Mechanizacja i postęp technologii, które nastąpiły w ostatnich dziesięcioleciach spowodowały znaczne zmniejszenie codziennej aktywności fizycznej, zarówno za-wodowej, jak i w środowisku domowym. Ponadto w wielu krajach mniej niż 50% do-rosłych realizuje zalecenia dotyczące wykonywania aktywności fizycznej o umiar-kowanej intensywności przez co najmniej 150 minut tygodniowo w czasie wolnym. Należy podkreślić, że mężczyźni chętniej niż kobiety spędzają aktywnie czas wolny. Rozwój motoryzacji spowodował, że zmniejsza się odsetek osób chodzących pieszo do pracy np. w populacji fińskiej na przestrzeni lat 1982–2012 zmniejszył się on z 37,9% do 23,9%. Kobiety częściej niż mężczyźni chodzą do pracy pieszo.
Zmniejsza się odsetek mężczyzn pracujących fizycznie, np. w populacji fińskiej na przestrzeni lat 1982–2012 zmniejszył się on z 48% do 36%, a odsetek osób ciężko pracujących fizycznie zmniejszył się z 7,5% do 3,3%. Zaprzestanie wykonywania ciężkiej pracy fizycznej wiąże się z przyrostem masy ciała. Obserwuje się również wzrost odsetka osób wykonujących pracę siedzącą, np. w populacji norweskiej od-setek ten zwiększył się z 35,5% w latach 1979–1980 do 53,4% w latach 2007–2008.
W ostatnich latach w krajach rozwiniętych rośnie odsetek osób wykonujących pra-cę zmianową i mających nieregularne godziny pracy, około 10–20% populacji europej-skiej i amerykańeuropej-skiej pracuje na nocne zmiany. Przez wiele lat w systemie zmianowym pracowały osoby wykonujące niezbędne usługi oraz utrzymujące długoterminowe procesy przemysłowe. Obecnie coraz więcej zawodów wykonuje pracę zmianową za-pewniając całodobowy dostęp do usług finansowych i handlowych. Coraz więcej osób świadczy również pracę poza godzinami uznawanymi za zwykłe (9.00–17.00), nieko-niecznie z udziałem godzin nocnych. Co najmniej 5 na 100 pracujących w Europie narażonych jest na pracę zmianową obejmującą nocne zmiany. Praca w nocy jest zde-finiowana jako robocza zmiana nocna ≥1 nocy / miesiąc w czasie ostatnich 6 miesięcy. Wykazano, że praca zmianowa powoduje wzrost ryzyka urazów w pracy i wystę-powania chorób przewlekłych, takich jak: nadwaga i otyłość, cukrzyca typu 2, cho-roby serca, incydenty sercowo-naczyniowe w tym udar oraz różne rodzaje nowotwo-rów. Praca zmianowa przyczynia się do rozwoju otyłości poprzez rozregulowanie zachowań z powodu braku czasu na aktywność fizyczną oraz zmian czasu spożywa-nia posiłków (niejedzenie śspożywa-niadań i większość energii spożywana w godzinach wie-czornych, a czasem nawet nocnych) i pozbawienie snu, a także częstsze występowanie przewlekłego zmęczenia, lęku i depresji (Atkinson i in., 2008; Barbadoro i in., 2013).
W czasie kilkuletnich obserwacji stwierdzono, że zmiana charakteru pracy na zmianowy powodowała przyrost masy ciała. Sugeruje się, że ryzyko rozwoju nadwagi i/lub otyłości zwiększa się o 39% w tej grupie osób. Jednak w niektórych badaniach związek ten był zależny od charakteru pracy. Szczególnie duży wzrost ryzyka obserwuje się wśród osób z dużą zmiennością godzin pracy. Ponadto ob-serwowano, że w czasie nocnej zmiany pracownicy częściej spożywali produkty o wysokiej gęstości energetycznej oraz słodzone napoje, niż pracujący w godzi-nach porannych i popołudniowych. Osoby te częściej również spożywały produkty
o wysokiej zawartości cukru ponieważ pomagały im one pokonać zmęczenie. Po-nadto praca zmianowa może ograniczać udział w zajęciach rekreacyjnych. Mimo, że pracujący w nocy mieli świadomość znaczenia aktywności fizycznej dla zdro-wia to praca powodowała trudności z wdrożeniem i utrzymaniem aktywnego spę-dzania wolnego czasu. Było to spowodowane nie tylko brakiem czasu, ale również odczuwanym zmęczeniem.
