• grup chorobowych stanowiących przyczyny absencji chorobowej pracowni-ków (ZUS, 2017a),
• grup schorzeń będących powodem przechodzenia od pracy zarobkowej do uprawnień rentowych (tj. orzeczeń pierwszorazowych wydanych dla ce-lów rentowych) (ZUS, 2017b),
• najpoważniejszych (tj. mających największy wpływ na codzienną aktywność zawodową bądź pozazawodową) dolegliwości zdrowotnych związanych z pracą subiektywnie doświadczanych przez osoby aktualnie lub w przeszło-ści wykonujące pracę (GUS, 2014),
prowadzi do zaprezentowanych w poniższych punktach wniosków dotyczą-cych głównych grup chorób pracujądotyczą-cych3, 4. Szczegółowe dane na ten temat prezentują rys. 1–4.
3 Poniżej przedstawiono ogólnopolskie dane ZUS z 2016 r. dotyczące absencji chorobowej pra‑ cowników oraz orzeczeń pierwszorazowych dla celów rentowych ogółu uprawnionych (w tym pracowników) (ZUS, 2017a; 2017b). Ponadto, omówiono wyniki reprezentatywnego badania GUS (2016) dotyczącego problemów zdrowotnych związanych z pracą (powstałych lub pogłę‑ biających się w wyniku niekorzystnych czynników występujących w środowisku pracy lub spe‑ cyfiki pracy) odczuwanych w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed datą jego przeprowadzenia. Po‑ pulację badaną stanowiły osoby pracujące (aktualnie lub kiedyś) w wieku 15 lat i więcej.
4 W poniższych punktach nie przedstawiono danych dotyczących ciąży, porodu i połogu, choć są one źródłem ponad 1/5 wszystkich dni absencji (21% w 2016 roku) w Polsce, a przeciętne
• Istotnym problemem są urazy, zatrucia i inne skutki działania czynników zewnętrznych. Co 7. dzień absencji (14%) w Polsce jest spowodowany tą przyczyną (drugie miejsce po ciąży, porodzie i połogu, ex aequo z choroba-mi układu kostno-stawowego, z choroba-mięśniowego i tkanki łącznej). Tylko z tego powodu w skali kraju pracownicy są nieobecni w pracy przez ponad 22 mln dni w roku. Pojedyncze zwolnienie lekarskie osoby doświadczającej któregoś z tych zdarzeń trwa średnio ponad 2 tygodnie (15,15 dni). W różnych wy-padkach (tj. komunikacyjnych, w domu i jego otoczeniu, w czasie wolnym bądź w pracy, na uczelni) w ciągu roku ulega co 20. pracujący (5%) (GUS, 2016). Jednym ze źródeł omawianej grupy chorób generowanym w pracy, są wypadki przy pracy. W skali kraju w 2016 roku urazów z tego powodu do-świadczyło ponad 87 i pół tysiąca osób (tj. ponad dwa razy więcej niż wyno-si bilans rannych zarejestrowanych przez Policję w wypadkach drogowych) (GUS, 2017c; Komenda Główna Policji, 2017).
• Jak wspomniano, podobną liczbę dni absencji (14%) generują choroby ukła-du kostno-stawowego, mięśniowego i tkanki łącznej. Co 8. zaświadczenie lekarskie jest wydawane w Polsce właśnie z tego powodu (13%). Pracownik z takim zwolnieniem nie przychodzi do pracy średnio niemal przez 2 tygo-dnie (13,4 dni). Choroby układu kostno-stawowego są przyczyną 13% pierw-szorazowych orzeczeń rentowych, natomiast urazy kości, stawów i tkanek miękkich – 8% takich orzeczeń. Wymienione tu grupy, tj. choroby i urazy
układu ruchu łącznie stanowią (obok chorób układu krążenia)
najpow-szechniejszą przyczynę przechodzenia na rentę wśród ogółu uprawionych. Wśród doświadczających problemy zdrowotne związane z pracą aż 2/3 osób (68%) jako najpoważniejszą dolegliwość zgłasza problemy z kośćmi, stawa-mi lub stawa-mięśniastawa-mi.
