Nr. 42, Wąbrzeźno, dnia 21. października 1926. Rok III.
To Na
tak mu
Marfa Konopnicka.
O Kazimierzu Pułaskim.
(1769) Tam przez pole, przez Podole,
Czy to sokół leci?
Czy się wilkom świecą ślepie, Wskroś śnieżnej zamieci?
Ej, nie sokół to, mój bracie, 1 nie wilcze oczy,
To Co
pędzi pan Pułaski koń wyskoczy!
pędzi pan Pułaski, tak
tym białym koniu,
Z czterech podków ognia krzesi, Po stepowem błoniu.
Wpadł na futor, wpadł do dworu, Jak duch pomknął skrycie, A po dworach, po futorach, Zakipiało życie.
Gdzie przewiała burka siwa, Gdzie koń zarżał biały, Biją serca, rwą się dłonie, Do oręża i do chwały.
Zbudził męstwo, zbudził dusze, Co zakrzepły w trwodze, Porwała się w pomoc szlachta.
Ojczyźnie niebodze!
Chwyta ojciec za szablicę.
Syn na konia skacze!
Chorągiewkę siostra szyje, Matka z cicha płacze...
Stąd, to zowąd hufiec leci, Samoczwór, samotrzeć,
Zanim słonko dzień rozświeci, Chcą do Baru dotrzeć.
chyłkiem, wiara spieszy, się mija,
Milczkiem, Po drodze
I pozdrawia starem hasłem :
— „Jezus i Maryja! —
R o czn ica śm ierci K azim ierza P u łask ieg o .
N iezn ane są im io n a w szy stk ich b o h a te ró w , k tó rzy w p ierw szej w alce o p rzy szło ść naY odu o d d ali k rew i ży cie; n ajw ięk szą je d n ak sław ą o k ry ł się K azim ierz P u łask i. U ro d ził się w 1 7 4 7 r. O jciec jeg o , Jó z e f P u łask i, w ielk i p a trjo ta , p ierw szy o b jeżd żał sz la c h tę, p rzed staw iając k o n ieczn o ść zb ro jneg o o p o ru , a g d y p o d p isa n o ak t k o n fed eracji w B arze (w 1 7 6 9 r.), p rz y stą p ił d o n iej w raz z trzem a sy n a m i: F ran ciszk iem , K azim ierzem i A n to n im . P rzy o g ło szen iu k o n fed eracji K azim ierz m iał w ięc d o p iero 21 lat.
K o nfed eraci u w ażali k ró la za p rzy czy n ę w sz y stk ie
g o złeg o , n ie w y stąp ili jed n ak p rzeciw n iem u , n ie ch cąc ro zd w o jen ia w n aro d zie. M ieli b o w iem n ad zieję, że g d y u jrzy , iż k raj p o w sta je, p o łączy się z ty m ru chem , stan ie n a czele, a w ó w czas n ie b ę dz ie to w o jn a d o m o w a, lecz n ajp ięk n iejsza w d ziejach k ażd eg o n arod u w alk a w o b ro n ie p raw sw y ch i w o ln ości. N ie ste ty p ra g n ie n ie to n ie sp ełn iło się, b o w iem k ró l S tan isław A u g u st n a w ieść o k o n fed eracji tak się p rzeraził, że b ez n am y słu i n iczy jej rad y , w ezw ał p rzeciw k o n iej p o m o cy R o sji, p o sy ła jąc w łasn e w o jsk o p o d d o w ó d ztw em K saw ereg o B ran ick ieg o . T y m sp o so b e m zaczęła się w o jn a d o m o w a. Je d n i stan ęli p o stro n ie k ró la, lecz w ięk sza część p rzy łączy ła się d o k o n fed erató w . B u d ził się d u ch C zarn ieck ich i tw o rzo n o m aleń k ie o d d z ia
ły , n ieraz z k ilk u d ziesięciu led w ie o ch o tn ik ó w . D o w ó d c ą w łaśn ie tak ieg o o d d ziałk u b y ł i K azim ierz P u łask i.
