Katarzyna Warmińska Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie

STU D IA SO C JO LO G IC Z N E 1992, 1-2 (124-125) PL ISSN 0039 - 3371

K atarzyna W arm ińska

W yższa Szkoła Pedagogiczna w K rakowie

PROBLEMY DOBRA I ZŁA W BOLSZEWICKIM ŚWIECIE ZNACZEŃ

Rewolucja Październikowa i okres, który po niej nastąpił, należą do najciekaw­

szych m om entów historii nowożytnej. Przez cały czas dokonywane są próby teoretycznego uchwycenia istoty wydarzeń 1917 r. W centrum moich zainteresowań znalazł się problem porewolucyjnej zmiany symbolicznego m odelu wizji św iata1.

Po rewolucji nowa władza radziecka stanęła przed zadaniem zdefiniowania rzeczywis­

tości politycznej, ekonomicznej i społecznej w oparciu o własny system znaczeń.

Analizy sytuacji w Rosji tego okresu wykazują jednoznacznie, że system ten, rozum iany jak o ideologia bolszewicka,odegrał wielką rolę w uzasadnianiu nowego porządku. Ideologia bolszewicka stała się jednym z podstaw owych elementów kreujących oraz powodujących zmiany rosyjskiej rzeczywistości społecznej. M oja praca stanowić będzie póbę przedstawienia bolszewickiego świata symboli, wskazania na jego istotne elementy, ich wewnętrzną dynamikę, a także zależności występujące między nimi. Pragnę podkreślić, że po pierwsze, artykuł ten będzie dotyczył symboliki przekazu i pewnych możliwości jej interpretacji (konkretnie: ujmowania świata przez pryzm at opozycji między dobrem a złem), a nie związków ideologii z rzeczywistością. Po drugie, pojęcia „bolszewizm” , „bolszewicy” rozum iane są przeze mnie nie tylko jak o reprezentatywne dla partii politycznej, z nazwą której są kojarzone, ale jak o pewien styl czy sposób myślenia o świecie.

Najważniejszym czynnikiem wpływającym na obraz każdego systemu kulturowego jest klasyfikacja symboliczna, k tó ra porządkuje świat ludzki poprzez nazywanie i uporządkow anie wszystkich jego elementów. Rezultatem takiej klasyfikacji jest powstawanie symbolicznego m odelu rzeczwistości, który jest transform acją oraz interpretacją m aterialnego i duchowego świata2.

Symboliczny m odel świata generuje działania kulturowe. W ynikają one z istoty samego symbolu, a szczególnie symbolu klucza {key sym bol), który - według T urnera - m a dom inujące znaczenie w kreow aniu kulturowego m odelu świata, gdyż mieści w sobie dwa pola: ideologiczne (skupiające i podtrzym ujące kulturowe.

1 Ze względu na niezwykłe bogactw o literatury dotyczącej tego okresu, a także zakres moich zainteresowań praca ta dotyczyć będzie okresu od października 1917 do 1923 r.

2 Z. M ach: Sym bols in Social Conflict - an Anthropolical Perspective. R eferat prezentow any na konferencji w Paszkówce, kwiecień 1987.

146 K A T A R Z Y N A W A R M IŃ SK A

wartości i wzory) oraz em ocjonalne’. Główną funkcją ideologii politycznej (która jest także pewną konfiguracją symboliczną) jest transm isja pożądanego, z punktu widzenia władzy, wyobrażenia rzeczywistości politycznej. W edług C.Geertza, możemy mieć do czynienia z modelem postulowanej rzeczywistości (a model for) i z opozycyj­

nym w stosunku do niego modelem, który polega na interpretacji aktualnej sytuacji wspólnoty (a model o f)4.

Pierwsze miesiące po objęciu władzy przez bolszewików pokazały, że nie mogą oni liczyć na powszechne poparcie dla postulowanych zmian politycznych i społecz­

nych. Żywiołowość i różnorodność (odmienne uw arunkow ania lokalne) sposobów realizacji dwóch najważniejszych dekretów nowej władzy - nacjonalizacji przemysłu i parcelacji gruntów obszarniczych, chaos i anarchia na wsi, wojna dom owa, głód, inflacja, bezrobocie sprawiły, że nowa ekipa rządząca stanęła przed groźbą utraty kontroli nad sytuacją w kraju. Pod znakiem zapytania stał także problem powszechnej akceptacji nowej władzy. W eberowskich typów upraw om ocnienia władzy nie m ożna zastosować do analizy fenom enu bolszewików jako grupy rządzącej. Zarów no tradycyjny typ upraw om ocnienia (ze względu na jakościowe zmiany systemu politycznego po rewolucji), jak również charyzmatyczny (brak przywódcy wyróż­

niającego się charyzmą), a także legalny (ze względu na form ułow ane przez Lenina zasady antylegalistyczne i praktykę polityczną), nie dostarczają wyczerpującego wyjaśnienia sytuacji w porewolucyjnej Rosji5.

Jak już zaznaczyłam, to właśnie ideologia stała się głównym orężem bolszewików w procesie uzasadniania ich panow ania. M am y więc w tym przypadku do czynienia z ideologią rozum ianą jako a model for, w którym przekaz symboliczny, dotyczący najistotniejszych norm i wartości, m a wyłącznie charakter postulatyw ny i arbitralny.