Warto przy tym nadmienić, iż dolegliwości układu ruchu stanowią problem globalny wśród pracujących. W 35 krajach Europy na bóle pleców uskarża się 43% tej populacji, bóle mięśni ramion, szyi i/lub kończyn górnych – 42%, a kończyn dolnych – 29% osób. Dwie pierwsze grupy dolegliwości to naj-powszechniejsze problemy zdrowotne spośród 9 ich grup, o które pytano w VI Europejskim Badaniu Warunków Pracy (EWCS) (Eurofound, 2017). • Kolejny problem to choroby układu oddechowego. W Polsce częściej niż
co 4. zwolnienie lekarskie (28%) wystawiane jest właśnie z tego powodu, przy czy są to zazwyczaj stosunkowo krótkie nieobecności – średnio 5,8 dni (związane np. z infekcjami górnych dróg oddechowych). Przyczyna ta gene-ruje 13% wszystkich dni absencji. Należy podkreślić, iż w ostatnich latach zwolnienie chorobowe z tego powodu trwa 23 dni, czyli dwa razy dłużej niż średnia długość „chorobowego” dla wszystkich schorzeń (w obu przypadkach omawiana przyczyna zajmuje pierwsze miejsce w Polsce) (ZUS, 2017a). Tak istotny udział ciąży, porodu i połogu w genero‑ waniu absencji chorobowej nie wynika jednak ze złego stanu zdrowia kobiet pracujących. Jest on pokłosiem m.in. medykalizacji macierzyństwa oraz obowiązujących rozwiązań systemo‑ wych (Moskalewicz, 2016).
obserwuje się zmniejszanie udziału tej grupy schorzeń w powodowaniu ab-sencji w Polsce. Przykładowo, o ile w 2007 roku były one przyczyną co oko-ło 5. dnia absencji (19%), o tyle 10 lat później już niemal co 8. (13%).
• Co 13. dzień zwolnienia chorobowego (7,6%) oraz co 12. pierwszorazowe orzeczenie rentowe (8,4%) wynika z chorób układu nerwowego.
• Na uwagę zasługują również zaburzenia psychiczne i zaburzenia
zachowa-nia. Aktualnie co około 16. dzień absencji (6%) w naszym kraju jest
pokło-siem z tej grupy. Średnia długość zaświadczenia lekarskiego wydanego z tego powodu to niemal 17 dni. Blisko co 7. pracownik (15%), któremu przyzna-wane są pierwszy raz uprawnienia rentowe, otrzymuje je z powodu zaburzeń psychicznych. W populacji kobiet są to częstsze sytuacje – dotyczy to nie-mal co 5. (19%) orzeczenia pierwszorazowego wydanego dla celów rento-wych w tej populacji uprawionych. Wśród osób odczuwających problemy zdrowotne związane z pracą, 4% wskazuje na stres, depresję, niepokój jako najpoważniejsze dolegliwości. W grupie tej częściej dotyczy to kobiet (55%), rzadziej mężczyzn (45%). GUS (2016) na podstawie pytań o samopoczucie emocjonalne diagnozuje symptomy depresji u co 10. pracującej osoby (naj-częściej łagodne).
• Co 20. dzień zwolnienia wynika z chorób układu krążenia. Osoba, która z tej przyczyny otrzymuje zaświadczenie lekarskie, jest nieobecna w pracy przez średnio 2 tygodnie (13,9 dnia). Co 5. powód przechodzenia na renty wśród ogółu uprawionych (21%) dotyczy tej grupy chorób (czyli podobnie jak w przypadku chorób i urazów układu ruchu). Przy czym istnieje w tym zakresie duże zróżnicowanie międzypłciowe – co 4. orzeczenie wśród męż-czyzn i co około 8. wśród kobiet (13%) jest wynikiem chorób układu krą-żenia. Tym samym wśród mężczyzn schorzenia te wiodą prym w zakresie przyczyn orzeczeń pierwszorazowych rentowych. Co 10. osoba (aktualnie lub kiedyś) pracująca, odczuwająca problemy zdrowotne związane z pracą, jako najpoważniejszą dolegliwość zgłasza choroby serca, zawał serca lub inne problemy układu krążeniowego.
• Nowotwory zajmują pierwsze miejsce w Polsce, jeśli chodzi o przeciętną
długość zaświadczenia lekarskiego wystawianego z ich przyczyny. Pracownik z tego powodu nie przychodzi do pracy przez niemal 3 tygodnie (20,1 dni). W populacji ogólnej pracujących zajmują jedno z czołowych miejsc wśród przyczyn przechodzenia na rentę (18% wszystkich orzeczeń dotyczy tego po-wodu). Natomiast wśród kobiet stanowią główną przyczynę przechodzenia od pracy zarobkowej do uprawnień rentowych; co 4. orzeczenie wydawane jest właśnie z tego powodu (wśród mężczyzn dotyczy to co około 7. (14%). Jednocześnie warto nadmienić, iż są one również główną przyczyną zgonów u kobiet w wieku 20–64 lata (a więc w okresie aktywności zawodowej). Sza-cuje się, że za 10–15 lat podobna sytuacja wystąpi u mężczyzn w analogicz-nym wieku (Meder, 2014).