M o sk ale zd o b y li B ar, B erd y czó w , lecz k o n fed eraci tern się n ieu straszy li i p rzek o n ali się, że lep iej w alczy ć w p o lu n iż w m iasteczk ach . I n ie źle im się w io d ło
— m im o p o żaró w , p o w stan ia h ajd am ak ó w i rzezi w H u m an iu — k o n fed eracja szerzyła się jak p o żar, o g a r
n iając całą P o lsk ę, w k tó rąk o lw iek zw ró ciła się stro n ę, w szęd zie w y b u ch ały p ło m ien ie, sy p ały się isk ry , a isk ry n o w e w zn iecały w y b u ch y . K ró l śled ząc ten p rzeb ieg , b ał się teraz p rzy łączy ć d o k o n fed erató w — b y ło za- p ó źn o . T eraz d o p iero p o zn ał siłę i w aleczn o ść P o lak ó w .
A le có ż ten K azim ierz P u łask i? O tó ż n ie p o siad ając w p raw d zie d o św iad czen ia b o jo w eg o , o d zn aczał się w ielk ą p rzezo rn o ścią, w y trw ało ścią i o d w ag ą. W alczy ł jak in n i m ężn ie, b ez w y tch n ien ia, je g o żo łn ierze u fali m u ślepo , a o n u fał tak że w ich serca i siły . N ieu stra sz o n y w b itw ie, a b y stry w o b ro tach , jak p io ru n sp a d a ł n a n iep rzy jaciela, ro zb ijał jeg o h u fce, lu b zn ik ał b ez ślad u , g d y zw y cięży ć n ie m ó g ł, sło w em jak b y stw o rz o n y b y ł d o w o jn y p o d jazd o w ej. W n et też im ię jeg o o k ry ło się sław ą, a k ażd y w o jak ch ętn ie g arn ął się d o jeg o o d d ziału .
O d zn aczy ł się m ian o w icie m ężną o b ro n ą B e rd y czo w a, g d zie p rzez cztery ty g o d n ie b ro n ił się z g a rstk ą sw o ich . T y lk o d la b rak u p ro ch u i ży w n o ści, o d d ał M o sk alo m B erd y czó w zap ew n iając so b ie w o ln e w y jście.
M o sk ale jed n ak , d o p u szc z ają c y się o d w iek ó w n a P o lak ach zd rad y , n ie d o trzy m ali w aru n k ów u g o d y , g d y ż w zięli P u łask ieg o d o n iew o li. W y p u szczo n o g o n a w o ln o ść p o d w aru n k iem , że n am ó w i o jca i d o w ó d có w k o n fcd erack ich d o zło żen ia b ro n i. S tało się p rzeciw n ie, g d y ż K azim ierz zach ęcał o jca o raz p o w sta ń có w , ab y b ili się d o u p ad łeg o . P o u p ad k u B aru p rzen io sła się zn aczn a część k o n fed erató w d o T u rcji, g d zie u w ięzio n o o jca P u łask ieg o , k tó ry tam też u m arł,zak lin ającsw y ch sy n ó w , ab y ży li w zg o d zie i w razie p o trze b y , ży cie zło ży li w o fierze o jczy źn ie. N ied łu g o p o tem w je d n e j z p o ty czek K azim ierz stracił o b y d w u ch b raci: je d e n p o legł a d ru g i w zięły z o sta ł d o n iew o li, A jed n ak n ie u g iął się
w o b ec ty lu n ie sz cz ę ść i rąk n ie o p u ścił. Z p o d g ran ic T u rcji p u ścił się n a L itw ę, n a stę p n ie p rzerżn ął się ze sw y m o d d z ia łem p rzez liczn e w o jsk a m o sk iew sk ie p o d K rak ó w . W id ząc, że d o p ro w ad z en ia w o jn y p o trz e b a k o n ieczn ie siln y ch w aro w n i, zajął i u m o co w ał m iasta T y n ie c , B o b rek . L a n c k o ro n ę i C z ę sto c h o w ę . D arem n ie M o sk ale o b leg ali te m iejsco w o ści. S am K azim ierz zam k n ął się z o sta tk a m i p raw ie k o n fe d e ra tó w w m u rach C z ęsto ch o w y i stą d ro b ił śm iałe w y cieczk i, n ajczęściej p rzeciw k o D rew iczo w i, d o w ó d c y ro sy jsk iem u , k tó re g o za o k ru cie ń stw a p o tę p ia li sam i R o sjan ie. T y sią c razy z a cz e p ia n y i p o k o n a n y D rew icz, k o n iec z n ie ch ciał sc hw y ta ć P u ła sk ie g o , k tó ry n ajen erg iczn iej p o d trz y m y
