sytetu Warszawskiego, Wydział Geologii.

Mateusz Popek – mgr, archeolog, doktorant w Insty- tucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Jan Przypkowski – mgr, historyk sztuki, asystent w In- stytucie Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Po- miarowych.

Andrzej Pydyn – dr hab., Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Noty o autorach

ArchAeoloGIcA hereditas 2

Noty o autorach

Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie.

Ewa Smolska – dr hab., adiunkt w Instytucie Geograii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego.

Cezary Sobczak – mgr, archeolog, adiunkt w Państwo- wym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Rafał Solecki – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN.

Paweł Stencel – student archeologii podwodnej w In- stytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Marta Szal – mgr, asystent w Instytucie Biologii Uniwer- sytetu w Białymstoku.

Seweryn Szczepański – mgr, historyk, doktorant w Insty- tucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Piotr Szlązak – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- le Historycznym Akademii Humanistycznej w Puł- tusku.

Dariusz Wach – dokumentalista, Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie.

Sławomir Wadyl – mgr, doktorant w Instytucie Arche- ologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Fabian Welc – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie.

Mariusz Wyczółkowski – mgr, archeolog, kustosz w Mu- zeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie.

Jacek Wysocki – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Magdalena Żurek – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.