Przedm iotem mojej analizy jest symboliczny m odel rzeczywistości zaw arty w bol­

szewickiej ideologii. M ożna wyodrębnić kilka podstawowych pojęć, na których opiera się wspom niana ideologia. Są to: proletariat, rewolucja, dyktatura proletariatu i partia. W zajemne relacje między tymi pojęciami wyznaczają zestaw wartości leżący u podstaw om awianego modelu. Charakterystyczne dla bolszewizmu jest całkowite oddzielenie sfery sacrum (ideologii) od sfery rzeczywistości. Sfera sacrum zawiera przesłanie stojące w rzędzie wysoko cenionych wartości ogólnoludzkich, przesłanie nawołujące do braterstwa ludzi i narodów , zniesienia klas oraz nierówności społecznej. Otwierając drogę ku kwestiom ostatecznym - zbawieniu - ideologia bolszewicka kreowała wizję raju dla zbawionych. Rewolucja w tym wymiarze stała się totalną, ostateczną walką ze złem, wyznaczając tym samym nowe kryteria m oralne. Drugi aspekt tego zagadnienia to prym at kolektywu nad jednostką jako w artością autoteliczną i w konsekwencji oparcie kategorii praw dy na klasowym kryterium proletariackości. Cechą charakterystyczną om awianego m odelu jest jego hierarchiczne uporządkow anie wyznaczone przez kategorię dynamiczności, szere­

gującą poszczególne elementy m odelu ze względu na stopień posiadanej wiedzy i władzy. N a szczycie tak skonstruowanej skali znajduje się partia jak o element

3 V. Turner: The Forest o f Symbols. New Y ork 1967 Cornell U niversity Press; S.O rtner: On Key Symbols. „A m erican A nthropologist” Vol.75. 1973 n r 5. s. 1338-1346.

4 C. Geertz: Religion as a Cultural System. W: The Interpretation o f Culture. New Y ork 1973 Basic Books.

5 A. Nove: An Economic History o f U SSR. Middlesex 1972 Penquin Books: T.Skocpol: States and Social Revolution. Cam bridge University Press 1979.

PR O B LEM Y DOBRA I ZŁA W B O LSZEW IC K IM ŚW IECIŁ Z N A C Z E Ń 147

twórczy, zdolny do nadaw ania światu sensu, proletariat zaś - jak o element najbardziej statyczny - zajmuje pozycję „honorow ego ob erp ro k u rato ra” .

Opisywany tutaj symboliczny model świata, ze względu na swój maksymalistyczny charakter związany z propagow aną ideologią, proponow ał odm ienny od kom ­ promisowego wobec rzeczywistości sposób uzasadnienia swoich twierdzeń. Bol­

szewicka ideologia wypowiedziała wojnę wszystkiemu, czego nie m ogła wchłonąć.

Sądzę, że z tego pow odu pojęcie walki-wojny jest następnym podstawowym elementem om awianego modelu. Pojęcie to wyznacza typ relacji między sferami sacrum i profanum. Jest szczególnie związane z kategorią „ p a rtia ” , rozum ianą jako bojowy sztab proletariatu i organizator wojny-walki.

L.K ołakow ski pisze o potrzebie obecności m itu, który „produkując odpowiedzi na pytania ostateczne” pozwala człowiekowi przezwyciężyć poczucie alienacji, wynikające z odbierania zjawisk zachodzących w świecie jak o przypadkow e6.

Używając terminologii Kołakowskiego m ożna stwierdzić, że w bolszewickim świecie symboli m it walki-wojny uzasadniał, wyjaśniał i zmieniał rzeczywistość w wymiarze świętym. W alka o „K rólestw o Boże na ziemi” wyznaczała miejsce człowieka w świecie. B arboura propozycja analizy modeli zawartych w m itach7, w tym przypadku m odelu religijnego, przekonuje o tym, że podstaw owy dla bolszewickiego m odelu świata symbolicznego m it walki-wojny opisuje rzeczywistość o partą na opozycji: dobro - zło. Relacje między tymi dw om a elementami wyznaczone są za pom ocą nieustającej sprzeczności, konfliktu i walki.

Zło, którem u poświęcę tutaj najwięcej uwagi, m ożna m etaforycznie przedstawić odwołując się do pojęcia szatana (starosemickie satan oznacza przeciwstawiać się i może być użyte na określenie niszczyciela, wroga). Proletariat-C hrystus jako zbawiciel m a swoją antytezę - w wymiarze eschatologicznym - w postaci fałszywego nauczyciela-Antychrysta. Szatan jest królem z tego świata, dlatego wojna, w ypo­

wiedziana mu, toczyć się będzie na ziemi w sferze ludzkiej teraźniejszości. Zło, opisane za pom ocą analogii do szatana, przybiera w bolszewickiej ideologii postać wroga. T ak a m anifestacja zła staje się bardziej zasadna, gdy prześledzi się stosunek do mitycznego przeciwnika, czyli wykładnię etyki walki z wrogiem. Ogólna definicja walki, opierająca się na antynom ii między „swoim i” a „obcym i” , nie implikuje pojęcia wrogości, a raczej wskazuje na partnerską rywalizację z „obcym i"8.

Lenin rozważając zagadnienie m oralności komunistycznej stworzył swoistą etykę walki - ,,[...] powiedzmy, że nasza etyka podporządkow ana jest w zupełności interesom walki klasowej p ro letariatu ”9. „N ie wierzymy w wieczystą etykę i dem as­

kujemy fałsz wszelkich bajek o etyce” 10. Ten instrum entalizm i służebność w tra k ­ tow aniu kodeksów m oralnych, odwołanie się do kategorii walki jak o kreującej ich zaw artość wskazuje na pewną dynamiczność ostatecznych rozstrzygnięć, które tradycyjne ujm ow ane były w sposób statyczny i w swym kształcie niezmienny.