Rys. 1. Liczba dni absencji chorobowej z tytułu choroby własnej pracowników według wybra‑
nych grup chorobowych w 2016 r. w Polsce
Źródło: na podst. ZUS, 2017a
Rys. 2. Liczba zaświadczeń lekarskich z tytułu choroby własnej pracowników według wybranych
grup chorobowych w 2016 r. w Polsce
Rys. 3. Struktura orzeczeń pierwszorazowych wydanych w 2016 r. dla celów rentowych, w któ‑
rych ustalono niezdolność do pracy według grup chorobowych
Źródło: na podst. ZUS, 2017b
Rys. 4. Rodzaje najpoważniejszych dolegliwości zdrowotnych związanych z pracą subiektywnie
doświadczanych przez osoby aktualnie lub w przeszłości wykonujące pracę
Połowa (49%) pracujących w Polsce choruje przewlekle (GUS, 2016). Co 6. ak-tualnie lub kiedyś wykonujący pracę zarobkową odczuwał (w okresie 12 miesięcy przed badaniem GUS, 2014) problemy zdrowotne spowodowane lub pogłębione przez nią. Prawie połowa tej zbiorowości (44%) zgłasza występowanie więcej niż jednego problemu zdrowotnego, przy czym częściej kobiety. Tego typu choroby są źródłem ograniczeń w wykonywaniu codziennych aktywności dla blisko co 6. (18%) doświadczającej ich osoby (GUS, 2014). Wymienione w powyższych punk-tach grupy schorzeń stanowią w Polsce przyczynę 4 z 5 wszystkich dni absencji (łącznie z ciążą porodem i połogiem) oraz orzeczeń pierwszorazowych wydawa-nych dla celów rentowych (odpowiednio 85% i 86%) (ZUS, 2017a, 2017b). Dane te pokazują, jak ważne zarówno z punktu widzenia pracowników jak i pracodawców jest zapobieganie im, łagodzenie przebiegu czy ułatwianie osobom je doświadcza-jącym powrót do/wykonywanie pracy. Jednocześnie należy podkreślić, iż dużej części z nich (m.in. wielu chorobom układu ruchu, krążenia, wybranym nowo-tworom czy zaburzeniom psychicznym) można zapobiegać w miejscu pracy m.in. poprzez promocję zdrowia pracowników, w tym upowszechnianie aktywności fi-zycznej i zdrowej diety (WHO, 2008).
Czynnikiem ryzyka wielu schorzeń z omówionych grup są nadwaga i otyłość (przy czym ta ostatnia może być traktowana jako niezależna jednostka choro-bowa)5. Dotyczy to chociażby chorób układu krążenia (wśród których jako kon-sekwencje nadmiernej masy ciała wskazuje się m.in. nadciśnienie tętnicze, cho-robę niedokrwienną serca, zaburzenia lipidowe), oddechowego (m.in. bezdech senny i astma), kostno-szkieletowego (m.in. choroby zwyrodnieniowe stawów, dolegliwości bólowe mięśni np. pleców), nerwowego (np. udar mózgu), a także zaburzeń psychicznych (np. niska samoocena, lęk, depresja) oraz licznych nowo-tworów (np. sutka, trzonu macicy, jajnika, prostaty, pęcherzyka żółciowego, żo-łądka, jelita grubego) (Jarosz i Rychlik, 2011; WHO, 2007). Jednocześnie niektóre choroby z grup omówionych wyżej (np. depresja, jedzenie kompulsywne) czy stosowane w ich przebiegu leki (np. część przeciwdepresyjnych) sprzyjają nad-miernej masie ciała.
Nadwaga i otyłość znajduje się na trzecim miejscu wśród najpoważniejszych czynników ryzyka łącznego obciążenia chorobami w 2013 roku zarówno dla lud-ności w Polsce, jak i ogółu krajów Europy Środkowej i Europy Zachodniej. Według Badania Globalnego Obciążenia Chorobami te problemy zdrowotne odpowiadają w Polsce za utratę niemal 1/10 lat przeżytych w zdrowiu (9,1%) (za Poznańska i in., 2016).