w ał w alk ę. W ied ział o tern P u łask i i ż a rto w a ł so b ie z tej ch ęci. S zczęście sp rzy jało m u b ard zo c z ę sto . P raw d a, że stracił w szy stk ich n ajb liższy ch , n a jd ro ższ y c h i że w k o ń cu u stąp ić m u siał — lecz u stą p ił n ie p o k o
n an y . Z w szy stk ich w alk w y szed ł cało i zd ro w o , m im o, że n ie m y ślał n ig d y o w łasn em b e z p iec z e ń stw ie , lecz d u szę u n ió sł z ran io n ą ciężk o . . M u siał u stąp ić , b o k o n fed eracja u p ad ła, k ró l z o stał p o rw an y , trzy m o carze zajęli k raj, ab y p rzy w ró cić w n im sp o k ó j. U sz ed ł w ięc p o ta jem n ie z C z ę sto c h o w y i u d ał się d o T u rcji, sąd ząc, że T u rcy stan ą w o b ro n ie P o lsk i, lecz, g d y złu d zen ia p ry sły p o p ły n ą ł d o A m ery k i, ab y tam b ro n ić w o ln o ści i n ie p o d le g ło śc i S tan ó w Z je d n o c z o n y c h . K azim ierz P u łask i w stąp iw szy jak o o c h o tn ik d o arm ji am ery k ań sk iej, zjed n ał so b ie p o w sze c h n ą m iło ść i sz a
cu n ek i m iano w any z o stał p rzez n a c z e ln e g o w o d za, W a sh in g to n a je n e rałe m b ry g a d y k aw alerji.
L o s zaw istn y n ie d o zw o lił jem u je d n a k w ró cić d o O jczy zn y , czeg o g o rąco so b ie ży czy ł, g d y ż d n ia 2 3 . października 1779 r. zg in ął w b itw ie p o d S aw an n ah , m ając lat 3 6 .
• W d zięczn i A m ery k an ie, cen iąc je g o m ę stw o i d u ch a p o św ięcen ia, w zn ieśli m u w tern m iejscu w ro k u 1 8 5 5 w y so k i o b elisk , a w W a sh in g to n ie zn ajd u je się n a jeg o cześć w y staw io n y w span iały p o m n ik , p e łn o też w szęd zie jeg o p o rtre tó w .
U m ierając K azim ierz m iał n a u stach P o lsk ę, n ie tracił b o w iem n ad ziei w le p sz ą p rz y sz ło ść. A d am M ick iew icz “zap ew n o m iał n a m y śli P u łask ieg o , k reśląc w iersz n a stę p u jąc y :
„P o lak , ch o ciaż stą d m ięd zy n aro d am i sły n n y Ż e b ard ziej n iźli ży cie k o ch a k raj ro d zin n y ;
G o tó w zaw sze rzu cić g o , p uścić się w k raj św iata, W n ęd zy i p o n ie w ie rce d łu g ie p rzeży ć lata, W alcząc z lu d źm i i lo sem , p ó k i m u w śró d b u rzy P rzy św iec a ta n ad zieja, że o jczy źn ie słu ży ". I.
Ten może deptuć węże, glsskaić lwy i tury, Kto wyrwał z atiebie żądło, rogi i pazury.
Mickiewicz.
Badanie życia wielorybów.
Z w y sp F a lk la n d z k ic h w y ru szy ła n a p o łu d n io w y o c e a n L o d o w a ty w y p raw a, k tó rej celem je st b ad an ie ży cia w ielo ryb ó w , w o b ec szy b k ie g o tę p ien ia ty ch o l
b rzy m ich ssak ó w m o rsk ich d la tłu szczu i fiszb in ó w . G łó w n y m p rz ed m io te m b ad an ia tej w y p raw y b ęd zie sp ra w d ze n ie tw ierd zen ia m ary n arzy , że w ielo ry b ży je w w ielo żeń stw ie i że k ażd em u sam co w i to w arzy szy zaw sze p ięć d o o śm iu sam ic. G d y b y tw ierd zen ie to o k azało się p raw d ziw e, w tak im razie p rzez zak az b i
cia sam có w , m o żn aby p rzy n ajm n iej częścio w o p rz e
ciw d ziałać w y tępien iu w ielo ry b ó w .