Interes władzy i walka klas są tymi czynnikami, które orzekają o tym, co jest dobre i złe, kto jest wrogiem, a kto herosem. Często pow tarzające się stwierdzenia, że „w alka klasowa trw a i zadaniem naszym jest podporządkow anie wszystkich

6 L. Kołakowski: Obecność mitu. Paris 1972 Institut Litteraire.

7 I.G . Barbour: M ity, modele, paradygmaty. K raków 1984 Znak.

8 M. Ossowska: O pewnych przemianach etyk i walki. W arszawa 1957 K siążka i Wiedza.

9 W .I. Lenin: Zadania związków młodzieży. W: Dzieła. T. 31. W arszawa 1955, s. 292.

10 Ibidem, s. 295.

148 K A T A R Z Y N A W A R M IŃ S K A

interesów walce” 11, skłania do zastanowienia się na ile charakter bolszewickiej etyki miał wym iar sytuacyjny, na ile form a walki, wróg czy sprzymierzeniec w danym momencie wpływają na charakter i zawartość tak .określonego systemu aksjonorm atywnego. Bo jeśli „[...] u podstaw etyki kom unizm u leży walka o um oc­

nienie i doprowadzenie do końca budowy kom unizm u to wydaje się, że tak określone pryncypia strategii-etyki są na tyle nieostre, że czynnik sytuacyjny dom inuje nad absolutnym.

N a podstaw ie źródeł historycznych, a także prac Lenina, utworzyłam słownik pojęć określających poszczególne wcielenia wroga. Pojęcia te będą przydatne do odtw orzenia gram atyki opisywanego języka bolszewickiego symbolicznego m odelu świata oraz wyznaczenia jego struktury. Słownik składa się z następującego zestawu słów-kluczy: imperializm (imperialiści), kapitalizm (kapitał, kapitaliści), burżuazja, żywioł drobnoburżuazyjny, kułak, obszarnik, wyzyskiwacz, kontrrew olucja, mien- szewicy, esserowcy, K ołczak (a także: Denikin, Korniłow , Judenicz), element mieszczański (drobnomieszczański), inteligencja, czysta dem okracja oraz „wahający się” . Ten zestaw pojęć posłuży mi do analizy prawidłowości występujących w skonstruowanej za ich pom ocą bolszewickiej wizji świata zła, swoistej hierarchii

„m ocy piekielnych” .

Po pierwsze, m am y do czynienia z rozmieszczeniem wrogich sił na kontinuum zło -dobro w trójczłonowym schemacie: zło (wróg) samo w sobie; kategoria pośrednia - nie zło, ale jeszcze nie dobro; dobro samo w sobie. D o kategorii zła samego w sobie należą takie pojęcia, jak: imperializm, kapitalizm, burżuazja, kułak. Analiza zestawu określeń odpowiadających tym pojęciom (np. „wrogowie, „drapieżnicy” ,

„kanalie” , „szubrawcy”) wskazuje na ich negatywny, pejoratyw ny charakter. N a podkreślenie zasługuje fakt, że służą one także jak o sam oistne określenia zła-wrogości, a także przydawane są innym pojęciom dla podkreślenia ich negatyw­

nego charakteru i znaczenia, np. „oszustwo kapitalistyczne” , „przesądy burżuazyjne” . Określenia te m ają charakter nie tylko ideologiczny, ale również emocjonalny.

Najlepszym przykładem mogącym zilustrować przedstawiony schemat jest przypadek chłopstwa. W odniesieniu do tej grupy społecznej funkcjonowały trzy określenia:

kułak,· chłop średni, proletriusz wiejski (biedota wiejska). K ułak niewąpliwie został zakwalifikowany do kategorii „wroga samego w sobie” . „C hłop burżuj” , „grabieżca ludu” , „sprzymierzeniec kapitalizm u” to najczęściej występujące określenia tej części chłopstwa. Chłop średni, którego umieściłam w słowniku pod hasłem

„wahający się” , nie jest ani zły, ani dobry. W jego naturze leży skłonność zarówno do zła, jak i do dobra. Te wahania zostały wyraźnie zdefiniowańe i znajdują swój wyraz w twierdzeniach typu warunkowego: jeżeli wyzyskuje, to jest przeciwnikiem, jeśli żyje z pracy rąk własnych, jest sojusznikiem. W ielokrotnie pojawiający się w pism ach Lenina postulat „neutralizacji” chłopa średniego ukazuje jego dycho- tomiczny charakter, ze wskazaniem na możliwość przesunięcia go ku wartościom pozytywnym. Przeciwstawienia typu chłop-posiadacz (kułak) oraz chłop-czlowiek pracy (chłop średni) ukazują wskaźniki definicyjne „człowieczeństwa” , które to m iano nie przysługuje kułakowi jak o wrogowi samemu w sobie. Trzeci człon tego schem atu - proletariusz wiejski, należy do pola semantycznego dobra, ponieważ to właśnie „proletariackość”jest podstaw ą do zaliczania jakiegoś zjawiska do kategorii

11 Ibidem, s. 296.

P R O B L EM Y D O BRA I ZŁ A W BO LSZEW IC K IM ŚW IEC IE ZN A C ZEŃ 149 dobra. W tym miejscu wyjaśnienia wymaga fakt umieszczenia kategorii „wahających się” w części słownika zawierającego określenia zła - wroga. Chłop średni, mający dw oistą naturę, z definicji nie może znaleźć się w obrębie „czystego dobra".

W spom niana wcześniej potrzeba nautralizacji chłopa średniego wskazuje, że istnieje coś, co trzeba unieszkodliwić. Zneutralizow ania wymaga z pewnością ta skłonność do zła oraz możliwość przem iany we wroga. Zm ienność natury chłopa średniego wyklucza także jego przynależność do kategorii „czystego zła", niezmiennego w swej postaci. Pojęcie wroga samego w sobie implikuje istnienie pięciu, wynikających z niego, kategorii: lokaja, sługi zła samego w sobie; pom ocnika i obrońcy wroga samego w sobie; dziedzictwa zła samego w sobie; skażonych przez zło; upostaciowania wroga samego w sobie. U ogólniając m ożna powiedzieć, że na pojęcie w roga samego w sobie składa się większość określeń dotyczących zjawisk ze sfery społecznej, ekonomicznej i politycznej, implikowanych przez klasyczną m arksow ską definicję formacji feudalnej i kapitalistycznej; wzbogacone one są oczywiście o bolszewickie interpretacje.