Praca w systemie zmianowym zakłóca również życie rodzinne i społeczne. Może to mieć szczególne znaczenie w rozwoju nadwagi i otyłości u kobiet posia-dających dzieci obciążonych dodatkowo obowiązkami domowymi, w tym przy-gotowywaniem rodzinnych posiłków. Dostosowywanie się do wzorców spożycia posiłków przez rodzinę może być sprzeczne z indywidualnym wzorcem snu i od-czuwania głodu. Ponadto praca w nocy jest zwykle związana z niższym poziomem satysfakcji z pracy i zakłóceniem równowagi między życiem zawodowym a pry-watnym co generuje stres.
Do czynników mogących wpływać negatywnie na masę ciała pracowników na-leżą również warunki zatrudnienia. W różnych krajach dochodzi do zmian rynku pracy i rośnie odsetek osób zatrudnionych czasowo. Zgodnie z oficjalnymi danymi w roku 2014 wynosił on w Polsce 28,3%, w Hiszpanii 24,0%, w Portugalii (21,4%), w Holandii 21,1%, a we Włoszech 16,7%. Wykazano, że zatrudnienie czasowe ma negatywny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne, śmiertelność i wykorzysta-nie zasobów opieki zdrowotnej. Obserwowano także, że brak poczucia bezpie-czeństwa związanego ze stałością pracy powodował wzrost częstości zachorowań na nadwagę i otyłość. Dodatkowo to ryzyko zwiększało się wśród tych osób jeżeli miały one duże poczucie obciążenia pracą oraz jeżeli pracowały powyżej 40 godzin tygodniowo (Barbadoro i in., 2016). Wykazano, że praca w nadgodzinach przekra-czająca 6 godzin tygodniowo była związana ze wzrostem masy ciała powyżej 15 kg w czasie 10 lat obserwacji (Solovieva i in., 2013).
Obserwowano również, że ważną rolę we wzroście ryzyka zachorowań na nad-wagę i otyłość odgrywają psychospołeczne warunki w środowisku pracy. Znaczne obciążenie psychiczne związane z pracą powodowało przyrost masy ciała w długo-letnich obserwacjach zwłaszcza wśród kobiet. Należy podkreślić, że kobiety częściej reagują na stres wzrostem spożycia pokarmów zwłaszcza słodkich, a mężczyźni zwiększonym spożyciem alkoholu. Jedzenie może złagodzić odczuwanie stresu i po-prawiać samopoczucie, a ponieważ jest łatwo dostępne u wielu osób wykształca się mechanizm radzenia sobie ze stresem za pomocą jedzenia. Obserwowano również, że u mężczyzn stres związany z pracą wiązał się z większym spożyciem tłuszczów i alkoholu, a mniejszym spożyciem warzyw. Wyższy poziom stresu w pracy wpływa również na zmniejszenie tendencji do podejmowania aktywności fizycznej w cza-sie wolnym oraz rozwój zaburzeń snu. Bardzo ważnym czynnikiem generującym duże obciążenie stresem związanym z pracą jest poczucie niskiego poziomu kontroli w miejscu pracy (niski poziom decyzyjności i wykorzystania umiejętności w stosun-ku do wymogów związanych z pracą) (Berset i in., 2011). Obserwowano, że wysoki stopień decyzyjności wiązał się ze zmniejszeniem ryzyka rozwoju otyłości wśród
kobiet. Natomiast w badaniach przeprowadzonych w Anglii stwierdzono mniejszą częstość występowania otyłości wśród kobiet zajmujących stanowiska kierownicze. Wpływ braku poczucia kontroli na przyrost masy ciała potwierdzono w badaniach obserwacyjnych (van der Berg, Robroek, Plat, Koopmanschap, i Burdorf, 2011; Marchand, Beauregard i Blanc, 2015).