Krzyżykówka pomnik w rocznicę zgonu bohatera walk o wolność Ameryki.
Ułoży i; Djonizy Sylir. Gorczyńiki z Brodnicy.
20 ; 2d 23 : 25 i ; 27
29i
RQPONMLKJIHGFEDCBAS O K 131
22:
„:
Wi
K3624i i
;® 5!l JB.. i...
I... i
3826i .. '2 B 52 2Z l ’ I HH ! I LI 40 _ 2ś। i [ । । ।
B”*! ’B b8 B 68' M 45B i ! ' i I ”
so: ... a?;...
r B 62'.. ’. BT"B 641 _X L.. I.. flL . LJ_1 . 1 1_L 41
S"
j j " m ...1TE B B ®
jsnBZB88.!...1 ..1.. B i J .. i .. LI .. 1 .. 1 ..
i46l______47___________ 49 i
i :
hl' 53! 55; ’ ; ! ! 571i ? I
! 70! i 59!i i
\ 61 I .63! 65B B B B B B . jBC. B “M B .. B S “*9 “ E B B .. B E K ” ® ..fl..
B i72! i
i®BI B 76 ® iBB' lEl lBl79 IBl_lBi78lBi i B i 'B l i B i B i QI S B O 1
Bi9' i BB i BUE^ i H i BL i H u SLB i E i BL i E i EBL 80 i i
iBiB i67® 9 ®l
Bi73®! i®BB77 i BI
M81 Bi83Bi
Bi85BiBBIE3I B B g ig|| B ® El ■ Bl Bi Bi B J
«»l I I ! I I I I I I I I I I l84l I
II I I
II
II
iI I I I I I |F
W m iejsce kistek napisić litery tak, by utw orzyły • w yrazy w kierunkach: pionowym i poziom ym , dosto
sowując pojęcie do ilości zgłosek.
Znaczenie wyrazów czytanych pionowo:
1. M inerał dający się ciągnąć na w łókna, z których starożytni w yrabiali rodzaj płótna niepalnego, używ a
nego do owijania zw łok przed złożeniem na stosie.
3. Jeden z w ygasłych w ulkanów A fryki. 5. R odzaj opaski w kładanej na kołnierzyk. 6. Stanow isko spo
łeczne kobiety (wspak). 7. N aczynie gliniane służące do przechow ywania popiołów zm arłych (w 3 przyp.
li«b v pojed.) 9. Tytuł znanej powieści Sienkiewicza.
11. G wałtow ne obsunięcie się w arstwy ziem i. 14.Płyn tłusty, roślinnego pochodzenia. 15. G atunek w ierzby.
20. N azw a m iasta zw iązanego z życiem Chrystusa.
21. M iara powierzchni. 23. C dow iek trudniący się rabunkiem . 25. Inaczej obdartus, oberw aniec. 27. N a
zw a klątwy, którą rzucił Papież na Polskę w roku 1079. 29. G w oździe trzycalowe, grube. 31. K róliki dom owe o czerw onych oczach i białych w łosach.
33. Inaczej dow cip. 35. I.nię m ęskie. 37. M iejsce przechow yw ania pożytecznych owadów . 39. B óstw o egipskie. 41. Zapaleniec religijny lub polityczny. 43.
W yższy urzędnik, m ający nadzór nad zakładam i nau
kowem u 45, Jedna z kart do gry. 47. Im ię ojca N ajświętszej M arji Panny. 49. Żyła pulsow a prow a
dząca krew z serca. 51. Inaczej sam olub (w 5 przyp.
liczby poj.) 53. Szpulka, nieodzow na w krosnach lub m echanicznych w arsztatach tkackich. 55. Przyrząd ku
chenny, w ynaleziony w X III. w ieku w e W łoszech.
57. Inaczej tum . 59. M iara długości używana w jednem z państw europejskich. 61. K olor, oznaczający nadzie
ję. 63. C iecz zawarta w ow ocach. 65. Im ię rysownika, sław nego na całą Europę. 67. O płata pobierana od tow arówzagranicznych. 69. R zeka w e W łoszech (w spak).