D obro, drugie z kluczowych pojęć om awianego uniwersum, utożsam iane jest z takim i zjawiskami, ja k W ładza Radziecka, Republika Radziecka, dyscyplina czy dyk tatura praoletariatu. Określenia te w wyraźny sposób wchodzą do indeksu znaczeń przysługujących partii. Partia, stanow iąc awangardę proletariatu, będąc posiadaczką jedynej prawdziwej wiedzy i teorii społecznej, predestynow ana jest do pełnienia funkcji organizatora sfery znaczeń i wartości. W tym sensie partia okazuje się być nie tylko źródłem dobra, ale przede wszystkim jest, ze swej natury, dobrem samym w sobie. Należy przy tym odróżnić partię jak o fenomen należący do kategorii pojęć absolutnych od partii w jej aspekcie ludzkim, zgodnie ze stwier­

dzeniem, że p artia się nie myli, to tylko ludzie popełniają błędy.

W tym miejscu należy wyjaśnić, dlaczego pojęcie „lud pracujący” nie znajduje się w obrębie pola semantycznego dobra. Przede wszystkim ze względu na fakt, że było ono najczęściej przedefiniowywanym pojęciem bolszewickiego modelu, co powoduje, że jaw i się ono raczej jak o symboliczne przedstawienie o charakterze wyłączającym, m ającym wyodrębnić „swoich” od „w rogów ” , niż jako konkretna grupa społeczna o określonym składzie osobowym. Przynależność do „ludu pracującego” zmienia się tak, ja k zmienia się interes władzy, a proletariusz był sojusznikiem zgodnie ze stwierdzeniem, że sojusznikiem jest ten, kto sprzyja W ładzy Radzieckiej, partii. Odebranie m iana „proletriackości” stawiało jednostkę czy grupę w pozycji potencjalnego wroga, kwestionowało status ontyczny i społeczny człowieka.

W tym miejscu pragnę zaznaczyć, że wyczerpująca analiza wszystkich pojęć słownika i związków między nimi wym agałaby znacznie szerszego omówienia, przekraczającego rozm iary tej pracy. Dlatego przedstaw iłam jedynie te, które uw ażam za najbardziej istotne dla zrozumienia om awianego m odelu symbolicznego.

Skoncentruję się obecnie na analizie tekstów Lenina, aby pokazać sposób funkcjonow ania om ówionych znaczeń w szerszym kontekście przekazu symbolicz­

nego. Analiza ta będzie oparta na omówieniu artykułu Dwa lata Władzy Radzieckiej12, wybranego ze względu na dużą nośność znaczeniową i reprezentatywność, a także na innych publikacjach Lenina, i posłuży do odtw arzania struktury bolszewickiego m odelu symbolicznego.

12 W .I. Lenin: Dwa lata Władzy Radzieckiej. W: Dzieła. T. 30. W arszawa 1957, s. 110—112.

150 K A T A R Z Y N A W A R M IŃ SK A

A rtykuł Dwa lata Władzy Radzieckiej opublikow any był pierwotnie w czasopiśmie

„B iednota” (n r 4 7 3 z 7. 11.1919), skierowanym do „dziesiątków pracujących chłopów ” . Wizja świata zawartego w tym tekście może być zrekonstruow ana za pom ocą opozycji między dobrem i złem na kilku płaszczyznach. W ystępuje tutaj wyraźny podział na wroga zewnętrznego i wewnętrznego - z jednej strony, obce wojska imperialistyczne; z drugiej, obszarnicy i kapitaliści wspom agani przez Kołczaka i D enikina - carskich generałów. Podstawowy konflikt między zwolen­

nikam i rewolucji a kapitalistam i i obcą interwencją opisany jest jednak w kategoriach sprzeczności interesów klasowych oraz realizowania się sprawiedliwości dziejowej.

W rogowi przypisane zostały cechy dyskredytujące go m oralnie. Został on także obarczony winą za ruinę gospodarczą i polityczną kraju. Odwołując się do emocji czytelników Lenin spotęgował ideologiczne oddziaływanie swojego artykułu. K apitali­

ści walczą z „zaciekłą nienawiścią” , o W ładzy Radzieckiej „m ów ią [...] z pianą wściekłości na ustach, rzucają oszczerstwa i kłam ią, jak tylko m ogą” 13. „D rapieżcy imperializmu [...] dem askują się jak o rozbójnicy i grabieżcy, ciemiężyciele mas pracujących, bogacący się na nędzy ludu, gnębiący słabe naro dy” 14.

Niezwykle ciekawą kwestią jest przypisanie działaniom kapitalistów i obszarników nienawiści, któ ra jak o krańcowy przejaw wrogości występuje w tym tekście na dwóch poziom ach. Po pierwsze, z samej definicji kapitalisty pojaw ia się ona w porządku genetycznym, będąc organicznym elementem stosunku burżuazji do robotników , i związana jest z walką klasową. W wyidealizowanym obrazie robotnika nie m a miejsca na uczucie nienawiści. N a tym poziomie nienawiść rozpoznaw ana jest jak o główna determ inanta działań kapitalistów skierowanych przeciwko ro b o t­

nikom i wyznacza sferę m otywacyjną dla burżuazji. N a drugim poziomie nienawiść związana jest z samym działaniem, stanowiąc pochodną nienawiści w pierwszym sensie, i może przybierać na sile nabierając „zaciekłego” charakteru. D obro nigdy nie jest osiągane przez nienawiść, ponieważ jego realizacja jest zgodna z obiektywnymi praw am i historii, a zatem pozbaw iona emocji. Z nienawiścią związane jest, jako jej konsekwencja, cierpienie. „W ładza Radziecka dźwiga przytłaczające brzemię cierpień, wywołanych naporem wrogów na Rosję” 15. Cierpienie jest wynikiem pełnej nienawiści walki burżuazji. W perspektywie eschatologicznej cierpienie uszlachetnia i jednocześnie stanowi element okrślający proletariat. Nienawiści burżuazji przeciw­

staw iona jest internacjonalistyczna idea solidaryzmu klasowego proletariatu.