Także niski poziom wsparcia społecznego w miejscu pracy powodował przyrost masy ciała zwłaszcza wśród mężczyzn. Natomiast wśród kobiet większe znaczenie miało wsparcie emocjonalne ze strony współmałżonka, przyjaciół lub krewnych, a jego brak przyczyniał się do zwiększonego spożycia pokarmów i alkoholu w sy-tuacjach stresowych.
Jeszcze innymi czynnikami powodującymi przyrost masy ciała w czasie 10-let-niej obserwacji był brak równowagi między wysiłkiem zainwestowanym w pracę a nagrodą (wynagrodzenie, możliwość rozwoju zawodowego i wsparcie) oraz wy-stępujące w miejscu pracy „społeczne animozje” (konflikty ze współpracownikami i kierownictwem, nieuczciwa konkurencja i negatywne relacje koleżeńskie). Te ne-gatywne relacje powodują zagrożenie bezpieczeństwa i poczucia uznania, których potrzebuje jednostka i powodują obniżenie poczucia własnej wartości Lallukka, Laaksonen, Martikainen, Sarlio-Lahteenkorva i Lahelma 2005; Nyberg i in. 2012). Do tych czynników należy również dodać to, że chorzy na otyłość są często ofiarami dyskryminacji w miejscu pracy, co powoduje spiralę gdzie nadmierna masa ciała jest przyczyną stresu, a stres jest przyczyną nasilania się choroby.
Otyłość uważana jest za defekt kosmetyczny lub usterkę cielesną, co powoduje, że chorzy na otyłość spotykają się z lekceważeniem i dyskryminacją społeczną. Chorym na otyłość przypisuje się negatywne stereotypy, takie jak np. leniwy, głu-pi, bez charakteru. Złe traktowanie osób chorych na otyłość może mieć charakter złośliwego nazywania, uwłaczających uwag, wyśmiewania, a nawet może to być agresja fizyczna. Dyskryminacja osób otyłych może mieć również charakter wy-kluczenia społecznego, unikania lub ignorowania.
Współczesny stereotyp osoby otyłej obejmuje takie cechy jak niska atrakcyj-ność, brak silnej woli, brak samokontroli i dbałości o siebie, niższa inteligencja i gorsze kwalifikacje zawodowe.
Miejsce pracy jest jednym z głównych obszarów, w którym chorzy na otyłość doznają złego traktowania i są dyskryminowani. Otyłość stanowi barierę w zatrud-nieniu w niektórych zawodach i ogranicza możliwości awansu zawodowego, po-mimo posiadania odpowiednich kwalifikacji. Ponadto w czasie rekrutacji chorym na otyłość często oferowane są mniej atrakcyjne miejsca pracy i niższe wynagrodze-nie na tym samym stanowisku niż pracownikom z prawidłową masą ciała. Obser-wowano, że w czasie 20 lat pracy chorzy na otyłość zarabiali od 0,7% do 6,3% mniej niż osoby z prawidłową masą ciała. Pracownicy chorzy na otyłość często postrze-gani są jako mniej punktualni, mniej entuzjastyczni w stosunku do wykonywanej pracy i mający gorsze maniery. Zwłaszcza kobiety otyłe są szczególnie dyskrymi-nowane w zatrudnieniu na stanowiskach wymagających bezpośrednich kontaktów z klientem. Obserwowano również, że chorzy na otyłość mogą być niesprawiedliwie
traktowani w zakresie wynagrodzenia, awansu i wypowiedzenia umowy o pracę. Należy podkreślić, że dotyczy to przede wszystkim kobiet. Badania dotyczące tego problemu pokazały, że 25% kobiet doświadczało dyskryminacji w miejscu pracy, a 43% było stygmatyzowanych przez współpracowników i przełożonych. 26% pra-cowników chorych na otyłość uważało, że zostało niesprawiedliwie potraktowa-nych w pracy ze względu na swoją masę ciała, a 31% doświadczało dyskryminacji z powodu masy ciała i niskiego poziomu atrakcyjności fizycznej. Sugeruje się rów-nież, że osoby otyłe są częściej zatrudniane w zawodach i na stanowiskach cechują-cych się bardziej niekorzystnym środowiskiem pracy (Obara-Gołębiewska, 2016).