71. O sobliw y gatunek krw iożerczej papugi. 73. Inaczej fakt dziejow y, pew ien okres czasu. 75. M ężczyzna w ysoki o w yglądzie w zbudzającym nieufność. 77. Inaczej siła. 79. Słup podpierający sklepienie. 84. Jedna z postacipatryjarchdnychStarego Testam entu. 83 B ry
la lodu, unoszona przez rzekę. 85 N azw isko ojca literatury polskiej.
Znaczenie wyrazów czytanych poziomo:
2, M iasto nad B ystrzycą, pam iętne z faktuhistoryczne
go z II. połow y X VI w . 4. N ajważniejsza z rzek U krainy (wspak). 6 Inicjały jednego z najważniejszych psńdw w św iecie. 8. M iterjał potrzebowany do za
prawy m urarskiej. 10. W ierzchnia w arstw a drzewa.
12. Figura geometryczna. 13. ’Plemię pasterskie mu*KJIHGFEDCBA rzynów w połodn. Afryce (w 5 przy?.) 16. Chorągiew
okrętowa, bandera ( w liczbie mn.). 18. Rzeka spływająca z gór: Beskidu Zachodniego. 20. Imię i na
zwisko przywódcy, jednego ze związków patrjotycznych drugiej połowy XVIII w. 22. Materjał opałowy. 24.
Myśl przewodnia w działalności, cel dążeń. 26. Zwią
zek chemiczny, używany do wyrobu prochu strzelniczego i do konserwowania mięsa. 28. Obraz Matki Boskiej Syxtyńskiej, malowany przez sławnego Rafaela Santi i umieszczony w galerji drezdeńskiej. 29. Miasto na Podola, ważne z faktu historycz. z drugiej połowy XVIII w. 30. Gatunek papugi, żyjącej w Brazylji.
31. Przyimek. 32. Znana miejscowość z pierwszego cudu Chrystusa. 33. Przykre uczucie z powoda ponie
sionej straty. 34. Miasto słynne ze sportów i letnisk na jednej z wysp archipelagu Hawajskiego. 36. Jeden ze składników powietrza. 38. Rzeka w Hiszpanji (wsp.) 40. Dwukołowa doróżka, ciągniona przez Ja
pończyka. 41. Wykrzyknik wstrętu. 42. Inaczej świta.
44. Największy port w Japonji. 46. Słynna z kapry
sów i złośliwości żona Sokratesa. 47. Imię i nazwisko poety i dyplomaty z końca XVIII i początku IXX wieku.
48. Poetyczne określenie wezwzniz. 50. Gatunek węża niejadowitego. 52. Przyimek (wspak). 54. Część wozu, na której się koło obraca. 56. Trzy spółgłoski. 57.
Rodzaj skrzynki z pręcikami. 58. „Tak* w gwarze ludowej. 60. Otręt, w którym uratowała się ludzkość.
62. Droga kolejowa. 64. Rzeka w Azji południowej.
66. Przyimek. 68. Prawy dopływ Mozeli. 70. Żołnierz obsługujący broń ciężkiego kalibru. 72. Pręcik meta
lowy do spajania dwóch kawałków żelaza. 74, 76, 78.
Pierwsze litery nazwisk 3 mężów, wikzących o nie
podległość Stanów Zjednoczonych, (wpisać według alfabetu nazwiska. 80. Półwysep wrzynający się w morze Bałtyckie. 82. Imię i nazwisko wielkiej poetki polskiej, zmarłej 9. X. 1910 we Lwowie. 84. Tytuł jej dzieła.
Zagadka z historji polskiej
uł. „Balladyna* z Nowegomiast#.
Kto powiedział o Polakach słowa: „Niczego nie zapomnieli i niczego się nie nauczyli*?
Za dobre rozwiązanie krzyżykówkl orazDCBA
zagadki w niniejszem nr. wyznaczamy dwie nagrody książkowe. Rozwiązania nadsyłać na leży najpóźniej do 15-go listopada br. w prze ciwnym razie uwzględniać icn nie możemy.
Rozwiązanie zadania zapałkowego z Nr. 37.
nsdesłali: „Awutcrka®, „Aligator*. „Balladyna* „Ja
ponka*, z Nowegcrniasla, .Kugii* z Lubawy. „L/dy*
z W ąbrzeźna, „M »rk)z“ x Brodnicy, „M aur* ze S*ie ci«, „Ryś, z Lubawy, „Słoń indyjski* z Nowegcmiasta.