Pom im o trudności w walce na frontach zewnętrznym i wewnętrznym „W ładza Radziecka zwyciężyła już cały świat - zwyciężyła w tym sensie, że zdobyliśmy wszędzie sympatię mas pracujących” 16 - pisze Lenin. Sym patia bądź „poparcie m as pracujących całego świata dla rewolucji” , to term iny składające się na paradygm at miłości, k tó ra jest wynikiem przebudzenia się świadomości klasowej i przejścia z potencjalnego stanu bytu w sobie w zaktualizow any stan bytu dla siebie. A więc miłość stanowi cechę dystynktywną proletariatu, a nienawiść - burżuazji.

N a podstawie tego krótkiego tekstu m ożna zrekonstruow ać strukturę społeczną ówczesnej Rosji w kategoriach dobra i zła, od zwiększającej do zmniejszającej się

13 Ibidem, s. 111.

14 Ibidem, s. 112.

15 Ibidem, s. 111.

,6 Ibidem.

PR O B L EM Y D O BRA I ZŁA W BO LSZEW IC K IM ŚW IEC IE ZN A C ZEŃ 151

doskonałości bytów społecznych. Przy tym wydaje się, że na szczycie tej hierachii znajduje się (¹) byt idealny - kom unistyczna wizja świata zawierająca idee proletariatu i partii. Bytami rzeczywistymi są:(2) W ładza Radziecka, rozum iana jak o aw angarda proletariatu, obrońca ludu, partia, przejaw do bra samego w sobie; (3) robotnicy rosyjscy zaangażowani bezpośrednio w rewolucyjną walkę i cierpiący w wyniku realizowania rewolucyjnych ideałów; (4) lud jak o kategoria ogólna cierpiących robotników i chłopów; (5) biedni i średni chłopi, (⁶) kułacy; (7) kapitaliści, obszarnicy, imperialiści - przejawy zła samego w sobie; (8) kapitalizm-im perializm , zło samo w sobie, byt idealny. Uznanie przeze mnie bolszewickiej wizji świata jak o dobra absolutnego oraz imperializmu jak o absolutnego zła uzasadniam nie tylko funkcją teleologiczną rozum ianą jak o cel. do którego zmierza przebudow a społeczeństwa, k tó rą pełniły w porządku ówczesnej rzeczywistości rosyjskiej, ale także przyjęciem ich za kryteria podziałów społecznych, wszelkich w artościowań i działań, a pon ad to ich m ityczną obecnością w rzeczywistości społecznej. We wszystkich wym iarach czasu dobro i zło absolutne traktow ane były jak o realne:

w przeszłości - powstanie kapitalizm u i imperializmu, w teraźniejszości - walka dobra ze złem o realizację idei bolszewizmu, w przyszłości - zwycięstwo kom unis­

tycznej wizji świata.

Opierając się na schemacie wizji świata wyprowadzonej ze wspomnianego artykułu i uznając ją za podstaw ę dla uszczegółowienia om awianego m odelu rzeczywistości społecznej przejdę do analizy dynamiki kategorii wroga, widocznej w innych publikacjach Lenina z lat 1917 -1923. Stałym elementem tej kategorii jest podział na w roga zewnętrznego - imperializm zwiększający lub zmniejszający swoją aktywność w walce z nowym porządkiem społecznym i z różnym nasileniem ingerujący w życie społeczne, polityczne i ekonomiczne Rosji Radzieckiej, oraz w roga wewnętrznego, który ma bardziej złożony i dynamiczny charak ter17. W tym znaczeniu wróg zewnętrzny nie ulega takim przeobrażeniom jak wróg wewnętrzny, a jego aktyw ność polega na samym fakcie istnienia i na - wynikających z definicji - konkretnych działaniach przeciwko rewolucji oraz wspieraniu niektórych kategorii w roga wewnętrznego - „lokajów i sługusów” imperializmu działających w sposób otw arty lub skryty. Istnienie w roga zewnętrznego przejawia się także poprzez dziedzictwo, jakie po sobie pozostawił, tzn. zniszczenie kraju, tysiące ofiar, cierpienie itd., a zmiana charakteru jego działania związana jest ze zm ianą sposobu wałki - „fro n t krwawy” przeobraził się we „front bezkrwawy” 18. N a froncie bezkrwawym daje się także zauważyć ożywioną aktywność wroga wewnętrznego. G odne p o d ­ kreślenia jest tutaj, że różne przejawy kryzysu ekonomicznego i politycznego wywołane są, zdaniem Lenina, przez zwiększanie się aktywności wroga wewnętrznego.

G łód, b rak węgla czy paliwa przynajmniej częściowo uzasadniane są dywersyjnymi działaniami eserowców, mienszewików, elementów drobnomieszczańskich, spekulan­

tów itp. Pom im o zakończenia działań wojennych, walka nadal trwa, a proletariat jest „w dalszym ciągu oblężoną twierdzą, na którą zwrócone są oczy robotników całego świata [...]; w tej oblężonej twierdzy powinniśmy działać z wojskową bezwzględnością [...]. Sobków, którzy nie chcą łączyć interesów swej grupy z in­

17 W .I.Lenin: Nowe czasy, stare błędy w nowej postaci. W: Dzieła. T.33. W arszawa 1957, s. 2-3.

18 W .I.Lenin: Przemówienie na I ogólnorosyjskim zjeżdzie organizacyjnym górników. W: Dzieła.

T.30..., s. 511.