Ich rozpowszechnienie narasta. Według WHO (2017) częstość występowania otyłości na świecie w latach 1975–2008 niemal potroiła się. Jedną z konsekwen-cji jest bardzo niepokojące zjawisko obserwowane w części krajów polegające na zahamowywaniu trendu wydłużania się przeciętnego trwania życia. Przewi-duje się, że jeśli sytuacja w tym zakresie nie zmieni się, w ciągu kilkunastu lat
może w niektórych krajach dojść do skracania się przeciętnego trwania życia (np. Olshansky i in., 2005). Z czego wynika ten niekorzystny trend w zakresie nara-stania występowania nadmiernej masy ciała? Jest on konsekwencją coraz więk-szego zatracania równowagi między kalorycznością przyjmowanych pokarmów a wydatkowaniem energii poprzez aktywnością fizyczną (za Wiciński i in., 2015). Co ciekawe, bilans ten jest coraz bardziej niekorzystny pomimo zmniejszania się w społeczeństwie kaloryczności diety. Szacunki oparte na tej samej metodzie ob-liczeniowej pokazują, że wartość energetyczna dziennej racji żywieniowej staty-stycznego Polaka wynosiła w 2001 roku 2803 kcal, podczas gdy dekadę później spadła do 2328 kcal (Laskowski, 2015). Za zmniejszanie się poziomu realizowa-nego wysiłku we współczesnym świecie odpowiada m.in. środowisko pracy czło-wieka6. Amerykańscy naukowcy na podstawie danych z badań reprezentatywnych oszacowali, że przez 5 dekad – począwszy od lat 60. XX w. – średni dzienny wy-datek energetyczny związany z aktywnością fizyczną w sferze pracy spadł w USA o ponad 100 kcal zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn, co odpowiada za istotny średni przyrost masy ciała w populacji pracujących (np. wśród mężczyzn o ponad 12 kg) (Church i in., 2011). Aktualnie połowa pracujących (55%) w Polsce przez co najmniej ¼ czasu pracy wykonuje swoje obowiązki zawodowe siedząc (EWCS, 2015), 2/5 (43%) głównie w pracy siedzi lub stoi (GUS, 2016).
Biorąc pod uwagę popularny wskaźnik BMI (obliczany jako stosunek masy ciała wyrażonej w kilogramach do kwadratu wzrostu wyrażonego w metrach) przy uwzględnieniu deklaracji respondentów dotyczących parametrów ich ciała, połowa (53%) pracujących w Polsce ma masę ciała powyżej normy. Problem ten zdecydowanie częściej dotyczy mężczyzn (66% wobec 38% kobiet) (rys. 5). Nad-waga (BMI 25,0–29,99) obserwowana jest wśród co około 2. mężczyzny (48%) i co około 4. kobiety (28%). Na otyłość (BMI 30 i więcej) cierpi niemal co 5. pra-cujący mężczyzna (18%) i co 9. kobieta (11%) (GUS, 2016). Dane te, wynikające z deklaracji respondentów, mogą być jednak niedoszacowane (szczególnie wśród kobiet, dla których wygląd zewnętrzny jest często kwestią drażliwą, stąd w bada-niu społecznym niektóre podają niższą masę ciała niż rzeczywista).7 Nadmierna masa ciała częściej cechuje osoby nisko wykształcone, zwłaszcza wśród kobiet.
6 Przegląd różnorodnych czynników ryzyka nadwagi i otyłości zlokalizowanych w środowisku pracy przedstawiony jest w innym rozdziale niniejszej monografii, tj. w tekście autorstwa prof. Magdaleny Olszaneckiej‑Glinianowicz pt. „Otyłość a środowisko pracy”.
7 W badaniu WOBASZ II (Stępaniak i in., 2016), w którym obliczano BMI w oparciu o wartości wzrostu i masy ciała uzyskiwane w pomiarach antropometrycznych, wykazano większą ska‑ lę omawianego problemu niż w badaniu GUS (2016), w którym zbierano deklaracje respon‑ dentów dotyczące wzrostu i masy ciała. W pierwszym (obejmującym ogół populacji w wieku 20–74 lata) w porównaniu z drugim (ogół respondentów w wieku 20–79 lat) wykazano nadmier‑ ną masę ciała u odpowiednio 67% oraz 66% mężczyzn oraz 53% i 47% kobiet. Różnica w odnie‑ sieniu do kobiet jest więc znaczna.
Rys. 5. Waga ciała (w oparciu o wskaźnik BMI) osób pracujących według płci Źródło: na podst. GUS, 2016