Stygmatyzacja i dyskryminacja społeczna wpływają bardzo negatywnie na psy-chikę chorych na otyłość i powodują, że osoby otyłe bardzo często interpretują swoje doświadczenia związane z kontaktami społecznymi w kontekście swojej nadmier-nej masy ciała. Jedna z teorii psychologicznych mówi, że osoby otyłe traktują swój stygmat, jakim jest nadmierna masa ciała jako hak, na którym wieszają cały bagaż nieprzyjemnych obowiązków i niepowodzeń życiowych, co staje się dla nich rozsąd-ną ucieczką od współzawodnictwa i ochrorozsąd-ną przed odpowiedzialnością. Można za-tem powiedzieć, że negatywny stosunek społeczny do osób otyłych powoduje u nich rodzaj wyuczonej bezradności, a jedynym wyjściem ze wszystkich niepowodzeń ży-ciowych jest dla nich uzyskanie redukcji masy ciała. Często pojawia się stereotyp my-ślenia „jak schudnę to wszystko się ułoży”. Wbrew pozorom taka postawa wcale nie wpływa pozytywnie na podejmowanie rozsądnych i skutecznych kuracji, ale raczej powoduje poszukiwanie metod, które obiecują szybkie rezultaty. Chory nie leczy się tylko walczy i zazwyczaj tę walkę przegrywa, co jeszcze bardziej nasila jej negatywny stosunek do siebie. Niespełnienie norm społecznych powoduje u chorych na otyłość poczucie osobistej porażki, wstydu i bycia gorszym. Niektórzy psycholodzy określają tą reakcję jako samonienawiść lub poczucie nieadekwatności społecznej.
Ważnymi czynnikami wpływają na poziom stresu związanego z pracą są także kultura organizacyjna i klimat organizacyjny w miejscu pracy.
Podsumowując czynnikami wpływającymi negatywnie na masę ciała związa-nymi ze środowiskiem pracy są: 1) sposób odżywiania ulegający niekorzystnym zmianom w związku z brakiem warunków do spożywania regularnych posiłków w miejscu pracy, długimi godzinami pracy powodującymi długie przerwy w posił-kach i spożywanie największych posiłków w nietypowych godzinach, np. wieczo-rem lub w nocy, 2) zmniejszona aktywność fizyczną w czasie wolnym w wyniku pracy zmianowej, pracy w nadgodzinach, stresu związanego z pracą 3) radzenie sobie ze stresem generowanym w miejscu pracy (zajadanie, nadmierne spożycie alkoholu), 4) zaburzony sen (nieregularne i długie godziny pracy, stres związany z pracą) 5) brak poczucia wsparcia społecznego i dyskryminacja w miejscu pracy. Dlatego interwencje zapobiegające zachorowaniom na nadwagę i otyłość w związ-ku z działaniem czynników związanych z pracą, nie mogą sw związ-kupiać się wyłącznie na edukacji dotyczącej prawidłowego odżywiania i aktywnego spędzania czasu wolnego, ale żeby były efektywne muszą mieć znacznie szerszy zakres, co zostanie szczegółowo opisane w dalszej części opracowania.