152 K A T A R Z Y N A W A R M IŃ SK A

teresami wszystkich robotników i chłopów, nie wolno nam tolerować w środo­

wisku robotniczym ” 19. Jak wynika z cytowanego fragm entu, walka proletariatu nie zakończyła się w momencie zaprzestania działań wojennych, trwa nadal, a wrogiem może stać się nawet robotnik. B unt przeciwko W ładzy Radzieckiej wywołany być może jej błędami, pozostałościam i kapitalizm u lub też „brakiem uświadomienia politycznego oraz zacofaniem kulturalnym mas pracujących''20.

Pom im o możliwości przeobrażenia się robotnika we w roga proletariatu ta k ate­

goria wrogości może przekształcić się w kategorię dobra i kategorię sympatii.

Nieuświadom ienie zakłada możliwość reedukacji, a egoizm może przemienić się w altruizm 21.

Uderzający jest również fakt, że niepoprawny egoizm robotnika skazuje go jedynie na wykluczenie ze swojej klasy, natom iast egoizm burżuja, obcego klasowo, przesądza o rodzaju winy i kary wiążącej się często z fizycznym unicestwieniem.

Niemniej jednak dynamizm koncepcji wroga w bolszewizmie polega także na wskazywaniu niebezpieczeństw i potencjalnych elementów zła w samym proletariacie, a nawet, o czym będzie mowa później, w partii. Taki stan rzeczy spowodow any jest jakościow ą zmianą zagrożeń, z którym i walczy klasa robotnicza. „W chwili obecnej nie m am y już do czynienia z tym samym wrogiem, co wczoraj [...]. W róg - to codzienna rzeczywistość gospodarcza w kraju o drobnej gospodarce chłopskiej, o zrujnowanym wielkim przemyśle. W róg to żywioł drobnom ieszczański, który

„otacza nas jak powietrze i przenika bardzo silnie w szeregi proletariatu ” 22.

W rogiem staje się źle funkcjonująca gospodarka, której sanację utrudniają „pa- nikarze” , „ci. którzy gardłują” , „m askują uroczystymi frazesami tchórzliwy refor- m izm ”23, ulegają sile przyzwyczajenia. W rogiem jest także analfabetyzm , ponieważ utrudnia przekaz ideologii, oraz korupcja, gdyż powoduje, że polityka władz staje się niew iarygodna24. Tak rozum ianych rodzajów wroga jest oczywiście znacznie więcej, ale charakterystyczne jest to, że wraz ze zm ianą frontu walki zmienia się jakościow a reprezentacja zła. W przypadku walki m ilitarnej i ideologicznej (w sensie walki o pryncypia) zło było bardziej upostaciowione - kapitaliści, obszarnicy, białogwardziści, Denikin itp. G łód, cierpienie, niedostatek były konsekwencjami zła upostaciowanego (pomijając kategorię imperializmu w ogóle). Proporcje te ulegają zmianie przy określaniu wroga na froncie ekonomicznym - krytyka wymierzona jest tutaj w - rozpoznane jak o negatywne dla gospodarki kraju - fenomeny życia społecznego, takie ja k przyzwyczajenia, analfabetyzm , problem y z aprowizacją. W tym przypadku zło upostaciowane reprezentowane jest przede wszystkim przez drobnom ieszczaństwo (oraz imperializm w ogóle), co jest kon­

sekwencją pierwszego etapu walki i likwidacji burżuazji (nacjonalizacja) jako antagonistycznej klasy społecznej.

Następuje zm iana etosu walki, widoczna w zmianie stylistyki. N a etapie walki militarnej mowa była o rozstrzeliwaniu, unicestwianiu wroga oraz organizowaniu

19 Ibidem, s. 515-516.

20 W .I. Lenin: O roli i zadaniach związków zawodowych. W: Dzieła. T.33..., s. 187.

21 Ibidem, s.186 i n.

22 W .I. Lenin: Nowe czasy..., s. 3-4; tegoż: Nowa polityka ekonomiczna a zadania kom itetów polityczno- -oświatowych. W: Dzieła. T.33..., s. 52.

23 W .I. Lenin: Nowe czasy..., s. 2 i n.

24 W .I. Lenin: Nowa polityka ekonomiczna..., s. 64 i n.

PR O B LEM Y D O B R A I ZŁA W BO LSZEW IC KIM ŚW IECIE ZN A C ZEŃ 153

przeciwko niemu wyprawy krzyżowej25, natom iast etap walki ekonomicznej wymaga

„pracy bardziej powolnej i ostrożnej, bardziej wytrwałej i nieustępliwej!” 26 Po rozprawieniu się z wrogiem m ilitarnym następuje złagodzenie polityki i większa taktyczna elastyczność w walce o umocnienie gospodarki. F ron t walki bezkrwawej jest frontem walki ekonomicznej i zwycięstwo w tej wojnie jest donioślejsze od militarnego zwycięstwa nad wrogiem27. Zarysowuje się tutaj swoista teoria kom ­ prom isu - „negować kompromisy « ż e względów zasadniczych», negować całkowicie dopuszczalność kom prom isów w ogóle - to dziecinada, którą trudno nawet poważnie traktow ać”28. Kryterium oceny słuszności zawartego kom prom isu dotyczy strategicz­

nego celu. który ma być osiągnięty, celu zgodnego z interesem proletariatu uzasadniającym użycie wszelkich dostępnych środków 29, a więc zło znajduje uzasadnienie, gdy sprzyja realizacji dobra. Względy taktyczne przem awiają za tym, aby czynić „więcej ustępstw, oczywiście w granicach tego, co proletariat m o ż e ustąpić pozostając klasą panującą,,30.