„Śniegułka*, „W eteran* ze Świecia, „Złote serduszko*
t Nowegcm iasta.
Rozwiązanie łamigłówki wsłątkowej z nr. 37.
e | z u w 1 B * 11
W 1 1 " c 1 a W e | k
VI i |a n O w n i 1 k
M • 1 " d o 1 1 n | 9
S Z I c z ▼ 2 i f 1'
A I I a b a S t * 1r
Ś n | i ę u 1 k 1»
K r | a n W i a j k
S « 1 h i e s 1 3 | W
T « 1 1 r 4 t V I l
P ’ i ’ t e r n a k
K r 1 ’ s 1 ń S k I i
S ® 1 r 3 S k i e | r
N • 1 ' W O 1 n ' i ‘
G T | O n ° < t • I-i
F 1 | O r n c i 1 »
E
1—bt e i U e i 1 »
I n i f 1 O * r | 9
nadesłali: „Balladyna*, „Hotentot*. G enowefi*. Japon
ka*, ,L Lao>‘ z Njwegom iasta, „M ofciz* z Brodnicy, ,M Śg'* ze Świecia, M srja Płotkówna z M ikołajk .RvS*
z Lsbawy, .Słoń indyjsai*, „Szarotka*, .Złote serduizko"
z Nowegomiasta.
Zemsta klienta.
W p e w n e m m ie ś c ie a u s tr ja c k ie m je d e n z o b y w a te li, u m ie r a ją c , w e z w a ł d o s w e g o lo ż a d w ó c h a d w o k a tó w , d o k tó r y c h c z u l n ie n a w iś ć , g d y ż w ja k ie jś s p r a w ie g o o s z u k a li.
G d y p r z y s z li n a w e z w a n ie , p o s ta w ił je d n e g o p o je d n e j s tr o n ie łó ż k a , d r u g ie g o p o d r u g ie j, w z ią ł ic h z a r ę c e i p r z e m ó w ił w te s ło w a :
— Z a p e w n e s ą d z ic ie , ż e p r z y w o ła łe m w a s tu , a b y s ię z w a m i p o g o d z ić . .M y lic ie s ię , c h c ia łe m ty lk o z a p r z y k ła d e m n a s z e g o Z b a w ic ie la u m r z e ć m ię d z y d w o m a ło tr a m i.
T o p o w ie d z ia w s z y s k o n a ł.
W szkole.
— C o to je s t c u d ? N ie w ie m , p r o s z ę p a n a p r o f e s o r a .
— G d y b y n a p r z y k la d k ie d y s ło ń c e ś w ie c iło w n o c y , c o b y ś p o w ie d z ia ł. Ż e to je s t...
— K s ię ż y c .
— L e c z g d y b y c i p o w ie d z ia n o ż e to je s t s io n c e , ja k b y ś to n a z w a I ?
— K ła m s tw e m .
— A le g d y b y m ja , c o n ig d y n ie k ła m ię , z a p e w n ił c ię ,
ż e to je s t s ło ń c e ? p
— T o b y m p o w ie d z ia ł, ż e p a n p r o f e s o r tr o c h ę s o b ie p o d c h m ie lił.
Zastnsowsna initologja
„ C h ło p c z e , b ó j s ię B o g a , ja k ty w y g lą d a s z , c o ś ty r o b ił, g d z ie ś ty b y l? “ r z e c z e m a tk a d o m a łe g o F r a n ia , k tó r y z w a la n y ja k n ie b o s k ie s tw o r z e n ie w r a c a d o d o m u .
— B y łe m w d o le z p o p io łe m l
„ W d o le z p o p io łe m , a c ó ż e ś ty ta m r o b ił? p o c o ś
ta m w ła z ił ? “ . . .
„ U c z y liś m y s ię w s z k o le h is to r ji i p o te m b a w iliś m y s ię w m ito lo g ję i j a b y łe m f e n ik s e m , p o w s ta ją c y m z p o p io łó w " .
K a p r a l: B e n c a k , c z e m u s z a b le o d k a w a le r jis ą k r z y w e ? B e n c a k - K r z y w e n a to , c o b y le p ie j s ie k a ć m o ż n a . K a p r a l: G łu p iś . K r z y w e s ą , b o i p o c h w y s ą k r z y w e i in a c z e j b y s z a b le d o n ic h n ic w la z ły .