W tym kontekście sojusz z chłopstwem jest także kom prom isem31 majacym na celu zwycięstwo nad wyzyskiwaczami, a za pom ocą N EP-u m ożna przezwyciężyć chwilowe trudności gospodarcze. K om prom is, jak już zaznaczyłam, ma doprowadzić do uzdrowienia gospodarki i, w końcowym rezultacie, do zaktualizow ania się idei państwa proletariackiego. W wystąpieniach Lenina wyraźne jest zwiększenie nacisków na kwestie ekonomiczne (zwłaszcza w późnych artykułach), prowadzące do sak­

ralizacji rzeczywistości gospodarczej każdy pud zboża i paliwa jest prawdziwą świętością, większą niż te wszystkie świętości, którym i klechy zaw racają głowę głupcom, obiecując królestwo niebieskie jak o nagrodę za niewolę na ziemi” 32.

N a początku artykułu, rozważając status ontyczny zła w bolszewickiej wizji świata, ograniczyłam się do omówienia dom inującego sposobu utożsam iania zła z wrogiem, szatanem. M ożna jednak dostrzec także inny porządek istnienia zła, a mianowicie zło pojm ow ane jako grzech. W tym rozumieniu pojęcie grzechu przynależne jest partii. P.R icoeur analizując różne symboliczne przedstawienia zła pisał, że grzech jest kategorią „wobec Boga” , zakładającą wcześniejsze uko n­

stytuowanie się więzi Przymierza, którego naruszenie powoduje pojawienie się grzechu33. Językowe przedstawienia symboliczne odpowiadające cyklowi grzechu to: symbol krętej drogi, stan zagubienia, wyobcowania, chaosu oraz przebaczenia, ozdrowienia i pow rotu. Symboliczny świat zawarty w ideologii bolszewickiej ma dość jasno wypracow aną ideę bytu, a co za tym idzie - symbolikę negatywności i nicości. W odniesieniu do partii, która reprezentuje jako idea czyste dobro dzięki posiadaniu wyższej świadomości, wszelkie stany negatywne rozpatryw ane są nie jak o złe czy wrogie, lecz jako grzeszne, błędne, chore, zagubione. W języku

25 W.I. Lenin: W sprawie głodu. W: Dzieła. T.27. W arszawa 1955. s. 411 i n.

26 W .I. Lenin: Nowe. czasy.... s. 10.

27 W .I. Lenin: Przemówienie na I ogólnorosyjskim zjeździe..., s.517.

28 W .I. Lenin: Dziecięca choroba lewicowości..., s. 23.

29 Ibidem.

30 W.I. Lenin: Nowe czasy..., s.9.

31 W.I. Lenin: Tezy do referatu o taktyce R K P wygłoszonego na II I Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej. W: Dzieła. T. 32. W arszawa 1956, s. 515 i n.

32 W .I. Lenin: W sprawie głodu..., s. 412.

33 P. Ricoeur: Sym bolika zła. W arszawa 1986 Instytut W ydawniczy PAX.

154 K A T A R Z Y N A W A R M IŃ SK A

symbolicznym określającym zło w partii (może się ono tutaj pojawić, ponieważ p artia składa się z niedoskonałych ludzi) dom inuje opozycja: choroba - ozdrowienie.

Zbłąkanie, zejście z drogi nie wyklucza pow rotu na łono partii, który jest możliwy dzięki oczyszczeniu.

N a podstaw ie analiz pism Lenina m ożna odtworzyć zestaw pojęć odpowiadający negatywnym zjawiskom występującym w partii. M am y tutaj do czynienia z od­

chyleniem w partii - np.syndykalistycznym, lewicowym, prawicowym. W ielokrotnie pojawia się postulat oczyszczenia partii z elementów „niezdrow ych” , takich jak:

opozycja, elementy nieproletariackie,pozostałości „kleszej świadomości” . Symbolika błądzenia znajduje swój wyraz w takich sform ułow aniach, jak błędy biurokratyzm u, błąd Trockiego i Bucharina. Błądzenie występuje często w powiązaniu z symboliką choroby, np: „Twierdzę, że błąd zawsze zaczyna się od błahostki, a z czasem staje się błędem wielkim [...] każdem u zdarzyło się skaleczyć, ale jeśli taka ranka zaczyna ropieć, to może wyniknąć z tego śmiertelna cho ro ba” 34. Tego rodzaju przykładów m ożna odnaleźć wiele w omawianych pismach Lenina. N a podkreślenie zasługuje fakt wewnętrznego rozdarcia partii - rozdarcia między ideą partii a tymi jej przejawami, które mają charakter negatywny, wynikający z konkretnych ludzkich realizacji dobra. To one są przyczyną choroby, błędów i odchyleń. A z drugiej strony partia może udzielić rozgrzeszenia w imieniu Boga - Idei. Odejście od partii, zboczenie z drogi równa się zerwaniu przymierza z dobrem , co w konsekwencji prowadzi do zanurzenia się w stanie chaosu, który, przykładowo, wyraża się poprzez fascynację bałwanem , fałszywą ideą albo też popadnięciem w stan choroby.

Partia jest w stanie uleczyć, przebaczyć grzechy, gdyż będąc czystą, dobrą sam o­

świadomością zdolna jest rozpoznać zło w człowieku i świecie.

W spom niany wcześniej rozdźwięk między sferą idei a sferą fenomenów odnaleźć można w relacji między dobrem samym w sobie, jakim jest idea społeczeństwa komunistycznego, a dziełem zbawienia dokonywanym przez proletariat. W tym miejscu m ożna dostrzec prym at partii nad proletariatem . W ydaje się, że partia, jak również idea Królestwa Zbawionych, właśnie ze względu na swą idealność jest bardziej wartościowa m oralnie od uświęconej przecież działalności proletariatu.

W porządku synchronicznym dobro to partia i społeczeństwo komunistyczne, w porządku diachronicznym zaś proletariat, w aspekcie ludzkim, wchodzi w związki o charakterze dialektycznym realizując idee dobra. Określona wyżej relacja charak­

teryzuje się wahaniam i między osiąganiem celu „prostą drog ą” a kroczeniem

„drogą krętą” , po której dążenie zakłada możliwość czasowego błądzenia. W ten sposób ustrukturyzow ane dobro, jako stały wzorzec postępow ania, stanowi układ odniesienia dla sankcjonowania, potępiania lub też napraw iania zła pojawiającego się w świecie zjawisk.

Inną kwestią jest pojawienie się, w tak licznych postaciach, wroga w bolszewickim świecie znaczeń. W ydaje się, że wróg pełni tutaj rytualną i mityczną funkcję kozła ofiarnego. Wszelkie niepowodzenia na frontach „krw aw ym ” i „bezkrwaw ym ” tłum aczone są nienawiścią wroga lub zjawiskami, które on wywołał, a w końcu wrogiem staje się sama rzeczywistość. Rozbudow ana koncepcja zła-wroga oraz wojny-walki, w analizowanym m odelu wskazuje na to, że proletariat w kilka lat po Rewolucji Październikowej nie uzyskał jeszcze tak wysokiego stopnia świadomości,

34 W.I. Lenin: II ogólnorosyjski zjazd górników. W: Dzieła. T.32..., s. 41.

PR O B LEM Y DOBRA I ZŁA W BO LSZEW IC KIM ŚW IEC IE ZN A C ZEŃ 155

jak głosiła bolszewicka ideologia. Co więcej, istnienie wroga było warunkiem istnienia proletariatu. Rozbudow ane definicje i określenia wroga, przy jednoczesnym braku dookreślenia samego pojęcia proletariatu, wskazują na to, że klasa robotnicza definiowana była przez negację i opozycję do klasy kapitalistów, ponieważ nie była jeszcze na tyle ukształtow ana, aby uzyskać świadomość swej wewnętrznej tożsamości. Z kolei rozbudow ana, w wystąpieniach Lenina, krytyka przejawów zła i destruktywnej działalności wroga, przy braku wyraźnie zarysowanej i per­

spektywicznej wizji przebudow y społecznej i gospodarczej kraju, wskazywałaby na to, że program taki nie istniał, lecz kształtow ał się dopiero w zależności od zmieniającej się sytuacji na froncie wewnętrznym i zewnętrznym.

Inaczej mówiąc, za pom ocą teorii nie m ożna było uporządkow ać zmieniającej się rzeczywistości, a kolejne posunięcia partii miały charakter doraźny. Pojawienie się kategorii wroga, w różnych postaciach, w bolszewickim symbolicznym m odelu rzeczywistości było konieczne, aby nastąpiła integracja „m as pracujących” , a silnie zarysowany wątek walki między opozycyjnymi pierwiastkami dobra i zła, roz­

budow ana teoria zła, hasła sprawiedliwości społecznej miały, za pom ocą przekazu ideologicznego, wzbudzić nienawiść do wroga i pobudzić do bardziej zaciekłej walki z nim. W róg w tym sensie stał się kozłem ofiarnym, na którego przeniesiono cechy (nienawiść) ofiarników. Powyższe rozw ażania prow adzą do wniosku, że bolszewicy swoje zwycięstwo zawdzięczają kategorii wroga.

W tym artykule, opartym na przykładach zaczerpniętych z publikacji Lenina, pokazałam model rządzący wizją rzeczywistości społecznej, politycznej i ekonomicz­

nej, wyznaczony przez pojęcia dobra i zła-wroga, zawarte w bolszewickim świecie znaczeń. Przyjmując, że rola ideologii w jej wymiarze symbolicznego oddziaływania, a co za tym idzie zdolności tworzenia spójnego od razu rzeczywistości, jest znacząca (o ile nie decydująca w przypadku Rosji Radzieckiej), interpretacja przekazu symbolicznego zawartego w artykułach Lenina pozwala na odtworzenia p o d ­ stawowych praw determinujących bolszewicki model świata. M odel ten przedstawia się następująco: sfera dobra i zła wyznaczona jest przez opozycję człowieczeństwo - brak człowieczeństwa, miłość - nienawiść, kom unizm - imperializm. W spom niana wcześniej etyka walki ze złem-wrogiem, w myśl zaprezentowanego wcześniej modelu jest nie tylko zbiorem wskazówek o charakterze praktycznym , mającym ograniczony zasięg, lecz urasta do rangi uniwersalistycznego m itu - przesłania uzasadniającego oraz sankcjonującego wydanie walki wszelkiemu złu. Rozważając istotę systemu aksjonorm atyw nego wynikającego z prezentowanego sposobu ujm ow ania istoty rzeczywistości, m ożna dostrzec, że na idei walki skupiają się oraz są jej p o d­

porządkow ane wszystkie inne wartości i normy. Do takiego wniosku skłania fakt, że zarów no w okresie wojny ja k i pokoju, odbudow y kraju świat był przedstaw iany jak o arena ciągłych zmagań. W skazywanie na nieustanne zagrożenie ze strony wroga, a także rozbudow anie koncepcji zła i kategorii walki-wojny świadczą o tym, że bolszewicka wizja świata była porządkow ana przede wszystkim przez opozycję pomiędzy tym, co dobre a tym, co złe. W Rosji Radzieckiej od czasu jej powstania do przynajmniej 1923 r. funkcjonował m it walki na śmierć i życie między proletariatem -Chrystusem a wrogiem-szatanem o zrealizowanie się idei dobra samego w sobie, Królestwa Bożego na ziemi. W tym sensie m ożna powiedzieć, że bolszewicki symboliczny model świata zdom inowany był przez przypowieść.